الىپ جانارتاۋ ويانسا، جەر بەتىندە الاپات اپات بولماق

استانا. قازاقپارات- تىنىق مۇحيتىنىڭ تۇبىنەن الەمدەگى ەڭ ۇلکەن جانارتاۋ تابىلعان. ول جاپونيادان شىعىسقا قاراي 1500 شاقىرىم جەردە، مۇحيتتىڭ سولتۇستىک-شىعىسىندا ورنالاسقان. جانارتاۋدىڭ الىپ جاتقان اۋماعى الەم عالىمدارىن تاڭداندىردى.

ول ۇلى بريتانيا اۋماعىمەن پاراپار. جانارتاۋدىڭ ديامەترى 625 شاقىرىم، ال بيىکتىگى 4 شاقىرىمعا تەڭ. عالىمدار جانارتاۋدى تامۋ دەپ اتادى.

بۇعان دەيىن گاۆاي ارالدارىنداعى ماۋنا لوا جانارتاۋى ەڭ ۇلکەن اۋماقتى الىپ جاتىر دەپ ەسەپتەلەتىن. الايدا تامۋ اۋماعى ودان 75 پايىزعا ارتىق. ال کراتەرىنىڭ ديامەترى 100 ەسە ۇلکەن. ول ول ما، تامۋ کۇن جۇيەسىندەگى ۇلکەن جانارتاۋلاردىڭ بىرىنە اينالدى. ءبىرىنشى ورىندا - مارس عالامشارىنداعى وليمپ. ال تامۋ کولەمى جونىنەن ەکىنشى ورىندا.

الايدا عالىمداردى وسى جانارتاۋدىڭ ويانۋ مۇمکىندىگى الاڭداتىپ وتىر. سەبەبى ەگەر الدا-جالدا جانارتاۋ وياناتىن بولسا، ودان اتقىلايتىن لاۆا کولەمى الاپات بولماق. ونىڭ ۇستىنە تامۋ الەمنىڭ ەڭ تۇراقسىز سەيسميکالىق جەرىندە ورنالاسقان.

«تامۋ 140 ميلليون جىل بۇرىن ءسونىپ قالعان. الايدا ول قايتا اتقىلاۋى مۇمکىن، - دەيدى تەحاس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ۋيليام سەگەر.

- ويتکەنى تامۋ ورنالاسقان جەردە ءۇش تەکتونيکالىق پليتا ءوزارا تۇيىسەدى. ولار سەيسميکالىق جاعىنان تۇراقسىز. ال ءتۇبىن بۇرعىلاعان کەزدە لاۆالىق قالدىقتاردى بايقادىق. باستاپقىدا بۇل جەردە ءۇش جانارتاۋ جاتقان شىعار دەپ ويلادىق. وسى لاۆا اعىندارى ءبىر-ءبىرىنىڭ ۇستىندە قاباتتاسىپ ورنالاسقان دەپ بولجادىق. الايدا تارامدالعان لاۆا اعىنى الاپات کولەمدەگى جانارتاۋ بولىپ شىقتى».

ەندى عالىمدار تامۋدىڭ بولاشاقتاعى ىقتيمال زاردابىن بولجاپ ءبىلۋ ءۇشىن جەر جانە مارس بەتىندەگى وسى تەکتەس جانارتاۋلار تاريحىن زەرتتەۋگە کىرىستى.

جانارتاۋلار - ەڭ از زەرتتەلگەن قۇبىلىستاردىڭ ءبىرى. ونىڭ ۇستىنە تامۋ تەڭىز استىندا ورنالاسقان.

ا ق ش-تىڭ باتىسىنداعى قاسيەتتى ەلەنا - ءالى دە ويانۋى مۇمکىن جانارتاۋلاردىڭ ءبىرى. 1980 - جىلى جانارتاۋدان لاۆا اتقىلاعان کەزدە 57 ادام قازا تاپتى، بۇکىل قالا قارا تۇتىنگە وراندى.

