التايداعى باندىلار ءىسى

استانا. قازاقپارات - «مال-مۇلكىمدى تالادى، كىسىمدى ءولتىردى، قىزىمدى الىپ كەتتى دەپ ءبىزدى بۇزىق ادام كورىپ، قازاقتار جازعىرادى-اۋ. دۇنيەدە نە بوپ جاتقانىنان حابارسىز، اۋىلىنان ادىم جەر شىعىپ كورمەگەن، اڭ سىقىلدى جايىلعان قازاق ءبىزدىڭ نەعىپ مۇنداي كۇيگە تۇسكەنىمىزدى قايدان ءبىلسىن».

قايدان وقىپ ەدىڭىز؟ ەسىڭىزگە ءتۇستى مە؟ تاعى وقىڭىز...

«پاتشامىز سوعىس اشقاندا، ەل-جۇرت، وتانىمىزدى قورعاۋعا، ءبىز سوعىسقا باردىق. وتاندى ءبىز قورعاماساق، ورىس كۇشتى جۇرت بولماسا، وسى نادان قازاق كۇن كورە الار ما ەدى؟ ورىس سياقتى جەرى مول، قولتىعى كەڭ جۇرتتىڭ قول استىنا قاراعانىنا قازاق تاۋبە قىلۋ كەرەك قوي. انىعىندا قازاق مەملەكەتكە نە پايدا كەلتىرىپ وتىر؟ تۇندىك باسى جىلىنا ءتورت سوم الىم تولەگەنى بولماسا، اسكەرگە ىلاۋ، ازىق بەرگەنى بولماسا بۇلاردا نە شىعىن بار؟ تەك قىمىزىن ءىشىپ، قارنىن سيپاپ، قاتىنىنا قاراپ، بوربايىن تىر-تىر قاسىعاندى بىلەدى».

ەندى تانىعان سياقتىسىز؟!

جالعاسىن وقيمىن دەيسىز بە؟ جاقسى وندا.

«ايتسە دە ءبىز قازاقتان كەك العالى جۇرگەنىمىز جوق. قازاق جەرىنە كەلەيىك دەپ كەلگەنىمىز جوق. رەسەيدە توڭكەرىس بولىپ، پاتشانى تۇسىرگەن سوڭ، ءوزارا ەكى جارىلىپ، ەل بيلەۋگە تالاسقان سوڭ، ۇكىمەتتى قارا جۇمىسشى مەن قارا سولداتتى جاقتاعان بولشەۆيكتەر الىپ كەتكەن سوڭ، بىزدەر، ورىستىڭ شىن ۇلدارى قۇل-قۇتانعا باعىنبايمىز دەپ، سوعىسىپ، جەڭىلىپ، قاشىپ كەلىپ وتىرمىز. الدىمىز قاشىپ، قىتاي جەرىنە ءوتىپ كەتتى. ءبىز ودان قاشقان، بۇدان قاشقان، جەتپىس شاقتى وفيتسەر، بىلەۋىتتەر التايدىڭ ءبىر تىعىرىعىنا بەكىنىپ، قىزىلداردان جانساۋعالاپ جاتىرمىز».

و، مىنە، تابۋعا جاقىن قالدىڭىز. الگى... تاعى ءبىر ويلانىڭىز.

«الدىمىزدا - قىلىشىن سۇيرەتكەن قىزىل شۇناق قىس. اينالامىزداعى قالا - قىزىل جاۋ. كەلەشەگىمىز - اياز، اشتىق، سوعىس، اجال. بىرىنەن بولماسا بىرىنەن ءولۋىمىز حاق. بۇگىن بولماسا ەرتەڭ ولۋگە كوزىڭ جەتىپ وتىرسا، ەلدەن-جۇرتتان، تۋعان-تۋىسقاننان كۇدەردى ۇزسەك، ءبىزدى جان ەكەن دەپ ايايتىن ادام بالاسى بولماسا، ءبىز قارا تالاسپاعاندا، ءبىز بوي جاساماعاندا، ءبىز كىسى ءولتىرىپ، قىز الىپ قاشپاعاندا - كىم بۇلاردى قىلماق؟ ءبىز ءازىر ءتىرىمىز. تىرشىلىك دەگەن - ارپالىسىپ كۇنەلتۋ دەگەن ءسوز. ەندەشە، ءبىز تىرشىلىك قىپ ءجۇرمىز. ءبىزدى قازاق ايىپتاسا، بىلمەگەننەن ايىپتايدى».

مىنە، تاپتىڭىز. بۇل - جازۋشى جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلىنىڭ ايگىلى «اقبىلەك» رومانى.

