الىپ پەن داڭق
الىپ ادام داڭقىن ارقالاپ تۋادى. عاسىرلار قويناۋىن مۇيىسىنە تارتقان الىپتار توبى جەر شارىن مۇيىزىمەن كوتەرىپ تۇرعان ەرەن وگىزدەر ىسپەتتى.
ولار وزدەرىمەن بىرگە ۇساق رۋحاني بالالارىن جاراتادى. شەكسپير، ميلتون، فيردوۋسي، بايرون، گەتە.. .
ءسىرا، ءبارى دە تۋمىستان. الىپ انادان تۋادى. فرانسۋز اقىنى رايمون كەنو «پوەزيا ونەرى» اتتى ولەڭىندە ءبۇي دەيدى:
«ءتۇبىر ەت جالقى ءسوزدىڭ جارىقشاعىن،
سول سوزگە وت بۇركۋدەن جالىقپاعىن.
ازىراق سىبدىرىن سەپ دانالىقتىڭ،
قيىپ اپ قوڭىرلىقتىڭ قالىپتى ءانىن.
.. .ميمىرت ءتۇندى ساناعا ماتىرىپ اپ،
ءدام سەزىنىپ كوگالجاي داقىلىنان.
جاز! جازىڭىز!
ءبىراق تا ەڭ الدىمەن:
اقىن بوپ تۋ اناڭنىڭ جاتىرىنان!»
ءيا، سۇيەكپەن كەلگەن دارىن سامساعان حالىقتىڭ جۇرەگىنە تارايدى. ايتپەگەندە بالا بايرونعا قالىبىنان اسقان كوركەم ويدى، قۇسني عاشىقتىق سالتاناتتى كىم ۇيرەتىپتى؟ ول ارمانشىل، ۇشقالاق، كەزى كەلسە ەش سەبەپسىز اشۋعا مىنەر قىزۋقاندى ەدى. ەشكىم تۇسىندىرە الماس ورەسكەل قۋانىش پەن مۇڭ، ۇزاق ۇنسىزدىكتەن كەيىنگى داۋىلدى مىنەز اينالاسىنا سەكەمشىلدىك ۇيالاتاتىن.
«از ءومىردىڭ بالشىعىن يلەگەندە،
الەم ماعان جات ەكەن، مەن دە الەمگە!»
رومانتيكالىق جىرلارى وقىرمانعا العاش جەتىپ، سۇيسىنتكەنىمەن، بايروننىڭ الىپتىعى «چايلد گارولد ساپارى» پوەماسىنان ايقىن بولدى. پوەما باسپادان شىعا سالىسىمەن، 13 مىڭ تارالىمى لەزدە ساتىلىپ كەتەدى. ەۋروپا وقىرماندارى بايرونيزم دابىلىمەن سىرقاتتانىپ، الىپ ەردىڭ الىس ەلدەرگە اتى تارايدى. پۋشكين بايرون شىعارمالارىمەن 25 جاسىندا تانىسىپ، ەلىكتەۋ جولىن باستاسا، لەرمونتوۆ سەزىمتال اقىنعا قۇلاي عاشىق بولىپ، شىعارمالارىن وقۋ ءۇشىن اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنەدى. سولايشا بايرون دەرتى وزگە ۇلتتاردىڭ ويلاۋ جۇيەسىنە ەنىپ، داڭق پىراعى زاۋلىمگە سامعايدى.
ال يوگانن ۆولفگانگ فون گەتەگە اتاق جەلى تىم ەرتە جەتتى. نەبارى 25 جاسىندا ءدۇيىم ەلدى اۋزىنا قاراتقان «جاس ۆەرتەردىڭ قاسىرەتتەرى» وقىرمان اراسىندا اڭىزعا اينالىپ ۇلگەردى. قاسىرەت شوعى مەن جان شىرىلى ەستىلگەن تۋىندىدا بوزبالالىق اقىلدىڭ جەلىگىنەن گورى بيىك پاراسات ءىزى بايقالادى. ءار تۇسىندا قارعانىڭ قاۋىرسىنىنداي جىڭىشكە سەزىمدەرمەن بىرگە تۇيدەك- تۇيدەك ءپالساپالىق ويلار توگىلىپ وتىرادى.