سول جىلى جانارتاۋدى قوپارىپ کورگەن عالىمدار 15 شاقىرىم تەرەڭدىکتە توق وتکىزەتىن کۇردەلى قۇرىلىمداردى انىقتادى. زەرتتەۋشىلەر بۇل سۋعا تولى شىڭىراۋ شىعار دەپ بولجاعان. الايدا کەيىنگى زەرتتەۋلەر بۇل جورامالدىڭ بۇرىستىعىن دالەلدەدى.

جاڭا زەلاندياداعى يادرولىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ عالىمى گرەحەم حيلل جانارتاۋدى زوندپەن تەکسەرىپ کوردى. سويتسە، قاسيەتتى ەلەنا جانارتاۋىنىڭ ءتۇبى بالقىعان جىنىستارعا تولى بولىپ شىقتى. ولار ءبىر جاققا قاراي 50 شاقىرىمعا، ەکىنشى جاققا قاراي 70 شاقىرىمعا سوزىلعان. جەر قويناۋىنان جانارتاۋعا اپاراتىن تار کانالمەن تاعى بىرنەشە کانال بايلانىسقان. بۇل جۇيە ۆايومينگ شتاتىنداعى ءسونىپ قالعان يەللوۋستوۋن جانارتاۋىمەن جالعاسىپ جاتقان بولۋى عاجاپ ەمەس. عالىمدار بارلىق کانال ءبىر مەزەتتە ىسکە قوسىلسا، ونداعان شاقىرىمعا سوزىلاتىن وزەک پايدا بولادى دەپ زارە-قۇتى قاشقان. ال ەندى وزەگى جۇزدەگەن شاقىرىمعا جەتەتىن تامۋ اتقىلاسا، نە بولماق؟

ەڭ قىزىعى، ءدال وسىنداي جانارتاۋلار جۇيەسى مارس عالامشارىندا دا بار. بالکىم، مارس بەتىندەگى تىرشىلىکتىڭ کوزىن جويعان جانارتاۋ اپاتى شىعار. سەبەبى وسى عالامشارداعى ەڭ ۇلکەن وليمپ جانارتاۋى وزگە بىرنەشە جانارتاۋدان ونشا قاشىق ەمەس. Ascraeus Mons, Pavonis Mons, Arsia Mons جانە وليمپ بىرگە اتقىلاعان بولسا، مارستاعى تىرشىلىکتىڭ کۇلى کوککە ۇشقانى تۇسىنىکتى.

«کۇن جۇيەسىنىڭ وزگە عالامشارلارىنان تابىلعان الىپ جانارتاۋلاردىڭ جەردە وزدەرىنە ۇقساس سەرىکتەرى بولادى. مۇنى تامۋ سىلەمىنەن الىنعان گەوفيزيکالىق مالىمەتتەر راستاپ وتىر. مارستاعى الىپ جانارتاۋلاردىڭ ەنى جەردەگى ءدال وسىنداي جانارتاۋلاردىکىمەن بىردەي. ورنالاسۋى دا ۇقساس. سوندىقتان جەردەگى جانارتاۋلاردىڭ عالامشاردى قانداي اپاتقا ۇرىندىرارى بەلگىسىز. ويتکەنى 2010 - جىلى يسلانديادا اۋماعى الدەقايدا کىشى ەيافيادلاييوکيۋدل جانارتاۋى ويانعاندا، ۇشاقتاردىڭ ۇشۋىنا کەدەرگى کەلتىرگەن. ال بۇکىل جەر قوينىن اقتارىپ جىبەرەتىن جانارتاۋ ويانسا، نە بولماق؟ وندا جەر جارىلىپ کەتۋى مۇمکىن» دەيدى زەرتتەۋشى گرەحەم حيلل.

«جاس الاش» گازەتىنىڭ عىلىمي-تانىمدىق قوسىمشاسى. 2013

دايىندايتىن ەلنۇر باقىت قىزى