التى مىڭ جىل بۇرىن كۇي شەرتىپ، ءبي بيلەگەن - جاعدا بابالىق ۇلى
كۇي ۇنىمەن كۇلدىرەتىن، كۇڭىرەنتەتىن، قۋانتاتىن، جىلاتاتىن، ولتىرەتىن، تىرىلتەتىن ءداۋىر بولعان شىعار…
عىلىمدا، اسىرەسە ەتنوگرافيالىق عىلىمدا دەرەك بەرۋشىلەردىڭ ماڭىزى زور. ولاردىڭ بەرگەن اقپاراتىن عالىمدار زەردەلەپ، عىلىمنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسادى. ال ينفورماتوردىڭ ءوزى عىلىممەن اينالىسسا، ءباسى ءتىپتى جوعارى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۋزىكانى تانۋ بىلىمىندە وندايلار كوپ ەمەس. ەسىمىزگە بىردە- ەكىلى تۇلعالار عانا تۇسەدى. وسىلاردىڭ قاتارىندا جاعدا بابالىق ۇلىنىڭ ورنى ەرەكشە.
جاعدا بابالىق ۇلى (1917-2010) - تاريحشى، ەتنوگراف، شەجىرەشى. ول قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرىن، تۇرمىسىن، ۇلتتىق ويىندارىن زەرتتەپ، كوپتەگەن ەڭبەك جازدى. سونداي-اق قىتايداعى قازاقتاردىڭ مادەنيەتى مەن ەتنوگرافياسى تۋرالى قۇندى مالىمەتتەر جيناقتاعان. كەڭەستىك جانە تاۋەلسىز قازاقستان كەزەڭىندە ۇلتتىق مۇرالاردى جاڭعىرتۋعا اتسالىسىپ، تاريحي دەرەكتەردى ساقتاۋ مەن ناسيحاتتاۋعا زور ۇلەس قوستى.
بۇگىنگى اڭگىمە تاريحشىنىڭ ءداستۇرلى مۋزىكا جايلى ايتقان بىرنەشە سوزىنە ارنالادى. دەرەككوز رەتىندە قاسىمحان بەگمانوۆتىڭ «ەتنوگرافپەن اڭگىمە» (الماتى: ءداستۇر، 2010) ەڭبەگىن پايدالاندىق. بۇل - جاعدا بابالىق ۇلىمەن سىر-سۇحبات.
اۋەلى جاعدا اتامىزدىڭ مىنا سوزىنە نازار اۋدارايىق.
«مەن 1986 -جىلى تامىز ايىندا الماتى وبلىسى مايتوبە جايلاۋىنىڭ قىزىل كەزەڭ دەگەن جەرىنەن سۋرەت تاپتىم. سۋرەتتە ادامدار ءبىر-ءبىر سىزىقپەن بەينەلەنگەن. ولاردىڭ تۇگەلدەي بيلەپ جۇرگەنى بايقالادى. ال الدارىندا دومبىرا جاتىر. دومبىرانىڭ باسى سول جاققا، شاناعى ادامداردىڭ وڭ قول جاعىنا قاراتىلعان. دەمەك، سول زامانداعى ادامداردا ءدال بۇگىنگىدەي دومبىرانى وڭ ۇستاي بىلگەنىن اڭعارۋعا بولادى. دومبىرادا شاناق، مويىن، باس، ەكى قۇلاق، ەكى ىشەك بار. بۇل مۋزىكالىق اسپاپتىڭ دا موينىنا قازىرگى كەزدەگىدەي ۇكى تاعىپ قويعان…».
ەتنوگراف بۇل تاستى بۇگىنگى ىقىلاس اتىنداعى مۋزىكالىق اسپاپتار مۇراجايىنا اپارىپ تاپسىرعانىن جانە جان-جاقتى زەرتتەي باستاعانىن ايتادى.
«تاستىڭ ۇزىندىعى - 130 سانتيمەتر، ەنى - 80 سانتيمەتر، قالىڭدىعى - 60 سانتيمەتر، ءوڭى - قارا، كادىمگى قايراق تاس. سول تاستى مىنا مۋزەيگە الىپ كەلگەندە كەمەل اقىشەۆ باستاعان ءبىر توپ ارحەولوگيا عالىمدارىنا كورسەتتىك. سوندا زەرتتەي كەلە، مىنا بەدەرلى سۋرەتتەر ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى 4 مىڭ جىل بۇرىن سىزىلعان ەكەن دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. 6 مىڭ جىلدىڭ الدىندا اتا-بابامىزدا دومبىرا بار ەكەن. 6 مىڭ جىلدىڭ الدىندا كۇي شەرتىپ، ءبي بيلەيدى ەكەن عوي».
