التايدا تۋعان بوزجورعا اقىن باشاي اقىم ۇلى
استانا. قازاقپارات - كەلتە عۇمىر كەشسە دە كەلىستى ايتقان كەستەلى جىرلارى كەلەشككە قالعان، تاڭدايىنا ءتاڭىر تۇكىرگەن تالانتتى دا تاعدىرلى تۇلعالار ۇلتىمىزدا از ەمەس. سونىڭ ءبىرى - بۇگىنگى قىتاي توپىراعىنداعى قازاقتىڭ قۇيقالى مەكەنى قابا وڭىرىندە تۋىپ-وسكەن باشاي اقىم ۇلى ەدى. باشاي اقىن 1887-1932 -جىلدار ارالىعىندا الاشتىڭ اتا قونىسى ەرتىستەن ەنشى ەمگەن ارعى بەتتەگى التايدىڭ قابا اۋدانىندا ءومىر كەشىرگەن بەلگىلى حالىق اقىنى بولعان. جارىق جالعانداعى قامشىنىڭ سابىنداي قىرىق جىلدىق قىسقا عۇمىرىن قايشىلىققا تولى قاراڭعى قوعامنىڭ تالاس-تارتىسىنىڭ ورتاسىندا وتكىزگەن ول اقىندىق دارىنىمەن دارالانىپ، ارتىنا ولەڭنەن وشپەس ءىز قالدىرعان تاريحي تۇلعا.
ەل بارما جانتەكەيمەن، جادىگىمدەي،
ىشىندە سەگىز جانات مالىگىمدەي.
دابىداي سالاۋاتتى جان تۋار ما،
قۇراننىڭ جاتقا وقىعان الىبىندەي.
توقىرا بۇلبۇل ەدى ارتىق شەشەن،
ارىستا كەتكەن ەمەس شىبار ەسەڭ.
ىسقاق پەن ەلۋباي ءجۇر جالباڭ قاعىپ،
توقىراعا تەڭ بولار ما بىردەي دەسەم، - دەپ اقىننىڭ ءوزى جىرلاعانداي سول كەزدەگى قابا وڭىرىندە مەكەن ەتكەن كەرەي رۋلارى شىبارايعىر، جانتەكەي، جادىك، نايمان رۋىنان ءدورتۋىل، جاربولدى اتا بالالارى. ولەڭدە ايتىلعان دابى مانات ۇلى امبى (ءامبى)، توقىرا شوتاي ۇلى زاڭگى-شەشەن ەل ىشىندە بەدەلدى ۇيتقى بولعان ەلگە تانىمال تۇلعالار. بۇگىندە «قارا قىتاي قاپتاپ كەتتى» دەمەسەڭىز ازىردە وسى اتالعان رۋلار تۇتاس جەتى قابا بويىن ەن جايلاپ، ەنشى الىپ ءوسىپ، ونۋدە.
فولكلورتانۋشى، اقىن شامەن يسا ۇلى ساقتاپ جەتكىزگەن اقىننىڭ «بۇل زاماندا»، «كوردىم»، «دۇنيە»، «ارىز» دەگەن ولەڭدەرىنەن اۋىر ويدىڭ قۇنداعىنداعى ارپالىستى اقىننىڭ وي كەشىرمەسىن اڭعارعانداي بولامىز. اقىن زامانىنىڭ ايناسى، دەسەك قاتە كەتپەسپىز. زامانعا كەلگەن قاسىرەت الدىمەن اقىننىڭ جۇرەگىنەن وتەدى، دەيتىن ءپالساپانى دا بەكەر ايتپاسا كەرەك. اقىننىڭ «بۇل زاماندا» ولەڭىندە:
بولعاندا اسىل تاستان، اقىل جاستان،
تاربيە دۇرىس بولسا اۋەل باستان.
بۇلاقسىز بۇل دۇنيە قاراپ تۇرساڭ
كىم ونىڭ ءبىتىپ جاتقان كوزىن اشقان؟.
بالەدەن باس امان بوپ ەڭبەكتەنسەڭ،
ولمەيسىڭ اشتىقپەنەن جالاڭاشتان.
جاستارىم بۇل زاماندا بايقاپ تۇرسام،
بىرەۋدى بىرەۋ جالماپ جاعالاسقان.
سۋ الىپ كارىلەردىڭ ميى ازايدى،
ءبىر كەزدە ءبىر- بىرىمەن تاقىمداسقان.
ون ۇيگە ەكى بيدەن اينالىپ ءجۇر،
تەكەدەي كۇزگى كۇنگى باقىلداسقان. سىزدەر اڭعارىپ وتىرعانىڭىزداي
تۋراسىن ايتىپ تۋعانىنا جاقپاعان، ۇرت ءتىلدى اقىن زامان شىندىعىن ايتىپ، توڭىرەگىن ءوز شەرىنە تولقىتا بىلگەنى انىق. وسى سارىنداس «كوردىم» دەگەن ولەڭىندە:
جۇرەك ويلاپ، ءتىل سويلەپ زارلاپ جاتىر،
بىلگەنىن تىڭداعانعا ارناپ جاتىر.
ءومىردىڭ تار قىسپاعىن تارتىپ قيلى،
بىرەۋدىڭ كوزدەن جاسى پارلاپ جاتىر.
شاريعات جولىن ايتىپ بىلگىرسىنىپ،
سۇم موللا نادان ەلدى الداپ جاتىر.
اڭدىسىپ، ازۋلاسىپ ءبىرىن ءبىرى،
بايقاتپاي ەبىن تاۋىپ «شال» دەپ جاتىر.
ساۋلىقتى مىڭ قاراباس ءبىر قوزى ەمىپ،
سوندا دا كەبىنىن جەپ، جالماپ جاتىر... دەيدى.
ارينە كۇرمەۋى كوپ كۇردەلى زامان ادۋىن اقىننىڭ دا ادىمىن اشتىرماسا كەرەك، اقىن ولەڭدەرىنىڭ وزەگىندەگى مۇڭ سەزىلىپ تۇرادى.
دۇنيە سەن ءبىر قىزىق تۇرعانىڭدا،
اڭگىمە ولەڭ، ساۋىق قۇرعانىڭدا.
كىم كەپىل كۇپىرشىلىك ەتپەگەيسىز،
بۇل باعىڭ ماڭدايىڭدا تۇرماعىنا.
تيمەگەن توپىراققا قايران ەتىڭ،
بولەنەر قارا جەردىڭ قۇنداعىنا... - دەپ ورىلەتىن «دۇنيە» ولەڭى دە اقىننىڭ دۇنيە تىرلىگىندە شەكەسى قىزىپ، قىزىق داۋرەن وتكىزبەگەنىن اڭعارتسا كەرەك.
باشاي تانۋدىڭ باسى
باشاي اقىننىڭ ولەڭدەرىنىڭ ساقتالىپ، بۇىنگە جەتۋىنە شامەن يسا ۇلىنىڭ ەڭبەگىنەن بولە قاراۋعا كەلمەيدى. 1993 -جىلى ونىڭ رەداكتورلىعىمەن جارىق كورگەن «قابا اۋدانىنىڭ ولەڭ- جىرلارى» كىتابى تەك باشاي اقىن عانا ەمەس ءبىر ءداۋىر اۋىز ادەبيەت ۇلگىلەرىنىڭ جينالىپ، ساقتالۋىنا قوسىلعان ولشەۋسىز ۇلەسى ەدى. التى الاشىنا «اتامەكەن ساعىنىشى» ءانى ارقىلى تانىلعان اقىن، كومپوزيتور، فولكلورتانۋشى شامەن يسا ۇلى (1938-2022 -جىلدارى) «جىل قۇسى» اتتى ولەڭدەر جيناعىنىڭ اۆتورى. «اق قابا تولقىنى» اتتى حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ كۇي جيناعى، «قابانىڭ بۇقارالىق مادەنيەت شەجىرەسى» قاتارلى كىتاپتاردى قۇراستىردى، «قابا اۋداننىڭ تاريحي ماتەريالدارى) اتتى ەكى كىتاپ رەداكسيالاپ، باسپادان شىعارىپ، حالىقتىڭ ادەبي، تاريحي، كوركەمونەر مۇرالارىنان قىرۋار رۋحاني بايلىق توپتادى.
باشاي اقىن مۇرالارىن جيناپ، رەتتەگەن توپتىڭ ءبىر مۇشەسى، اقىن، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى ءسىلامحات سەيىتقامزا ۇلىنىڭ ايتۋىنشا باشاي توڭىرەگىنە اقىن، ءانشى، بالۋان، كۇيشى توپتاسقان زامانىنىڭ سال-سەرىلەرىنىڭ ءبىرى ەكەن. ولەڭى وتكىر، ويى ۇشقىر وزگەشە بولىمىستى اقىن بولعان دەپ ەسكە الادى.
شەگىنىس
بىرەر جىلدىق اۋىل مولداسىنان حات ساۋاتىن اشقان باشاي اقىننىڭ اۋزىنان شىققان ءار شۋماعى قاعاز بەتىنە حاتتالىپ ەمەس، توڭىرەگىنە توپتاسقان ءسوز قادىرىن بىلەتىن، ايتقاندى قۇلاعىنا ىلەتىن كوكىرەك كوزدى قۇيما قۇلاقتار ارقىلى اۋىزدان، اۋىزعا ايتىلىپ، ساڭلاۋلى سانالاردا جاتتالىپ اۋىلدان-اۋىلعا كەڭىنەن تارالىپ كەتە بەرەدى.