قارا مۇرت وفيتسەردىڭ مونولوگىنان ۇزىندىلەر. التايدا ەمىن-ەركىن جۇرگەن، ساۋىق-سايران قۇرعان، مالىن ورگىزىپ قويىپ مامىراجاي، باراقات جاتقان قازاققا تاجال بوپ تونگەندەردىڭ ويىن جازۋشى كەرەمەت اشىپ بەرگەن. پسيحولوگيالىق شىعارمانىڭ كەيىپكەرىن قانشا جەردەن ءتيپتى وبراز دەسەك تە، ونىڭ ارعى جاعىندا شىندىق بولمىسى كورىنىپ تۇرادى. ومىرلىك شىندىق تۇرعىسىنان قانداي، ولار كىمدەر، نە قىزمەت ىستەدى، جاۋىزدىققا قالاي جەتتى دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەۋ ءۇشىن البەتتە ارحيۆ ماتەريالدارىنا سۇيەنۋ قاجەت. التايداعى بانديتيزم وقيعالارى جايلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ قورىندا ساقتالعان ماتەريالدار (66-قور، 1-ءتىز.، 51- ءىس، 191-195-ب ب.) ارقىلى تانىسىپ، شىنايى تاريحقا كوز جەتكىزۋگە ابدەن بولادى.

ايرىقشا كۇشتەر قۇراماسى شتابىنىڭ اي سايىنعى بارلاۋ ەسەپتەرىندە التاي ولكەسىندە قانداي باندالار توبىنىڭ بولعانى، ولاردىڭ قالاي قيمىلداپ، نە جاساعاندارى، تاعدىرلارىنىڭ سوڭى قالاي اياقتالعاندارى جايلى تىڭ دەرەكتەر ساقتالعان.

چ و ن شتابىنىڭ ءسىبىر قۇراما وتريادتارى بايلانىستى اي سايىنعى بارلاۋ ەسەبىنەن

(1922 ج. ) التاي گۋبەرنياسى.

التايداعى بانديتيزم ءسىبىردىڭ اۋماعى بويىنشا بانديتيزم جايىلماعان باسقا ايماقتارىنان ايىرماشىلىعى سوندا، بۇل ايقىن ساياسي بوياۋعا يە ەدى.

 ساۋىردە (1922) جەڭىلگەننەن قاشىپ قۇتىلماق بولىپ اتىلعان جاساۋىل كايگورودوۆ «موڭعول بارونى» ۋنگەرننىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ، «جوڭعار» گەنەرالى باكيچپەن «تولىق بايلانىستا» بولدى.

التايداعى جاساقتاردى جويۋ كەزىندە قولعا تۇسكەن ماتەريالداردا «ەركىن جەكە ەڭبەك تۋرالى»، «قۇرىلتاي جينالىسى ارقىلى حالىق قۇقىعى تۋرالى»، «تيران بولشەۆيكتىك كوميسسارلار تۋرالى» جانە ت. ب. ۇراندار جازىلعان.

مامىر ايىنان باستاپ كولەسنيكوۆتى كەيىنگى تۇلعا دەپ ساناۋعا بولادى، ونىڭ باندىسى بىرنەشە رەت جۇمىلدىرىلعاننان كەيىن 400 ادامعا جەتتى.

سولنەچنايا اۋىلىنىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىنى كولەسنيكوۆ كايگورودوۆتىڭ ولتىرىلگەن سەرىكتەسىنىڭ ۇلى بولاتىن. مامىردىڭ 17-ىندە كولەسنيكوۆ ءولتىرىلدى. ال ونىڭ بانداسى 19-مامىردا تولىق تالقاندالدى.

باسشى كولەسنيكوۆ قازا بولعاننان كەيىن، باندا جەدەل دە شۇعىل قارقىنمەن جاڭا كومانديردى سولنەچنايا بۋنكوۆا اۋىلىنىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىنىنان تاڭدايدى.

ول 4 و ن بيسك پولكىنىڭ باتالون كومانديرىمەن استىرتىن بايلانىسىپ، باندانىڭ ەندىگى باعىتىن كورسەتىپ بەردى.

ورلوۆ پەن پيانكوۆتىڭ بانداسى. وسى جىلدىڭ اقپان ايىندا جەڭىلىسكە ۇشىراعان 1-ورمان پارتيزاندىق پولكىنىڭ جۇزدەگەن بۇرىنعى كومانديرلەرى ورلوۆ پەن پيانكوۆ پەشايا-بەلىە انۋي وزەندەرىنىڭ اراسىندا ارەكەت ەتتى.