«ول مەنىڭ جۇرەگىمنەن گورى اقىل كۇشىم مەن تالانتىمدى جوعارى باعالايدى. ال جۇرەك - مەنىڭ جالعىز ۇستىنىم، كۇشىم مەن قۋانىشىمنىڭ، قابات-قابات قۇشتارلىعىمنىڭ قاينار كوزى ەمەس پە! مەن بىلەتىن نارسەنى كەز كەلگەن ادام بىلە الادى، ال جۇرەك مەندە عانا بار.. .»، «جەر بەتىندەگى ادامدار ۇلكەن بالالار مەن كىشى بالالار بولىپ ەكىگە بولىنەدى!»، «ەرەسەكتەر دە بالالار سەكىلدى قايدان كەلگەنىن، قايدا بارارىن بىلمەي، ارەكەتتەرىنىڭ انىق ماقساتىن ايقىنداماي، ءبارىن دە ساتتىك كوڭىل كۇيمەن باعامداپ، جەر بەتىن كەزە بەرەدى.. .» ارپالىسقا تولى ايدارلى پىكىرلەردى كەيدە 25 جاسار «دانا بالاعا» تاڭۋعا قىسىلاسىڭ. جەتى جاستان- اق «سيا ءىشىپ، قاعاز شايناپ وسكەن» گەتەنىڭ «جاس ۆەرتەرىنىڭ» سالقىنى ايگىلى دوستايەۆسكيدىڭ «جارىمجان ادامدارىنا»، تۋرگەنيەۆتىڭ «اڭشىنىڭ جازبالارىنا» تيگەنى ءمالىم. تولستوي وزىنە وشپەس اسەر سىيلاعان كىتاپتار تىزىمىنەن «گەرمان ي دوروتەيانى» قالىس قالدىرمايدى. الايدا تىم ەرتە جەتكەن داڭققا ماسايراعان گەتە ەمەس ەدى. بالكىم جالعىزدىعىنىڭ تەرەڭىندە ءجۇرىپ، سىرتقى دابىرانى ەستىمەي دە قالدى، مۇمكىن ءمان بەرمەدى. مۇنان سوڭ اقىننىڭ تولاسسىز ەڭبەك ەتالونى العا سىرعيدى.
«ۋا، دۇنيە- اي! فيلوسوفيا، زاڭ عىلىمىن،
مەديتسينا، ءدىن ءىلىمىن -
زامانىمنىڭ بار عىلىمىن
جانىم سالىپ مەڭگەردىم!
سوندا- داعى مەن، ءبىراق
باياعى قالپىم اقىماق!
.. .ون جىل بويى سەندەلدىم.
ءسوزىمدى ەش جان ۇقپادى،
اقىرى تۇك تە شىقپادى!»
اتاقتى فاۋستىڭ اھ ۇرىپ اسپان مەن جەردەن تاعات تاپپاعان بولمىسى گەتەنىڭ ءوز بەينەسى بولاتىن. الىپ اقىن جەر بەتىلىك داڭق شەڭبەرىنەن تىسقا وزىپ، ىزگىلىك پەن زۇلىمدىقتىڭ الاڭىنا اينالعان جان القابىنا ۇڭىلۋمەن وتەدى.
قازاق جىرىنىڭ الىبى اباي داڭقى-كوزى تىرىسىندە كەمەڭگەردىڭ وزىنە جەتپەگەن داڭق. بايرون، گەتە سەكىلدى مىڭداعان وقىرمانىنىڭ ساۋلەسىنە بولەنە الماعان، ات توبەلىندەي اينالاسىنداعى ءسوز ۇعار كىسىگە تاراعان داڭقتى شىن مانىندەگى داڭق دەي الامىز با؟
«وزدەرىڭ دە ويلاڭدار،
نەشە ءتۇرلى جان بارسىڭ.
عىلىم دا جوق، مي دا جوق،
دالاداعى اڭدارسىڭ»، -
دەگەن حاكىم مۇراتى مۇلدە وزگە بولعانداي. ول از حالقىن تامۇقتان كوككە، قاراڭعىلىقتان جارىققا شىعارۋدى مۇرات تۇتتى. «ونەر ونەر ءۇشىن!» جولىن ۇستانىپ، الەمدىك وي-جۇيەمەن تەڭەسەر ءزاۋلىم پوەزيا بيىگىن قالىپتاستىرۋدى دا نەگىزگە العان جوق. داڭق كولەڭكەسى جايلى ۇرلانعىش سەزىمدەر دە حاكىمدى ماڭايلاماعانى انىق. شىنىندا، داڭق ءوزىن سۇيگەنگە ەمەس، ءوزىن ۇمىتقان ەڭبەكقورعا كەلەر قىڭىر ارۋ ىسپەتتى.. .
«پارىز - ارمان مەن داڭق شىڭى»، دەپتى ب. مومىش ۇلى. جەر بەتىنە كەلگەن ءار ۇرپاق ادامدىق پارىزعا ۇمتىلىپ، جانىن جۇزەگە اسىرسا، داڭق ونى ىزدەمەك. البەتتە، شىن داڭق- ەرتەڭگى داڭق.
باتىرحان سارسەنحان
egemen.kz