اسىرەسە اقىننىڭ تاپ بەرمەدە تاۋىپ ايتقان قاعىتپا قالجىڭ، ءازىل شۋماقتارى ءتۇرى وزگەرگەن تىركەستەرمەن زامانىندا «باشاي اقىن ايتقان ەكەن» دەگەن اتپەن تالاي توپتىڭ قۇلاعىن ەلەڭدەتىپ، شىرايىن كەلتىرىپ، تارتىمدى اڭگىمەسىنە، قىزىقتى كوڭىل كوتەرەر كۇلكىسىنە اينالىپ جان سۋساتار رۋحاني ازىق بولعاندى.
بالا كەزىمىزدە دە مۇنداي قاعىتپا ولەڭدەر، جاتتامالار جيىن، تويلاردا كوپ ايتىلاتىن. ول كەزدەگى قازاقى قوعامداعى توي، تومالاقتىڭ ءسانى دە، ءمانى وزگەشە ەدى عوي. قارقاراداي قاريالار ءتور الدىندا شىنتاقتاي جاتىپ، ناسىبايىن ىرگەگە شىرت تۇكىرىپ قويىپ كەزەكپەن جاتتاما ايتىساتىن. سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە جارىقتىق اتام ءجۇماسىل كوپباي ۇلىنىڭ شاپانىنىڭ شالعايىندا جاتىپ تىڭداپ، ەسىمدە قالعانى وسى باشاي اقىننىڭ «كيگىز ءۇيدىڭ شاعىمدانۋى» دەگەن ولەڭى ەدى. جوعارىداعى اتالعان كىتاپقا بازارحان وقتىباي ۇلىنىڭ ساقتاپ جەتكىزۋىمەن ەنگىزىلگەن بۇل ەتنوگرافيالىق سارىنداعى ولەڭدى سىزدەر دە بىرگە وقىڭىزدار.
تۇتىنگە تۇڭلىك ايتار قاقالدىم دەپ،
قۇداي-اۋ مەن كىمدەردەن اقى الدىم دەپ.
اۋزىما قاتتى جاقسا كەلەر جالىن،
پا، شىركىن، ولەرىمە تاقالدىم دەپ.
شاڭىراق ايتار توعايدان كەسىپ الدى،
شىقپاعان شىبىن جاننىڭ نەسى قالدى؟
ءوزىمدى تەزگە سالدى، قيىپ الىپ،
«باسىمدى» الپىس جەردەن تەسىپ الدى.
سويلەدى ءبىر كۇن تۇرىپ ءۇش تۋىرلىق،
تىڭدايدى مۇنىڭ مۇڭىن ەكى ۇزىك.
جانىندا قول الىسىپ ءبىز تۇرامىز،
كورمەدىك الا جازداي ءبىر كۇن سۋىق.
سويلەيدى ونان كەيىن الپىس ۋىق،
ءبىزداعى كورمەدىك دەپ ءبىر كۇن سۋىق.
باسىمدى ءبىر ۇڭگىرگە تىعىپ قويىپ،
تاس قىلىپ قول-اياقتى قويدى بۋىپ.
شي ايتار تارتىپ الدى كۇشىن سايلاپ،
تاس قىلىپ قول اياقتى قويدى بايلاپ.
كەرەگە، تۋىرلىقتىڭ اراسىندا،
تۇرامىز ءبىز بەيشارا كوزى جايناپ.
كەرەگە ايتار كەسىپ الدى قولى ءبىلىپ،
تاسپامەن ءاربىر جەردەن قويدى ءىلىپ.
جانتايىپ الا جازداي ءبىز تۇرامىز،
نەمەنە كورگەن كۇنىڭ ءبۇيتىپ تۇرىپ.
ماڭدايشا ايتار اسپاققا قويدى اسىپ،
تايانىش ەكى جاقتا تۇرار جاسىپ.
استىندا تابالدىرىق زار يلەيدى،
ءولتىردى ءبارى بىردەي مەنى باسىپ.
وشاق ايتار ۇستىمنەن باسقانىڭ دەپ،
قازاق ايتار وتقا ساپ قاقتادىڭ دەپ.
قارا قۇمان وت باسىندا زار يلەيدى،
قۇداي-اۋ باقىرشاداي جاقپادىم دەپ.
شاۋگىم ايتار سۋ قۇيىپ قايناتتى عوي،
كوزىمدى وتقا سالىپ جايناتتى عوي.
سۇتتەرىن، تۇزدىقتارىن تاقاپ تۇرىپ،
اۋزىما وجاۋلارىن ويناتتى عوي.
كيگىز ۇيدە تۋىپ وسكەندىكتەن بولار بۇل ولەڭ ويىمدا وشپەستەي بولىپ جاتتالىپ قالعان، توڭىرەگىمنىڭ بارىنە وسى ولەڭدى ماقتانىشپەن ايتاتىنمىن. اتام باقيعا كەتكەن وتىز جىلدان بەرى دە تالاي تويدا، تالاي ورتادا ايتىپ كەلەمىن. الدەكىمدەر اتا-بابامىزدىڭ كوزى بولعان قاسيەتتى قۇت مەكەن كيگىز ءۇيدىڭ تورىندە تىرجالاڭاش تايراڭداپ، جەر جاھانعا ماسقارالاپ جاتقان شاقتا باشاي اقىننىڭ بۇل ولەڭى ۇلت رۋحانياتى ءۇشىن دە، ءوز قۇندىلىعىن قادىر تۇتقان جەتەلى ۇرپاق ءۇشىن دە وتە وزەكتى دەپ ويلايمىن.
اتام جارىقتىق مەنىڭ ولەڭگە اۋەستىگىمدى اڭعارعان بولسا كەرەك، بالا كەزىمدە جانىنان تاستامايتىن. بىرگە قىدىرسام اۋىلدىڭ ءتورى مەنىكى ەدى. اسىرەسە كونە قيسسا، داستانداردى، قاعىتپا ءازىل ولەڭدەردى اتام ارقىلى جادىمدا توقىپ ءوستىم. اتالار تاريحىنان ءسوز قوزعاعاندا اتاڭ ەسكە تۇسەدى ەكەن، ارۋاعىڭنان اينالايىن اۋليەم، ءبىر ءىسىم وڭعا باسسا سولاردىڭ باتا تىلەگىنىڭ قابىل بولعانى دەپ بىلەمىن.
- مەنىڭ بالام اقىن، باشاي اتاسىنىڭ ولەڭىن وقيدى، - دەسە ەش قىمسىنباستان اتىپ تۇرىپ توپ ورتادا باشاي اتامنىڭ «شىلاپا» تۋرالى ولەڭىن وقىپ بەرەيىن، - دەپ سىدىرتا جونەلەتىنمىن.
شىلاپانىڭ قىزىعى
ەرتەدە باشاي اقىن قىلىشباي قاجىمەن بىرگە كەلە جاتقاندا باشايدىڭ شىلاپاسىن جەل ۇشىرىپ سۋعا تۇسىرەدى. قىلىشباي باشايعا:
- اقىن ەكەنىڭدى بىلەيىن، قانە ىركىلمەستەن ءبىر اۋىز ولەڭ ايتشى، - دەيدى. سوندا باشاي:
جەل سوعىپ شىلاپامدى لىپ بەرگەنىڭ،
قۇداي-اۋ، وسىما ەدى كوپ كورگەنىڭ؟
بويىمدا بار قارۋىم ەكى قولىم،
قانەكي تاپ بەرگەندە اپ بەرگەنىڭ.
قىلىشباي اقىلى مول قاجى ەدىڭ عوي،
سەن نەگە مەنەن بۇرىن تاپ بەرمەدىڭ؟ - دەگەندە قىلىشباي ءبىر تىماق تاۋىپ بەرۋگە جىعىلىپ نەسيەلى بولعان ەكەن.
قىلىشباي تۇردىباي ۇلى (1862-1938 -جىلدار ارالىعىندا جاساعان، 1933-1937 -جىلدار قابادا اكىم بولعان، ءۇش رەت قاجىعا بارعان باردام ادام بولعان. ول اۋدان اكىمى بولىپ تۇرعان كەزىندە ەل اراسىنان جيناپ «قىلىشباي شەجىرەسى» اتتى قولجازبا قۇراستىرعان. بۇل ازىردە «قىلىشباي شەجىرەسى» دەپ اتالادى.
بارەكەلدى، اتاسىنىڭ بالاسى جارايدى ەكەن. تاعى قانداي ولەڭدەر بىلەسىڭ، - دەيدى القالاعان اتالار الاقاندارىن سوعىپ. «ءبيت» دەگەن ولەڭىن بىلەم دەيمىن ماساتتانا. كانە ايتا عوي شىراعىم، - دەيدى ءبىر اتا ءۇنى قارلىعا شىعىپ، بار مەيىرىمەن ۇزدىگە قاراپ. مەن ونان بەتەر قىزىنا وقيمىن.
ءبيت دەسە...