بەلىي انۋي اۋىلىندا ولار مۋلتىشكين، ءالىمباي، ۆاسيليەۆ جانە 1-پارتيزان پولكىنىڭ بۇرىنعى كومانديرى تىرىشكيننىڭ شاعىن باندىلارىن ءوز قولاستىنا بىرىكتىردى. بۇل بىرىككەن باندادا 400-گە دەيىن قاراقشى بولدى.

كارمان چەگۋراكوۆ بانداسى. «دەميچ چەگۋراكوۆ» ورداسىنىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىنى، تەگى قالماق كارمان چەگۋراكوۆ جاساۋىل قايگورودوۆتىڭ قالماق ىستەرى جونىندەگى بۇرىنعى كومەكشىسى، رەتىندە بەلگىلى. ونىڭ اعاسى توۆار چەگۋراكوۆ، ول دا اتىشۋلى قاراقشى، كايگورودوۆتاعى ءبىزدىڭ بولىمشەلەردىڭ قىسىمىمەن حاباروۆ سەلوسىنان شىعىپ كەتكەنى ۇشىن ورتەپ جىبەردى. باندانىڭ قۇرامى نەگىزىنەن قالماقتار. كايگورودوۆتاردىڭ باندىسىن تالقانداعاننان كەيىن كارمان چەگۋراكوۆ ءوز بەتىنشە ارەكەت ەتىپ، ارگۋت وزەنىنىڭ ساعاسىن جاستاپ جاتتى. كارمان چەگۋراكوۆتى پودپولكوۆنيك ستاركوۆ (1920 -جىلى ول بۇرىنعى كولچاكوۆسكي ساتۋنيننىڭ جازالاۋ وتريادىندا بولعان) تۇتقىندادى جانە كيەىن ستاركوۆ باندانى باسقاردى.

تىرىشكين مەن مۋلتىشكيننىڭ بانداسى. بەلىي انۋي اۋىلىنىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىنى تىرىشكين - كايگورودوۆسكي توبىنىڭ 1-ورمان پارتيزاندىق پولكىنىڭ بۇرىنعى كومانديرى. باندانىڭ قۇرامى: بەلىي انۋي جانە پەشانا وزەندەرىنىڭ ساعاسىن جايلاعان جەرگىلىكتى تۇرعىندار. اقپان ايىنا دەيىن باندانىڭ قۇرامىندا 800 ادام بولعان.

تۇجەلەي الاعىزوۆتىڭ توبى. تۇجەلەي - تاۋلى التايدىڭ قالماعى، باستاپقىدا كايگورودوۆ توبىندا بولعان. باندانىڭ قۇرامى قالماقتار، سانى 150 ادام. كايگورودوۆتى جەڭگەننەن كەيىن ول قاتىن وزەنىنىڭ وڭ سالاسى بەلكيگە، وزەن جاعاسىنا تىعىلدى.

ۋگريۋموۆتىڭ بانداسى. ۋگريۋموۆ العاشىندا 1-شى ورمان پارتيزان پولكىنىڭ كومانديرى بولعان تىرىشكينمەن بىرگە ارەكەت ەتتى. سوڭعىسى جەڭىلگەننەن كەيىن 50-60 ادامدىق باندىسىمەن ۋست- كان وسكەمەن ايماعىنا بارىپ، شارىش وزەنىنىڭ جوعارعى اعىسىنا تىعىلىپ، دەربەس قيمىلدادى.

سولنيكوۆتىڭ بانداسى. سولنيكوۆ - زمەينوگورسك اۋدانىنىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىنى. توپتىڭ قۇرامى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردان قۇرالعان. باستاپقىدا سولنيكوۆ 20 ادامنان تۇراتىن باندامەن زمەينوگورسك ۋەزىنىڭ شىعىس بولىگىندە ايۋاندىقپەن ارەكەت ەتتى، سودان كەيىن ءار ۋاقىتتا كايگورودوۆ توبىنىڭ قاراقشىلارىمەن تولىقتىرىل وتىردى، ول دا «قۇرىلتاي جينالىسى ءۇشىن» دەگەن ۇران قويدى.

ءبىراق ءوزىنىڭ بۇرىنعى ماقساتتارىن ۇمىتپاي، وتباسىن، نەگىزىنەن كوممۋنيستەر مەن سوۆەت قىزمەتكەرلەرىن توناۋدى جانە ءولتىرۋدى جالعاستىردى. زمەينوگورسك اۋدانىنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندە شاعىن توپتاردا ارەكەت ەتە وتىرىپ، ول ءبىزدىڭ بولىمشەلەرمەن سوقتىعىسۋدان شەبەرلىكپەن قۇتىلا ءبىلدى.

زاڭعار كارىمحان

e-history.kz