بۇل جاڭالىق قازاق مۋزىكا ونەرىنىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقانىن جانە ونىڭ ۇزدىكسىز دامۋ جولىن كورسەتەدى. دومبىرا بەينەسىنىڭ ساقتالۋى - بۇل اسپاپتىڭ قازاق مادەنيەتىندە ەرەكشە ورىن العانىنىڭ ايعاعى.
كەلەسى ءبىر سوزىندە سىبىزعى جايلى ءسوز قوزعايدى.
جاراتىلىستىڭ ءوزى ىڭعايلاعانداي، قارا قۋرايدىڭ ۇزىندىعى - ەكى-ءۇش مەتر. باستان-اياق بۋىنسىز، ىشكى ۇلبىرەۋىك قاباتى جابىسىپ، قۋرايمەن بىرگە كەبەدى دە، دىبىس قاشپاي، كەرىسىنشە قوڭىر ۇنىمەن استاسىپ كەتەدى. تابيعاتتىڭ بىزگە بەرگەن بايلىعى سول، سىبىزعى ۇيرەنۋشىلەرگە مولىنان جەتەرلىك دايىن اسپاپ بەردى. بىرەۋ-مىرەۋ «سىندىراسىڭ» دەپ جاتپايدى. مال باققاندا، جالعىز-جارىم جۇرگەندە، اڭعا شىققاندا، ۇزاق جولدا ءبىر تال قۋرايدى كەسىپ الىپ، ىزىڭداتا بەرەدى عوي كەز كەلگەن ادام. وسىنداي ءجۇز ىزىڭنىڭ، مىڭ ىزىڭنىڭ بىرىنەن ساتتىلىك شىعارعان دەپ، سىبىزعىشى بولماي نە بولماق؟ ال قارا قۋراي جوق جەردە سىبىزعىلار تالدان جاسالادى.
بۇگىندە سىبىزعىشىلىق ونەر قايتا جاڭعىرىپ كەلە جاتىر. جاعدا اتانىڭ «سىبىزعى جارىقتىق زامان تورىنەن قالاي ىعىسىپ كەتتى» دەگەن ۋايىمى سەيىلىپ، كاسىبي سىبىزعىشىلىق ونەردىڭ باسىندا تالعات مۇقىش تۇر.
تاعى ءبىر ۇزىندىدە سىبىزعى جايلى مىنا ءبىر پىكىرى قىزىقتى بولار دەپ ەسەپتەيمىز.
اقىمجان سىبىزعىسىنىڭ ۇنىنەن، ەل ايتقانداي، ونىڭ اعاشتان جاسالماعانىنا كوزىم جەتتى. باسەكە تۇسكەن تالاي سىبىزعىشىنىڭ الدىن وراعان اقاننىڭ سىبىزعىسى - قارا قۋرايدان جاسالعانىنا ەش كۇمانىم جوق. ال قارا قۋرايدىڭ وتانى، ارينە التاي ولكەسى. تاعى دا ءبىر دەرەك كەلتىرەيىن. التايدان ەرتەرەك اۋعان قوڭىراتتاردا تاپ قازىر سىبىزعى تارتۋ ونەرى جوققا ءتان. نايماننىڭ التاي اينالاسىندا قالعاندارى سىبىزعىعا ءبىر تابان جاقىن، ال التايدان الشاقتاعان جۇرتتا بۇل ونەر جوق. سارىارقانى مەكەن ەتكەن كەرەي ۇلىستارىنىڭ وزىندە دە سىبىزعى تارتۋ مۇلدەم كەزىكپەيدى. رەسەي قۇرامىندا جۇرگەن ازعانتاي بودان مەملەكەتتەردە كۇنى بۇگىنگە دەيىن سىبىزعى تارتۋ ونەرى جالعاسىپ كەلەدى. باتىستاعى - ەرەپەي، بۇگىنگى ورال تاۋىنىڭ توڭىرەگىندەگىلەر دە سونداي. سىبىزعىنى ولار «قۋراي» دەپ اتاپتى. وسى دەرەكتەرمەن ساناسساق، سىبىزعى اسپابىنىڭ تەگى، ءتۇپ- توركىنى تۋعان توپىراعى التاي ءوڭىرى دەۋگە تولىق حاقىمىز بار. سىبىزعى كۇيىنىڭ التىن بەسىگى دە سول التاي تابيعاتى بولماق. انىعىراق ايتقاندا، سىبىزعىنىڭ ورىلگەن وزەگى - التايدىڭ قارا قۋرايى.
مىنا ءبىر دىبىس جازبادا جاعدا بابالىق ۇلىنىڭ «دومبىرا فورۋمىندا» سويلەگەن ءسوزى جازىلعان ەكەن.