بىرەۋ ءبيت قاراپ وتىرعاندا ۇستىنە باشاي كىرىپ كەلىپ قالسا كەرەك. سوندا ساسقالاقتاپ قالعان الگى كىسى:
- مىنانى ولەڭگە قوسىپ جىبەرمەيسىڭ بە؟ - دەپتى. سوندا باشاي ىركىلمەستەن:
بۇل ءبيتتىڭ اكەسى كىر، شەشەسى تەر،
شىعىپ اپ ءوز ەتىڭىنەن ءوزىڭدى جەر.
اقساقال وبال بار دەپ قورعالاما،
سىق تاعى شاماڭ كەلسە ولتىرە بەر.
بارەكەلدى، تاۋداي بول، - دەيتىن تاۋ ءمۇسىن، ءداريا كەۋدە قاريالاردا ازايدى قازىر، ساعىناسىڭ، ويلاساڭ كەڭسىرىگىڭ اشيدى.
جارىقتىق باشاي اقىننىڭ ولەڭدەرى كوپ قوي، وسەر بي تۋرالى ايتقانى ەسىمدە قالىپتى، - دەپ اتام ءوزى جالعاي جونەلۋشى ەدى.
بولعاندا اتىڭ وسەر، اتاڭ تامتىق،
كەرەيدە ۇل تۋعان جوق سەنەن ارتىپ.
ەگەسىپ قارسى كەلگەن دۇشپانىڭدى،
كەتۋشى ەڭ اق بۋراداي ءبىراق تارپىپ، - دەيتىن اقىننىڭ ءبىر شۋماق ولەڭى وسەر ءبيدىڭ بولمىس، ءبىتىمىن شىنايى سۋرەتتەگەن ماڭگىلىك ەسكەرتكىش بولىپ قالدى.
وسەر قابىلان ۇلى 1841-1888 -جىلدارى ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن، التاي- قوبداداعى نايمان، كەرەي، ۋاق رۋلارى مەن ويرات تۇقىمدى قالماق- ۇرانقايلارعا كەڭىنەن تانىلعان ارعى اتالارىنىڭ باتىرلىق، بيلىك ۇزىلمەگەن قاراكوكتىڭ تۇقىمى.
ءوزىنىڭ وجەتتە ەرجۇرەك وتكىرلىگىمەن سول زامانداعى چيڭ ۇكىمەتىنە قيساپسىز المان سالىق تولەپ، حالىقتى قاناعان بي-تورەلەرگە باعىنباي، «وسەردى وسىرمەۋ، لاقتى سەركەش شىعارماۋ» دەيتىن تاريحي تامسىلگە اينالعان قايراتكەر. ول وزىنە قاراستى ەلدىڭ تۇرمىس جاعدايىنا، وزەندى جەرىنىڭ ەرەكشەلىگىنە لايىقتاپ «جاياۋ المان»، «بالىق المان» سالىق جۇيەسىن ەنگىزىپ ەزگىدەن ەلىن قۇتقارعان باتىر.
وسەر بي ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر ارىسى كەرەيدىڭ شىبارايعىر رۋىنا بيلىك جۇرگىزىپ، 1883 -جىلى چيڭ جانە رەسەي پاتشالىقتارىنىڭ شەكارا كەلىسىمى كەزىندە، ەكى يمپەريانىڭ بولىسىندە قالعان اتاقونىسىن قىزعىشتاي قورعاپ، ورىسپەن ارباسىپ، شۇرشىتپەن الداسىپ ءجۇرىپ 40 جىلدىق قىسقا عۇمىرىندا تۋعان حالقىن امان ساقتاۋدىڭ قام-قارەكەتىن جاساپ، 1888 -جىلى قازىرگى تەرەكتى اۋدانىندا شار روسسيا تاراپىنان جاسالعان قاستاندىقتان مەرت بولعان، سۇيەمدەي جەر ءۇشىن سۇيەگىن بەرگەن تاريحي تۇلعا.
اتالعان ولەڭ كەيىننەن «قابا اۋدانىنىڭ ولەڭ جىرلارى» اتتى كىتاپقا دا ەنگىزىلدى. 2013 -جىلى ەل جۇرەگىندەگى وسەر بي ەسىمى ەسكەرىلىپ، كونەكوز اقساقالداردىڭ اقىل-كەڭەسىمەن، ەل ازاماتتارىنىڭ قولداۋىمەن وسەر ءبيدىڭ بۇرىنعى زيراتى جاڭارتىلىپ، ەڭسەلى كۇمبەز ورناتىلدى. وسەر بيگە قاتىستى ەل اراسىنا تاراعان اڭىز، اڭگىمەلەر وتە كوپ، ءبيدىڭ كوزىن كورىپ، قىزمەتىندە بولعان، سوڭعى ىستەرىن ءوز قولدارىمەن اتقارعان سارەندي اپسەكە ۇلى (1869-1958)،
تايقارا ءسۇتتىباي ۇلى (1858-1938)، كوشتەكەن تورعاۋىت ۇلى (1938-1920) قاتارلى جورتۋىلشى، باتىرلاردىڭ قوزان، دولا، قاجاقىمان قاتارلى كونەكوز شەجىرەشى قاريالارعا ايتۋىنان ءبىر ءبولىم وقيعالار مەن اڭىزدار بۇگىنگە جەتىپ، وسەر ءبيدىڭ نەمەرەسى راقادىل ساعىزباي ۇلى، شەجىرەشىلەر جۇبايقان تەزەكشى ۇلى، ءاشىمقان ءابىلماجىن ۇلى، ابە قالي ۇلىنىڭ جيناقتاپ، حاتقا تۇسىرۋىمەن 2014 -جىلى قابا اۋدانىندا جارىق كورگەن «ەل جۇرەگىندەگى وسەر بي» اتتى كىتاپقا توپتاستىرىلعان.
دەگەنمەن، رۋحاني جاڭعىرۋ باعدارلاماسى اياسىندا ۇلت ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ، ەل مەن جەردىڭ تۇتاستىعىن تۋ ەتكەن بابالارىمىزدى ۇلىقتاپ، ولاردىڭ ءومىر وتكەلدەرىنەن ونەگە الىپ، ەسىمىن كەلەشەك ۇرپاققا قالدىرۋ - ازات وتان اتامەكەن قازاق ەلىندەگى ءتىرىنىڭ ءبىر پارىزى بولسا كەرەك.
اتامنىڭ الدىندا وتىرىپ...
بىرىنەن-ءبىرى ءىلىپ اكەتىپ جاتتاما جالعاستىرا جونەلەتىن اقساقالدار قامشى سالدىرمايدى. وسىندايدا ورتامىزدا دولدا اقساقال بولارما ەدى، سويلەگەندە تۇتاس ءۇي ءىشى سىلتىدەي تىندىرىپ، ارعى، بەرگىنى تولعاپ تاريحتان تىزبەلەپ كەلىپ باشاي اقىنعا ورالاتىن ەدى، - دەپ ەسكە الاتىن ۇلكەندەر.
شەجىرەشى، قيساگەر دولدا قاجاقىمان ۇلى(1916-1991 -جىلدارى) قۇيما قۇلاق تاريحشى، اۋىزشا تاراعان حالىق مۇرالارىن وتە كوپ بىلەتىن كوكىرەك كوزدى قازىنالى ادام بولىپتى.
ءوتتى-اۋ كۇن، ءوتتى-اۋ جالعان، ءوتتى-اۋ ايىم،
مەن سويلەيىن ازعانا ءسوزدىڭ ءجايىن.
جاماعات قۇلاق سالىپ تىڭداساڭىز،
قينالىپ تۇرعان شاقتا سالعان ءانىم.
ال سويلە بىلگەنىڭشە قىزىل ءتىلىم،
ايانباي بۇگىن سەنىڭ سويلەر كۇنىڭ.
ءتىل سويلەپ، جۇرەك ويلاپ ءوز قالىنشا،
شىعارما ۇنامسىز دەپ ءسوزدىڭ قۇنىن.
بولعاندا كومەي تۇتىك، ءىشىڭ كورىك،
جۇرەگىم ءسوز تابارعا بولسا سەرىك.
جانىمدا ءتىل مەن جاعىم ءتول جولداسىم،
اقىلىم اۋەسىمە بەرگەن ەرىك، - دەپ جالعاساتىن ۇزاق تولعاۋىن دومىبىراعا قوسىپ ماقامداپ، مانەرلەپ تىڭداۋشىسىنىڭ قۇلاق قۇرىشىن قاندىرا وتىرىپ جەتكىزەتىن ەدى. اسىرەسە اقىننىڭ «كەمپىرمەن كورىسۋ» ولەڭىن ايتقاندا ورتانى دىر-دۋعا بولەپ قىزدىرىپ جىبەرۋشى ەدى، - دەپ ەسكە الاتىن ۇلكەندەر.
شەشەسى ولگەن كەزدە باشاي ون نەشە جاستاعى بالا ەكەن. شەشەسىنىڭ ارۋىنا ەسەنباي رۋىنان ەكى كەمپىر ءتۇسىپتى. بىرنەشە كۇننەن كەيىن الگى ەكى كەمپىر باتا ىستەپ كەلىپتى. كورىس بىلمەيتىن جەڭگەلەرى قىسىلىپ قايتەرىن بىلمەپتى. سوندا باشاي جەڭگەلەرىنىڭ كيىمىن كيە سالىپ، كىرىپ كەلگەن كەمپىردى باس سالىپ:
اينالايىن ەنەكەم،
ەنەكەم ەدى بەرەكەم.
اۋىلعا كۇندە كەلۋشى ەڭ،
اپامدى قۇرتقان سەن ەكەن.
كيگەنىڭ ىشىك ەلتىرى،
اپام ءولىپ، سەن ءتىرى.
جۇتقانىڭ شىقسىن جەلكەڭنەن،
ەسەنبايدىڭ كەمپىرى!
.... .... ....
دەپ شۇبىرتىپ ءبىرتالايعا دەيىن جىبەرمەپتى.
بوزبالا كۇنىندە وسىلاي توگىپ ايتاتىن باشاي ەسەيە كەلە ءتىپتى ىسىلا تۇسەدى.
جوقتاۋ سارىندارى...
ونىڭ «ءۇش ءبيدى جوقتاۋ»، «تولەگەن باتىردى جوقتاۋ» ولەڭدەرىنەن اڭعارلى الىمدىلى اڭعارۋعا بولادى.
جوقتاۋ ۇلتىمىزدىڭ باعزى تۇرمىس-سالت جىرلارىنىڭ ءبىرى، ارعى اتاسى. جوقتاۋ (سالت). «سەن جوقتاۋ ايتقالى وتىرسىڭ، مەن توقتاۋ ايتقالى وتىرمىن» (بايدالى بي). جوقتاۋ - ازا عۇرپىن كوتەرە تۇسەتىن، قايعىنى باساتىن، قازاعا اسا لايىقتى قارالى سالتتىڭ بىرەگەي ءتۇرى. قايتىس بولعان ادامنىڭ جاقسىلىعىن، ەلىنە ىستەگەن قىزمەتىن، جاقسى قاسيەتتەرىن پاش ەتەتىن تۇرمىس-سالت ءداستۇرى، جىرى، زارلى ولەڭ. جوقتاۋدى بەلگىلى اقىندار نەمەسە سول ادامنىڭ ايەلدەرى مەن انا، قارىنداستارى دا شىعارا بەرەتىن بولعان. جوقتاۋدىڭ دىنگە قاتىسى جوق، ول قالىپتى حالىقتىق سالت، ءولىمنىڭ بەرىك ادەت-عۇرپى دەپ ۇعىنۋ كەرەك، - دەگەن تۇسىنىك بەرىلگەن «بوزداعىم» اتتى قازاقتىڭ جوقتاۋ جىرلارىندا (الماتى، 1990 ج.)
اۋەلى قولعا قالام الايىن دا،
حالىقتىڭ ءسوز تاستايىن تالايىنا.
دۇنيەدەن ءوتىپ كەتكەن سابازداردى،
بولماسا ءبىر سويلەمەي قالايىن با؟..
ەي اللا قازەز جاندار ءوتتى-اۋ ءبىر كۇن،
ءبىر مەزگىل ۇجىماقتىڭ سارايىنا.
ادىلدىك جۇرتقا بىردەي ايتۋشى ەدى،
باي باعىر ماڭايداعى اعايىنعا
زار بولىپ جۇرتىڭ ارتتا قالدى شۋلاپ
قايعى مەن جۇرەك تولى ۋايىمعا، - دەپ كەلەتىن «ءۇش ءبيدى» جوقتاۋى اتالاتىن ۇزاق جىرىنان وسىنى اڭعارامىز.
بۇل جوقتاۋدىڭ تاريحىنا زەر سالار بولساق: 1929 -جىلى شىلدە ايىندا جاربولى رۋىنىڭ ۇكىردايى مەيرامباي ەلىن جيناپ، اۋىرمايسىرقاماي ارىزداسىپ، نەمەرەسى قاسەيىندى ورنىنا ۇكىرداي سايلاۋدى وتىنەدى، جينالعان جۇرت كارى ءبيدىڭ كەڭەسىن قۇپتايدى. ارادا كوپ وتپەي 1930 -جىلى ناماز ۇستىندە مەيرامباي قايتىس بولادى. ونىڭ جەتىسىن بەرگەن كۇنى كەشتە وتەۋلى بي دە تۇتقيىلدان قايتىس بولادى. ونىڭ جەتىسى ۇستىندە «سەيىپتان الىمساعىن جيناپ بارىپ، قوجىباي زالىڭنىڭ اۋىلىندا قايتىس بولىپتى» دەگەن حابار تارايدى. بۇل تۇتقيىل قازاعا ەل ادامدارى اقىلداسىپ، بالا ۇكىرداي قاسەيىندى اپارۋعا ۇيعارادى. قاسەيىن داۋگەرلىككە جانىنا ساۋىتاي اقىن باستاعان بىرنەشە ادام الىپ قوجابايدىڭ اۋىلىنا بارىپ، سۇيەكتى كورسە توبەسى قانتالاپ، قارايىپ كەتكەن ەككەن. ارادا داۋ ۇلعايىپ، ەكى جاق كەلىسە الماي، قالدايدىڭ (مانچيڭ (ءمانجۋ چيڭ) ۇكىمەتىنىڭ اۋدانداعى اكىمشىلىك ورگانى) ارالاسۋىنا دەيىن بارادى.
جاس ۇكىرداي قاسەيىن بەتىنەن قايتپاي ءبىرقانشا دالەل كەلتىرىپ، قالدايمەن داۋعا تۇسەدى، قاتە بيلىك ايتقانىن شەنەپ، بەتىنە باسادى. بۇل ىسكە شامدانعان قالداي «ماعان قارسى شىقتى» - دەپ قاسەيىنگە دۇرە سوقتىرىپ، قاماتىپ تاستايدى.
ساۋىتاي دەرەۋ ارتقى ەلگە ادام جىبەرىپ قام-قاراكەت جاسايدى. ىزدەپ كەلگەن ءۇش جۇزدەن استاپ ادام قوجىبايعا قىسىم ءتۇسىرىپ، شۋ شىعارادى. ەل ىشىدە ۇلكەن سويقان شىعاتىن بولعاندىقتان قوجاباي اقىرى قاسەيىندى بوساتۋعا ءماجبۇر بولادى.
قاسەيىن كەلگەننەن كەيىن ولگەن ادامدى جەرلەتىپ، اكەسىنىڭ قىرقىن وتكىزەدى. كوپ وتپەي اياۋسىز سوققان تاياقتىڭ تاسىرىنەن قاسەيىننىڭ بۇكىل دەنەسى ءىسىپ، بىرنەشە كۇن وتكەننەن كەيىن قايتىس بولادى. ەل ادامدارى جينالىپ قاسەيىننىڭ قىرقىن وتكىزىپ، ون جەتى جاسقا جاڭا شىققان قاسىمبەكتى اعاسىنىڭ ورنىنا ۇكىرداي سايلايدى.
جىل ۋاعى بولعاندا ءۇش بيگە سالتاناتتى دا دابىرالى، ۇلكەن اس بەرىلەدى. استا باتەش پەن باشاي اقىن ارناۋلى جوقتاۋ ايتادى. باتەش داعىستان قىزى (1910-1971 -جىلدارى) تانىمال حالىق اقىنى. رۋ جاعىنان ءۇش بيگە كەلىن بولىپ كەلەدى.
باشاي اقىن زامانى قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىنىڭ، جورا-جوسىنىنىڭ قايماعى بۇزىلماعان كەز. سوندىقتاندا ونىڭ قۇلاعىنا جورگەگىنەن جاتتالىپ وسكەن جوسىنىڭ ءبىرى وسى جوقتاۋ ولەڭى. «تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ، ولەڭمەن جەر قوينىڭا كىرەر دەنەڭ»، - دەيتىن اباي اتامىزدىڭ تۇجىرىمى وسىعان دالەل.
بۇرىندار قايتقان ادامنىڭ ارتىنان جوقتاۋ ايتىپ ساي، سۇيەگىڭدى سىرقىراتاتىن انالارىمىزدىڭ داۋسى زامانىمەن بىرگە قۇمىعىپ جوعالىپ بارا جاتىر عوي. قازاقتىڭ كەز كەلگەن ايەلى ەكى اۋىز جوقتاۋ ايتا الاتىن بولعان، اناسى قىزىنا جوسىن قىلىپ ۇيرەتىپ، بوساعادان سىڭسۋ ايتىپ ۇزاتاتىن. تال بەسىكپەن جەر بەسىكتىڭ اراسىن اليدەن جوقتاۋعا دەيىن جىرمەن جالعاعان ابىز انالارىمىز بۇگىندە تىم سيرەك. بۇل ۇلتىمىزدىڭ تىرشىلىگىندە سىيلاسقان، كوز كورگەن قيماس جاقىنىنا دەگەن قۇرمەت، ىزەت، تۋىستىق سىيلاستىقتىڭ ءبىر بەلگىسى.
تاعى دا سولاي...
باشايدىڭ وتكەن عاسىردىڭ باسىندا قابا وڭىرىندە جاساعان ايگىلى باتىر، جورتۋىلشى تولەگەن قايتىس بولعاندا ايتقان جوقتاۋىن شەجىرەشى كەڭكىلباي ساۋكەباي ۇلى (1918-1983 -جىلدارى) ايتىپ جەتكىزەدى. ماقساتىمىز اقىن شىعارماشىلىعىن ناسيقاتتاۋ بولعاندىقتان جوقتاۋدى تولىعىمەن نازارعا ۇسىنايىن:
بەل ەدىڭ اسقار جۇرتىڭا،
جان باتپاعان سىرتىڭا.