ارينە، شەجىرەشى اقساقال كۇي اڭىزى جايلى دا ايتارى كوپ. كىتاپتا مەيلىنشە ءجيى كەزدەسەدى. ءبىز مىنا ءبىر تۇسىن عانا ۇسىنىپ كورەيىك. اۆتوردىڭ «اڭىزى بار كۇيلەر جايلى ايتىپ بەرىڭىزشى» دەگەن وتىنىشىنە كەلەسىدەي جاۋاپ بەرگەن.
كوپ قوي ونداي اڭىزدار. قازاقتا مالدىڭ كۇيى قالاي؟ ەلدىڭ كۇيى قالاي؟ حان مەن قارانىڭ كۇيى قالاي؟ - دەپ بار مەن جوقتىڭ، رۋح پەن رۋحسىزدىقتىڭ، جاقسى مەن جاماننىڭ، باقىت پەن قىرسىقتىڭ كۇنگەيى مەن تەرىسكەيىنىڭ كۇيى قالاي دەگەن ءبىر اۋىز سوزبەن جىكتەپ، انىقتاپ بەرەدى. قۇدىرەتى كۇشتى وسى كۇي ءسوزى مەن مۋزىكالىق اسپاپتا تارتىلاتىن كۇي ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى، توركىنى، ءمان- ماعىناسى، مازمۇنى ءبىر. قازاق حالقى ءتىل جەتپەگەن نەمەسە اشىپ ايتا الماعان، ايتۋعا باتىلى بارماعان تاعدىردىڭ نەبىر قيلى كەزەڭدەرىن اسپاپتا وينالعان كۇيمەن جەتكىزگەن.
شىڭعىس حانعا قۇلان تەۋىپ ولتىرگەن بالاسى جوشىنىڭ ءولىمىن كۇي ارقىلى ەستىرتىپ، كۇي ارقىلى كوڭىل ايتىپ، سابىر تىلەگەن. «اقساق قۇلان جوشى حان» كۇيى قازىرگى قازاق كۇيى قورىندا بار.
مال يەسى ۇرىنى ۇستاپ، ءادىل ءبيدىڭ الدىنا اپارىپ شەشىم سۇراعاندا، ادىلدىكتى تۋ ەتكەن ءبي قولىنا دومبىراسىن الىپ، ءوز ويىن ۇرىعا «تانساڭشى-تانساڭشى» دەپ، كۇي ارقىلى جەتكىزىپ، ۇرىنى قۇتقارىپ جىبەرگەن. بۇل تانۋ دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر. «ەي، سەن ۇرلاپ الىپسىڭ عوي، جوق، مەن العام» دەيدى. ۇرىنى الدىڭا الىپ كەلگەندە قۇتقارىپ جىبەرۋ ماقساتىمەن وسى كۇيدى شەرتىپ تۇر عوي. «تانساڭشى» اتتى وسى كۇي قازىرگى قازاق كۇيىنىڭ قورىندا بار.
ءبىز جالپى «كۇي» دەگەننىڭ نە ەكەنىن تۇسىنسەك تە، ءدوپ انىقتاماسىن ىزدەۋدى توقتاتپايمىز. قىزىقتى دەرەكتەر كەزدەسسە وزىمىزگە ءتۇرتىپ الامىز. مىنە، ءبىز وقىپ وتىرعان كىتاپتا دا كوڭىلگە قونىمدى دۇنيەلەردى وقىدىق.
كۇي ۇنىمەن كۇلدىرەتىن،
كۇي ۇنىمەن كۇڭىرەنتەتىن.
كۇي ۇنىمەن قۋانتاتىن،
كۇي ۇنىمەن جىلاتاتىن.
كۇي ۇنىمەن ولتىرەتىن،
كۇي ۇنىمەن تىرىلتەتىن ءداۋىر بولعان شىعار…
…ادام مەن جان-جانۋاردىڭ جان دۇنيەسىن بالقىتىپ، بالبىراتىپ، ەزىپ، ەگىلتىپ، دىرىلدەتىپ، قالشىلداتىپ، ەلجىرەتىپ، كوزىنەن جاس اعىزىپ جىلاتاتىن - كۇي. ەكى كوزىن كۇلىمدەتىپ، ەكى تاناۋىن جەلبىرەتىپ، ەزۋىن جيعىزباي كۇلدىرەتىن - كۇي.
قۇرمەتتى وقىرمان، ءبىز جاعدا بابالىق ۇلى ايتقانىن ءتىزىپ جازعانىمىزدىڭ ۇلەسى وتە از. جانە تەك كۇي مەن دومبىرا اينالاسىندا عانا ايتىلعان دەرەكتەرگە باسىمدىق بەرىپ وتىرعانىمىزدى اتاپ وتەيىك.
رۇستەم نۇركەنوۆ، كۇي زەرتتەۋشىسى