اتانى كورگەن بوز بالا،
تۇسىڭدەر اتا عۇرپىنا.
كوكجالدان تۋعان اتا ەكەن،
كونبەگەن جاۋدىڭ ىرقىنا.
دۇشپانىمەن الىسقان،
سان جۇيرىكپەن جارىسقان.
ەل شەتىنە ءسوز كەلسە،
بەرمەيمىن دەپ سالىسقان.
تارتىنباي ءسوزىن سويلەگەن،
قايمىعىپ ەشبىر كورمەگەن.
كونبەيمىن دەگەن دۇشپاندى،
قامشىمەنەن جوندەگەن.
دۇشپاننىڭ كوڭىلىن قالدىرعان،
شاقىرىپ جۇرتتى الدىرعان.
قايراتپەن ەلدى اسىراپ،
ەرتىسكە قايىق سالدىرعان.
بالتامەن اعاش قاقتاعان،
بولارىن ءبىلىپ شاقتاعان.
جوقتارعا قىلعان قايىرىن،
سىرتىنان جۇرتى ماقتاعان.
شاريعاتتىڭ سوزدەرىن،
جۇرەككە توقىپ ساقتاعان.
ءارتۇرلى ونەر باستاعان،
تۇسىندا ەشكىم اسپاعان.
قامالاپ دۇشپان كەلگەندە،
ابىرجىپ ەشبىر ساسپاعان.
بەرەكە قىلىپ جۇرتىنا،
اعايىندى شاشپاعان.
قايىقپەن سۋدى ورلەگەن،
ورىستى قۋىپ جەرلەگەن.
تالاپ قىلىپ ءار ىسكە،
الىسقا قولدى سەرمەگەن.
ءوزى ءتىرى تۇرعاندا،
تارشىلىقتى ەل كورمەگەن.
ەسە الىپ كاپىر دۇشپاننان،
الاشقا جۇرتتى بەرمەگەن.
ويلاسام دۇنيە ارماندى-اي،
ارمانسىز كىم بار جالعاندا-اي.
ويىمنان كەتپەس اتا ەكەم،
كىم كونبەس باسقا سالعانعا-اي.
يمانىڭ بولسىن جولداسىڭ،
قىلامىن ءتاۋبا قالعانعا-اي!!!
ءبىزدىڭ ۇعىمىمىزداعى جوقتادىڭ ۇلگىسى ءدال وسىلاي. قازالى كۇندە جوقتاۋ ايتۋ - ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدىڭ ءبىر ۇزىگى. ونى ايتۋدىڭ، جالعاستىرۋدىڭ ەشقانداي ەرسىلىگى جوق. حالىق عۇرىپى بويىنشا جوقتاۋ ايتقان ايەلدەر مەن قىزدار ءۇش كۇن بويى اياق-تاباققا ارالاسپايدى، ياعني تاماق ازىرلەۋگە قوسىلمايدى. ءبىزدىڭ قازاق ۇلتىنىڭ وسى ىرىمىنان-اق عاسىرلار بويى جيناقتالىپ تۇزىلگەن قاسيەتتى سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ سىپايى مادەنيەتى مەن ادەبىنىڭ جوعارى بولمىسى كورىنىپ تۇرعان جوق پا!
***
اقىننىڭ جوعارىداعى ولەڭدەرىنە قوسا «مونشا»، «زاكەرياعا» دەگەن ولەڭدەرى دە دولدا اتامىزدىڭ ساقتاپ، ايتۋىندا جەتىپتى. باشايدىڭ اعاسى شوتەي «ەشكى قوتىر» ەمدەۋگە مونشا سالماق بولىپ، ءبىر بەتكەيدىڭ قاراعايىن ولشەۋسىز قىرىپ تاستاپتى. سونداعى باشايدىڭ ايتقان ولەڭى:
بالتا داۋسى شىعادى، ايامايدى،
جەتەر دەپ ىشتەي ولشەپ سانامايدى،
ءبىر مونشاعا جەتپەس دەپ ءبىر بەتتەگى،
ءبىراق قىرىپ تاستاپتى قاراعايدى.
مونشانى سالعان شوكەي باتىر ەكەن،
قاراعاي قالىڭ بىتكەن شاتىر ەكەن.
قوتىر بولعان جالعىز-اق مەنبە دەسەم،
شوتەيدە ارتىن تىرناپ جاتىر ەكەن.
باشايدىڭ ەل اعالارىمەن بىرگە ءجۇرىپ، قارا حالىقتىڭ مۇڭ، زارىن ايتىپ، جوعارى-تومەنگە ءسوزىن وتكىزە بىلەتىن ەلجاندى ازامات بولعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. «زاكەرياعا» دەگەن ولەڭىندە اقىن:
قالامدى ءبىسىمىللا دەپ الدىم تاعى،
پەندەنىڭ سۇيەنگەنى جالعىز جانى.
تالابىن زاكەڭ قۇربىم قويعاننان سوڭ،
باشايدىڭ از سويلەسىن ءتىل مەن جاعى.
قاعازىن جاز دەپ ماعان بەرگەننەن سوڭ،
جازباسام قۇربىلاستىڭ سىنار ساعى.
ءسوز قالسىن بەس، التى اۋىز ارامىزدا،
ماعلۇمسىز كەلىپ قالسا ولەر شاعى.
بىزدەردەن ءسوز تابىلار تىڭداۋشى جوق،
زامانداس جىگىت ەدى قاسىمداعى.
ءبىر جەردەن كورىپ ايتار ەش نارسەم جوق،
انشەيىن ءوز مۇڭىم عوي باسىمداعى، - دەيدى.
زاكەريا ساپتاياق ۇلى (1893-1973 -جىلدارى) جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن سىبىزعىشى، موللا بولعان، باشايدىڭ كوڭىلجەتەر دوسى. بۇل ولەڭنەن اقىننىڭ شىعارماسىن حاتقا تۇسىرەردەي ساۋاتى بارلىعىن اڭعارامىز. ولەڭدى كەيىننەن شىققان «قابا اۋدانىنىڭ ولەڭ- جىرلارى» جيناعىنا دا ايتىپ بەرگەن: دولدا قاجاقىمان ۇلى. 1982 -جىلى 8-مامىر دەپ كورسەتىلگەن. دولدانىڭ اكەسى قاجاقىمان ساقيت ۇلى 1906-1988 -جىلدار ارالىعىندا قابادا ءومىر سۇرگەن تاريحي تۇلعا. ول اكەسى ساقيت ارعى اتاسى تامتىق بيدەن تارتىپ ۇرپاق جالعاپ 1950 -جىلعا دەيىن شابارايعىردىڭ كىشى رۋى بايبىشە اۋلەتىنىڭ زاڭگىلىك بيلىگىندە بولعان. باشاي اقىن ايتقانداي ولاردان دا «ءوتتى اۋ كۇن، ءوتتى اۋ جالعان».
كەزىندە زاكەريا بەيسىنىڭ ءبىر بيەسىن ايۋ جەپ قويعانى ءسوز بولىپ وتىرعاندا باشاي كەزىگەدى. بەيسى باشايعا: «اقىن بولساڭ وسىعان ءبىر اۋىز ولەڭ ايتشى» دەپتى. سوندا باشاي ەش ويلانباستان بىلاي دەگەن ەكەن:
وي ايۋ بيەنى بەر ەل كوشەدى،
ەل كوشسە ەكى بالا مىنگەسەدى.
اقباس اتاڭ اق شامبى جەسە تاعى
ايۋ مەن تورەنىكىن كىم كەسەدى؟ دەگەن ەكەن.
بۇل ولەڭىن قارت زەينەتكەر قىستاۋباي كاربوز ۇلى ساقتاپ، جەتكىزگەن ەكەن. بۇل كىسى دە كەزىندە مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ زوبالاڭىنا ءىلىنىپ، ۇرىلىپ-سوعىلىپ ەل الدىندا ماسقارالانىپ تالاي ازاپتى باسىنان وتكەرگەن قايراتكەر. كەيىننەن قىزمەتى قالپىنا كەلتىرىلىپ، قابا اۋدانىنىڭ باسشىلىق القاسىنان زەينەتكە شىقتى.
تاپقىرلىق
اقىننىڭ وسى سارىنداس تاعى ولەڭى «وگىز مىنگەن» جىرى. بۇل دا بالا كۇنىمىزدەگى وگىزدى وڭكىلدەتىپ كەلە جاتىپ ايتاتىن جاتتاندى شۋماق ەدى، ەلدىڭ كوبى ايتاتىن. باشاي اقىننىڭ ولەڭى ەكەنىن كەيىننەن بىلدىك قوي.
ءبىر جولى باشاي جايلاۋدان وگىز ءمىنىپ كەلە جاتاقاندا جولدان كەزىككەن بىرەۋ: ويبو-وي باشاي، وگىز مىنگەننىڭ نە، ولگەندە ارەڭ جەتسىڭ-اۋ دەپتى. سوندا باشاي:
ولمەگەنىڭ كۇنى ەكەن وگىز مىنگەن
ولگەننەن دە ار ەكەن جاياۋ جۇرگەن
دۇنيەنىڭ بەيىشى ات ۇستىمە
اتقا مىنگەن مىرزالار قايتىپ ولگەن، - دەپ جاۋاپ قاتقان ەكەن.
ەل ىشىندە «ءسادۋدىڭ زارى» دەپ ساقتالعان زامانىنداعى تاپتىق تەڭسىزدىگىن جىر ەتكەن ۇزاق داستان ساقتالعان. سول زارلى داستاننىڭ سوڭىندا ءسادۋدىڭ باشايعا قاراتا ايتقان:
جازايىن تاعى سالەم باشايىما،
جۇرەكتىڭ قاسىرەتىن باسايىن دا.
ولىمنەن قۇداي ساقتاپ قالعاننان سوڭ،
كوڭلىمدى ولەڭمەنەن باسايىن دا.
ءجۇرۋشى ەڭ كۇلىپ ويناپ بىلەمىن دەپ،
جاۋىمنان قورقام قاتتى ولەمىن دەپ.
كىسىسى بۇل كەرەيدىڭ امان تۇرسا،
ەنشاللا مەن ويلايمىن كەلەمىن دەپ.
بۇل ءسوزىم وسىمەنەن بولسىن ءتامام،
جازۋعا مۇنان ارتىق كەلمەس شامام.
ءسوزىمنىڭ ءبىرى ۇنامدى، ءبىرى ۇنامسىز،
جۇرەكتە قاسىرەت كوپ ءبىز ءبىر نادان.
قۇلاق سال مەنىڭ باشاي كەڭەسىمە،
بارقىنىڭ قاراي كورشى ەگەسىنە.
پاقىردىڭ قايعى زارىن جۇرتقا جەتكىز،
بىردەڭە جابىسپاسا وڭەشىڭە، - دەيتىن امانات ارقالاعان، سەلكەۋسىز سەنگەن سالەم جولدارى بار.
داستاندى جەتكىزۋشى قاجىكەن وكپەباي ۇلىنىڭ (1980-1904 -جىلدارى) دەرەگىنشە ءسادۋ سامىكەي ۇلى (1884-1954 -جىلدارى) دەيتىن كەدەي شارۋا. بىردە جورتۋىلشا دالىنتاي پايزوللا ۇلى ىشىندە ءبىر توپ ادام كورشىلەس بۋىرشىن اۋدانىنان جاقىپ امبىنىڭ (ءامبى) ءبىر قىسىراعىن قۋىپ اكەتەدى. ولار جولشىباي سادۋگە جولىعىپ ونىڭ استىنداعى ءمىنىپ كەلە جاتقان اتىن اۋدارىپ الادى دا، ۇرلاپ اكەلە جاتقان قىسىراقتىڭ ۇيىرىنەن ءبىر جامان بايتال مىنگىزىپ كەتەدى. قۋعىنشىلار جولدان ءسادۋدى ۇستاپ الادى. مىنگەن بايتالدى تانىپ ءسادۋدى گوميداڭ تۇرمەسىنە «ۇرى» دەپ جاپتىرادى. كەيىن دالىنتايدا ۇستالىپ سادۋمەن ءبىر تۇرمەگە قامالادى. دالىنتاي ءسادۋدى «بىزبەن بىرگە جىلقى ۇرلاعان» دەپ كەپىلدىك ەتەدى. تۇرمەنىڭ قيناۋىنا شىداماعان ءسادۋ ەلگە، ەل ىشىندەگى بيلەرگە وسى حاتتى جازىپ، شىعارىپ الۋدى وتىنەدى. بيلەر مۇنى ەلگە جايىپ، بوساتتىرىپ الادى. ءسادۋ ولەڭدى تۇرمەدە وتىرعاندا جازىپتى. ونى باشاي اقىن وڭدەپ ەلگە تاراتىپتى.
باشاي اقىننىڭ ولەڭدەرىنىڭ مازمۇندىق جاعىنان قاراسترعاندا ءبىر توبى تاعىلىمدى، تاربيەلى اقىل- كەڭەس ولەڭدەرى.
باستايىن ۇسىنىس ءبىر كەڭەسىمدى،
الايىن قىرناپ، قىرناپ وڭەشىمدى.
از سويلەپ ادىمىمدى ءبىر اشپاسام،
كورەدى حالقىم قاشان كەن ءىشىمدى، - دەپ باستالاتىن اقىننىڭ ەلدى جۇمىسقا، ونەر- بىلىمگە، جاستاردى ەڭبەكشىلىككە باۋلىپ، اقىل- كەڭەس بەرەتىن ءبىر شوعىر ولەڭدەرى ساقتالعان. سونىڭ ءبىرى ناماز ماكەتاي ۇلى ساقتاپ جەتكىزگەن «كەدەيلەرگە كەڭەس» ولەڭى. بۇل كىسىمەن اۋىلداس كورشى بولدىق. سۇڭعاق بويلى، باتىر تۇلعالى وتكىر، شەشەن ادام بولاتىن. توي-تومالاقتا توپ ورتانى قىزدىرىپ، ولەڭدەتىپ وتىراتىن. توي ءتورى قىزىپ، باشاي ولەڭدەرى باستالىپ شالداردىڭ جاتتاماسى جالعاسقان ءبىر كەزدە كەڭىردەگىن قىرناپ الىپ وسى ولەڭدى باستاي جونەلەتىن جارىقتىق.
ال باشاي ەندى باستا كەڭەسىڭدى،
جۇرت بىلەر سەنىڭ بەكەر ەمەسىڭدى.
ازعانا بالالارعا اڭگىمەڭدى ايت،
كەكەنىپ دۇزەپ الىپ وڭەشىڭدى.
دومبىرا ەكى ىشەكتى قولعا الايىن،
بۇراپ اپ وڭدى- سولدى تولعانايىن.
بالاسى تەكتى ايعىدىڭ ات ۇستايدى،
مەن نەگە ءار ونەردەن قۇر قالايىن.
دومبىرا ەكى ىشەكتى جالعىز تيەك،
ايتامىن مەن ولەڭدى تىلگە سۇيەپ.
بالالار وسىندايدا وينادا كۇل.
بولارسىڭ قارتايعاندا قىزىل يەك.
بايلاردىڭ ءورىسى قوي، ءۇيى جايلاۋ،
تيمەگەن جۇگەن قۇرىق جىلقىسى اساۋ.
ات سەمىز، كيىم جىلى بولعانان سوڭ،
كوڭىلى ءوسىپ اركىممەن بولادى جاۋ.
بايلاردىڭ كەرەگى نە دۇنيە ساي،
اسۋلى ەت ءپىسىپ تۇرعان، قايناۋلى شاي.
بۇلارعا ەرىككەن سوڭ ەرمەك كەرەك،
ات سەمىز شاپساداعى الدە نەشە اي.
باي مىنەزى ءبىرىن تاستاپ، جانە ءبىرىن،
توڭ مويىن جىلقى ىشىندە سەمىز قۇرىن.
جاز جايلاپ، كۇز مىنسە دە جورعا جۇيرىك،
مىنەتىن تاعى اتى بار جىزعىتۇرىم.
كەدەيىم بايداي ەمەس قولىڭ قىسقا،
مىنەسىڭ ءبىر شولاقتى جازبەن قىستا.
جاياۋدىڭ اتتىعا ەرگەن تاڭى ايىرىلار،
شارۋ قىل كوجەڭدى ءىشىپ، كوتىڭ قىستا!
كەدەيىم بايعا ىلەسەر ەبىڭ دە جوق،
بۇل قىمبات ءولىپ كەتسەڭ كەبىن دە جوق.
جەم بەرىپ جالعىز شولاق شاباتۇعىن،
بايلارشا كوپ ساپ العان ەگىندە جوق.
كەدەيىم ساعان ايتقان اقىل ءسوزىم،
جاۋدىراپ بۇل زاماندا ەكى كوزىڭ.
جارتىسى بۇلعارىنىڭ جيرما بەس سوم،
كيەرسىڭ كيگىز ەتىك كەلسە كەزىڭ.
وسى سارىنداس ايتىلعان ولەڭىنىڭ ءبىرى - «ەگىنشىلەرگە» دەگەن ولەڭىن ساقتاپ، جەتكىزگەن شەجىرەشى ءابدىعالي باتىرباي ۇلى. ولەڭنىڭ تولىق ماتىنىندە:
ە، جىگىتتەر، جارايدى،
الال كاسىپ ەگىن.
ەڭبەگىڭدى جەر بەرەدى،
تاۋىپ سالساڭ ەبىن.
ەشكىمنەن سۇراپ جالىنباي،
ءىشىپ-جەيسىڭ تەگىن.
كيىم، تاماق، بورىشىڭا،
تيگىزەر ۇلكەن سەبىن.
ايداپ تاستاپ كەتە بەرمەي،
سۋارىپ، جۇل ءشوبىن.
ءشوپ باسىپ كەتسە ءونىپ جوق،
جالقاۋلىعىڭ سەنىڭ.
ەرىنبەگەن كوپ ادامدار،
ايتاتىن اقىلىم وسى مەنىڭ، - دەيدى اقىن.
***
اقىننىڭ وسىنداي تاربيەلىك ءمانى بار تاعى ءبىر ولەڭى «كەڭەس». ولەڭدى ساقتاپ، جەتكىزگەن كەڭلىكباي ساۋكەباي ۇلى. (1918-1983)
سۇتپەن بىتكەن مىنەزىڭ،
سۇيەكپەن كەتپەي تىناما؟..
شىرلاۋدا جازعان قۇلقىڭا،
ءداريا قۇيسا تولاما؟
سۇيرەڭدەگەن قىزىل ءتىل،
سۇيگەنىنەن ايىرار.
سۇمەڭدەگەن سۇم قۇلقىن،
جۇرەكتىڭ ەركىن قايىرار.
ءتىلى اششى قاتىندى،
ءتىلى تيگەن سوڭ بايى ۇرار.
استامشىلىق ويلاساڭ،
دارتەڭدى اللا قايىرار.
***
اقىننىڭ «كورىنگەن اتتەڭ التاي قاراعايىڭ». بالكىم جەتكىزۋشىنىڭ قويعان تاقىرىبى بولار، سەبەبى تۇتاس ولەڭنىڭ قۇرلىمى قازاقتىڭ ءداستۇرلى جاس ولەڭى. بۇل ءۇردىس اتام زامانعى ءبىر جاستان ءجۇز جاسقا دەيىن ايتىلاتىن قارا ولەڭدەردە دە بار. سوندىقتان بۇل ولەڭدى جاس تۋرالى كەڭەس دەپ تۇسىنگەن جوق.
كورىنگەن اتتەڭ التاي قاراعايىڭ
كورىنگەن اتتەڭ التاي قاراعايىڭ،
ويناعان باۋىرىڭدا بالادايىن.
ىستىقتا مەن قامالىپ جاتقانىمدا،
كوكپەڭبەك كورىنەسىڭ انادايدان.
دۇنيە قۋدىم سەنى بالا جاستان،
شارۋانىڭ از كەمىنە قاراماستان.
قالايىق تىرشىلىكتە انگە سالىپ،
بارادى ءوتىپ جالعان عازەز باستان.
جىگىتتەر قول قۋسىرىپ قۇر تۇرماڭدار،
پايداسىز بەكەر ىسكە ۇمتىلماڭدار.
الپىس كۇن اتان بولىپ ءجاي جۇرگەنشە،
التى كۇن بۋرا بولىپ بۇرقىلداڭدار.
جىگىتكە جيىرما بەس جاس ءبىر سەرگەلدەڭ،
جوق بولسا جالعىز تايىڭ ولگەنمەن تەڭ.
ۇيىڭە قۇربىڭ كەلىپ كۇلمەي شىقسا،
تەپكىلەپ تەرەڭ قازىپ كومگەنمەن تەڭ.
دۇنيە ويلاپ تۇرسام شولاق ەكەن،
جاس كۇندە اقىل-قايرات مول اق ەكەن.
وتىزبەس، جيىرما بەس، قايران ون بەس،
ۇشەۋى ءۇش تۇنەگەن قوناق ەكەن.
قىرىق جاس كەلەر ارتتا قىلجىڭ قاعىپ،
دەگەندەي مەندە كەلدىم دايىندالىپ.
ەلۋ جاس كەلىپ قالار ولدا جەتىپ،
اق كىرىپ ساقال، شاشقا بەلگى تاعىپ.
الپىستا تىزەمەنەن، بەلدەن الىپ،
سىقىلدى جىبەرگەندەي ارقان تاعىپ.
جەتپىستە جەر تايانىپ تۇرەگەلسەڭ،
كەلەسىڭ سىرتقا شىعىپ ارەڭ بارىپ.
سەكسەندە سەلكىلدەيسىڭ بۋىن قالماي،
ءبىر ادىم جۇرە المايسىڭ تاياق الماي.
بۇلدىراپ كوزىڭ كورمەي قالارداعى،
ورنىڭدى تابا المايسىڭ سيپالاماي.
توقساندا اجال كەلىپ اكەتپەسە،
جاتاسىڭ قۋ سۇيەك بوپ دومالانىپ.
جۇبايىڭ وسى كەزدە كۇتسە جاقسى،
شايىڭدى قۇيىپ بەرىپ، قاسىنا الىپ.
جۇمساقتاپ تاماعىڭدى بەرسە جاقسى،
ايىرىلعان ازۋ تىستەن كۇش قايىرىلىپ.
قاتتىراق تاماق جەسەڭ قاۋجاڭ قاعىپ،
جۇتاسىڭ ءۇش قىلعىنىپ، كوپ قينالىپ.
كارىلىك كەلگەننەن سوڭ امالىڭ نە؟
كوزىڭنەن وتىرادى جاسىڭ اعىپ.
ءبىر جاقتان جوتەل قىسىپ القىندىرىپ،
ەنتىگىپ وتىراسىڭ تاناۋ قاعىپ.
بۇلدىراپ كوز الدىڭنان ءوتىپ جاتىر،
جاسىڭدا قىلعان قىلىق، كورگەن ءىس پەن،
وتىز بەس، جيىرما بەس، قايران ون بەس،
بارىدە بىردەي بولار كورگەن تۇسپەن.
***
اقىننىڭ تاعى ءبىر قىرى تاپ بەرمەدە تاۋىپ ايتاتىن ويى ۇتقىر، ءسوزى ۇشقىر ايتىس اقىنى بولعانى. شامەن يسا ۇلى ساقتاپ جەتكىزگەن «استىقپەن ايتىسۋ» ولەڭىن وقىپ قاراڭىز. اشارشىلىق جىلداردىڭ بىرىندە باشاي ەل ارالاپ ۋىستى-قۇلاق استىق ىزدەپ، جالاڭاش دەگەن جەردەن ورتا قاپ تارىنى وگىزىنە ەكى ءبولىپ تەڭدەپ الىپ كەلە جاتىپتى. اقىن جولشىباي الگى اكەلە جاتقان ورتا قاپ تارىمەن ايتىسادى:
باشايدىڭ تارىعا ايتقانى:
جوق بولدىڭ وسىندايدا نەگە استىق،
بولعاندا اشارشىلىق جامان ساستىق.
باي سوزىلىپ، كەدەيلەر كەتتى ءۇزىلىپ،
ەلىڭە نە سەبەپتى قىلدىڭ قاستىق؟
استىقتىڭ جاۋابى:
بەرسەمدە قانشا شىعىپ كوپ دەمەدىڭ،
جۇرگەندە وگىز باسىپ «وك» دەمەدىڭ.
جازاعا سالىپ ەكتىڭ دە قارامادىڭ،
ەلىڭە سول سەبەپتى وكپەلەدىم.
باشايدىڭ قاعىتپالارى
شەجىرەشى، اقىننىڭ ءبىراز ولەڭدەرىن حاتقا ءتۇسىرىپ، بۇگىنگە جەتكىزگەن سىلامپول وكىمان ۇلى (1928-1982 -جىلدارى) ساقتاعان ايتىستىڭ ءبىرى «باشاي اقىننىڭ بيە ساۋىپ تۇرعان ءبىر قىزبەن قاعىسۋى».
باشاي:
كەلەمىن جوعارتىننان جولمەن ساۋلاپ،
ازعانا انگە سالدىم كوڭىل اۋلاپ.
ىشىندە اقسالانىڭ كەز بوپ قالدىق،
تۇرمىسىڭ قوس بويجەتكەن بيە بايلاپ؟
قىز:
ءجۇرۋشى ەم بيە ساۋىپ ەرتە، كەشپەن،
جەرىمدە كەز بوپ قالدىڭ قۇلىن شەشكەن.
نوعايدىڭ قوسشىسىمەن ايتىسپايمىن،
تاقىمىن قىسى، جازى ارقان كەسكەن.
باشاي:
بالاسىڭ راس سەندە جەلدەي ەسكەن،
راس مەنىڭ تاقىمىمدى ارقان كەسكەن.
ەسەكتىڭ ارتىن جۋىپ مەن مال تاپتىم،
پايداسىز سەنىڭ ... اركىم تەسكەن.
دۇنيەدە ويناپ، كۇلگەن ەڭ قىزىق دەپ،
اۋلىڭا جىگىت كەلگەن كۇندە بەستەن.
ءان سالىپ ەكى-ەكىدەن جەلدەي ەسىپ،
سونىمەن ايىرىلىپسىڭ اقىل، ەستەن.
باشاي مەن راقىش
كونەكوز شەجىرەشى ءابدىعالي باتىرباي ۇلى اقساقال ايتىپ جەتكىزگەن باشاي اقىن مەن راقىش اقىننىڭ حات ارقىلى ايتىسى. «باشاي ءبىر ۇرىعا ات شىعارىپ بەرىپتى» دەگەن وسەكپەن ساعدوللا تورە باشايدان اقۋال ۇعىسقاندا وتىرىك ءسوز بولىپ شىعادى. بۇل ءىس راقىشتىڭ دا قۇلاعىنا شالىنادى. راقىش باشايعا ءازىل-شىنى ارالاس ولەڭ جازادى. بۇل ءىستىڭ سوڭى حات ارقىلى ايتىسقا ۇلاسادى.
راقىش:
ە، باشاي ەستىلۋشى ەت بۇرىن اتىڭ،
ەشكىمنەن كەم ەمەستەي سالتاناتىڭ.
بەتىڭدى سىيلايدى ەكەن بي، تورەلەر،
تەگىندە جاقسىما ەكەن اتا، داڭقىڭ؟
ادامعا ءسوز ىلەسۋ دۇرىس ەمەس،
بارما ەكەن ءبىر مىنەزىڭ سوعان جاقىن؟
باشاي:
راقىش، بىلمەك بولدىڭ نەنىڭ ءجونىن،
نە پايداسى بار ەدى ساعان ونىڭ؟
كورگەندە مەندە سەنى بايقاماپپىن،
نوعاي مەن ۇيعىرعا ۇقساپ وتىردى ءوڭىڭ.
شىبارايعىر رۋىم، باشاي اتىم،
ەل ىشىندە اتاندىم مەندە اقىن.
وسەر، قابىلان ارعى اتام ابىرويلى،
كەرەي، نايمان بىلەدى شىققان داڭقىن.
ءوز ءجونىڭدى ءبىلدىرشى ماعان ايتىپ،
قازاق ەمەس سەكىلدى سەنىڭ نارقىڭ.
ءبىر اۋىز ءسوز ەستىسەڭ ەل ىشىنەن،
وسەك، وتىرىك ەتەسىڭ ونىڭ ارتىن.
راقىش:
اقىن باشاي سەنبە ەدىڭ قۋ اتانعان؟
وسەر، قابىلان ارعى اتاڭ نۋ اتانعان.
جاقسى اتانىڭ بالاسى جارايما ەكەن،
قۇزعىن ۇيا، جورتاسىڭ قۇلا تاڭنان.
ءوز باسىڭا بۇل ءىسىڭ لايىقپا؟
جاقسى اتانىڭ بالاسى ۇرى اتانعان.
اتاڭدى ايتىپ شىعۋىڭ ەكى تالاي،
باسىڭا سۇراق كەلسە قۇباتامنان.
باشاي:
قانداي ۇلىق سەنەدى شىنعا كەلسەك،
ءىشى تار جان جاقسىنى قىلادى وسەك.
مۇنداي جامان ادەتتى كاسىپ ەتپە،
بولادى عوي اركىمدە كوڭىلدە ەسەپ.
ءبيدى ماقتاپ، بايلاردى جامانداما،
كوڭىلىڭە جاقپاسا تاۋىپ پۇشەك.
نە مولدا، نە اقىن بوپ سەن ادال ءجۇر،
سوندا قىلعان كۇناڭدى قۇداي كەشەت.
وسى ايتىستىڭ سۇلباسىنا قاراپ وتىرىپ اقىننىڭ «ارىز» دەگەن ولەڭىنىڭ تۋۋ تاريحىن اڭعارۋعا بولادى. زامانى ەرتە ەسەيتكەن اقىن عۇمىرى تالاي ايتىس-تارتىستىڭ ورتاسىندا وتكەنىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى «ارىز» ولەڭى. ول ولەڭىندە اقىن ءوزىنىڭ جالالى بولىپ قولعا تۇسكەنىن، اق-قارانى ايىرماعان بيلەرگە شاعىمىن ايتادى:
جوعالعان دورتۋىلدەن ءبىر ءۇش جىلقى،
جىگىتتىڭ قايدا قالماس جيعان مۇلكى.
بويىنا ەرتىس، قابا سۇراۋ سالىپ،
باسىنا تىلەۋبايدىڭ تاققان ۇكى.
ايتام دەپ شىداي الماي ايعاق بولىپ،
ايىرىلىپ جالعىز اتتان بولدىم كۇلكى.
جەگەنى ۇلىقتاردىڭ قانت پەن پالاۋ،
مىنەزى اقىل ايتساڭ يتشە تالاۋ.
استىمنان كەرەگىمدى اۋدارىپ اپ،
توبەلەپ جاۋ مالىنداي جۇرگەنى اناۋ.
بيلەگەن بايبىشەنى ساقيت، قاسىم،
تاعدىردىڭ العانداي-اق اسىل تاسىن.
جارلىنىڭ جالعىز اتىن ۇرلاپ جەسە،
تولىق قىپ كەسىپ بەرمەس ونىڭ باسىن.
مەرەزدەي جاماندىعىن كورىپ تۇرىپ،
ادامنان ۇرلىقتى ايتقان ايىپ الىپ،
بويىڭا قالاي باتار ىشكەن اسىڭ،
ولاردىڭ بي بولعانى قۇرىپ قالسىن!؟
باشايدىڭ ءىزباسارلارى
باشاي اقىننىڭ ولەڭدەرى نەگىزىنەن اۋىزشا تارالعاندىقتان تولىعىمەن ساقتالىپ قالدى دەۋگە كەلمەيدى. دەگەنمەن اقىنىن ارداقتاعان ەل، كوكىرەك كوزى وياۋ دالا ءدانىشپاندارى اقىن ولەڭدەرىن، ايتىستارىن، قاعىتپا قالجىڭدارىن بىرىنەن بىرىنە جالعاپ تولىعىمەن بولماسادا ءوزىنىڭ عۇمىرىنداي تۇتامداي بولىگىن بۇگىنگە جەتكىزدى. زامانىندا اقىننىڭ توڭىرەگىنە توپتاسقان، ءىزىن جالعاعان ءامىرحان ايت ۇلى (1881-1962)، ورىنحان بايبوسىن ۇلى (1906-1973)، باتەش داعىستان قىزى (1909- 1976)، زۇلكاپىل قۋانباي ۇلى (1925-1998) قاتارلى تانىمال ايتىسكەر اقىنداردىڭ، قيساگەر، شەجىرەشى ءابدىعالي باتىرباي ۇلى، كەڭىلىكباي ساۋكەن ۇلى، دولدا قاجاقىمان ۇلى، ءجۇماسىل كوپباي ۇلى، ءسىلامپول وكىمباي ۇلى. بازارحان وقتىباي ۇلى قاتارلى كونەكوز قارتتاردىڭ ايتىپ، جەتكىزۋىمەن ەل اراسىندا ساقتالىپ، بىزگە جەتكەن.
اسىرەسە 1993 -جىلى اقىن، فولكلورشى شامەن يسا ۇلىنىڭ رەداكتورلىعىمەن ىلە حالىق باسپاسى جاعىنان جارىق كورگەن «قابا اۋدانىنىڭ ولەڭ-جىرلارى» اتتى كىتاپقا اقىننىڭ ەل اراسىنا كەڭىنەن تاراعان ولەڭدەرى، ايتىستارى مەن ارناۋ، قاعىتپالارى توپتاستىرىلعانىن ايىرىقشا اتاپ وتۋگە بولادى.
ءسوز سوڭىندا - «بوزجورعا»
زامانىنان وزا تۋىپ، باسىنا تۇسكەن تاعدىر نوقتاسىمەن الىسىپ، اركىمنىڭ تاقىمىندا تۋلاپ، ەر-تۇرمانى تۇگەندەلمەي كەتكەن بوزجورعا اقىن باشاي اقىم ۇلىنىڭ قاراڭعى قازاق قوعامىندا تارىداي شاشىلىپ توز-توز بولعان ولەڭدەرىن قيىن جىلداردان جاسىرىپ، جۇلدىزداي جارقىراعان جىرلارىن جەتە تانىپ، ونى جوعالتپاي، ەن-تاڭباسىز دەپ يەمدەنبەي، كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاپ بۇگىنگە جەتكىزگەن دانا كوكىرەك، دالا مىنەز جاندارعا باس ءيىپ تاعزىم ەتەمىن.
بوزجورعا ارىقتاعان ءبىر ءشول جەردە،
جاسىندا تانىس ەدى اۋ ءاربىر ەلگە.
ۇستىنەن ەر، مويىنان جال كەتكەن سوڭ،
كوڭىلى تولىپ جاتىر قايعى شەرگە.
بوزجورعا مۇلدە ارىقتاپ ءجۇر الماعان،
ادامعا قادىرى جوق سىر الماعان.
جىلايدى، شىرقىرايدى كۇندىز ءتۇنى،
جانىنا شيپا تىلەپ ءبىر اللادان.
بوزجورعا اياعى اقساپ تاۋدا قالدى-اۋ،
قايتەيىن قايرىمسىز جاۋدا قالدى-اۋ.
مىنگەندەر كۇيى باردا كەلەمە دەپ،
قاراۋمەن بەيشارانىڭ كوزى تالدى-اۋ.
بوزجورعا سورلى بولدىڭ شاۋ تۇسكەندە،
كورمەسكە سەنى يەڭ انت ىشكەنبە؟
جانىڭدى داۋالايتىن ەمشى قايدا
جۇرە الماي اياعىڭا قان تۇسكەندە؟..
«بوزجورعا» ولەڭىن كوڭىل قويىپ وقىساڭىز زامانىنىڭ زارىن جۇتىپ، مۇڭىن مۇڭداعان، تالايلارمەن تىرىەسكەن، تەڭدىك ءۇشىن كۇرەسكەن، كوكىرەگىنەن جىر ەسكەن اقىننىڭ ەل-جۇرتىنا، بولاشاققا تاعدىرلى جىرىن امانات ەتكەندەي بولعانىن اڭعارامىز. ارينە، اۋىزدان اۋىزعا تارالىپ بۇگىنگە جەتكەندىكتەن ءىشىنارا وزگەرىستەر، اۋىس-كۇيىس جاڭىلىستار بولۋى بەك مۇمكىن. سوندىقتان، قازىنالى قازاقتىڭ قارا ولەڭىنەن ەنشى العان اقىن جىرىنىڭ قاي-قايسىس دا ۇلتتىق ءسوز ونەرىمىزدىڭ مايەگى، ادەبيەتىمىزدىڭ التىن قورى تۇرعىسىنان قاراعانىمىز ابزال.
تالاپبەك تىنىسبەك ۇلى
