التاي حانشايىمىنىڭ قاھارى: قارعىس اقيقات پا، الدە اڭىز با؟
استانا. قازاقپارات - شىعىس قازاقستان وبلىسى، ءۇرجار اۋدانىنىڭ اۋماعىنان ساق حانشايىمىنىڭ مۇردەسى تابىلعانىن جۇرتشىلىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى ەستىدى. ارينە، ءيسى قازاق جەرى تاريحقا باي ەكەنى، تالاي وركەنيەتتىڭ كۋاسى بولعانى قۋانتادى.
ساناپ جىبەرەتىن بولساق، ءۇرجاردان تابىلعان ساق حانشايىمى ەلىمىزدەگى ءتورتىنشى التىن ادام ەكەنى بەلگىلى. عالىمدار ءۇرجار حانشايىمىن - «ساق-عۇن داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن بولۋى كەرەك» دەگەن بولجام جاساپ وتىر.
مۇنىڭ ءبارىن وسى سالادا جۇرگەن عالىمدار ەسەپتەپ، ساق قىزى قاي داۋىرگە جاتاتىنىن الداعى ۋاقىتتا ايتا جاتار. ءبىز اڭگىمە قوزعاعالى وتىرعان جايت، باسقا. ءبىر قىزىعى، ەكسپەديسيا مۇشەلەرىنىڭ ايتۋىنشا، ساق قىزىنىڭ مۇردەسىن قازۋ كەزىندە ەرەكشە وقيعا ورىن العان كورىنەدى. ءتۇن سايىن ساق سۇلۋى اركىمنىڭ تۇسىنە ەنىپ، ۇرەيىن الىپتى. ءتىپتى ەكسپەديسيانىڭ ءبىر مۇشەسى تاستان جاسالعان ساركافاككا ءتۇسىپ كورمەك بولعان كەزدە ءۇرجار اۋدانىندا كەنەتتەن اۋا-رايى وزگەرىپ، شاڭداتىپ قاتتى داۋىل تۇرعان. «مۇنىڭ ءبارى تەگىن ەمەس. حانشايىم ءتىلسىم كۇشكە يە» دەسەدى ارحەولوگتار.
اقيقاتىن ايتار بولساق، جۇرت اراسىندا «ارۋاقتاردىڭ تىنىشىن الساڭ، قارعىسىنا قالاسىڭ» دەگەن ءسوز بار. نەگىزى، وسى ءتامسىلدىڭ وزەگىندە ءبىر شىندىق بۇعىپ جاتقانى اقيقات. مىسال كەرەك بولسا، جەتەدى. ويتكەنى كور قازىپ، قارعىس ارقالاپ، جازىمعا تاپ بولعاندار، مۇردە اقتارىلعان جەردە اياق استى تابيعاتتى تۇلەن ءتۇرتىپ، ءزىلزالالار، داۋىلدار كوتەرىلگەنى جونىندە الىپقاشپا اڭگىمە كوپ. ەندى تومەندە سونداي توسىن وقيعالار جونىندە اڭگىمەمىزدىڭ تيەگىن اعىتالىق.
ماسەلەن، التاي حانشايىمى. ايتا كەتەيىك، التاي حانشايىمىن نوۆوسىبىرلىك ارحەولوگتار 1993-جىلى ۋكوك شوقىسىنداعى اك-الاح-3 قورعانىن قازۋ بارىسىندا تاپقان. مۋميانىڭ جاسى 2،5 مىڭ جىلدى قۇرايتىن كورىنەدى. مۇردەنى جاتقان جەرىنەن قازىپ العان سوڭ، سول ماڭدا قاتتى ءزىلزالا بولدى. داۋىلدار مەن بوراندار سوقتى. تالاي دۇنيە قيرادى. جۇرتى بار، باقسى-بالگەرى بار ءبارى، «بۇل - التاي حانشايىمىنىڭ قاهارى. تىنىش جاتقان جەرىنەن بەكەر قوزعادىق» دەستى. بۇل - كەشە عانا بولعان وقيعا. تەلەديداردان كوردىك، گازەتتەن وقىدىق دەگەندەي.
بۇعان دەيىن «پەرعاۋىندار قارعىسى» دەگەندى تالاي جەردەن وقىدىق. ەستىدىك. ەندى سونى دا ءسوز ەتە وتىرالىق. جالپى، قارعىس - جاقسى نارسە ەمەس. قارعىسقا ۇشىراعان ادامنىڭ وڭعانى جوق. ءتۇبى ءبىر زاۋالعا ۇشىرارى حاق. بۇل جەردە قارعىسقا بايلانىستى تۇسىنىك بەرەيىك دەپ وتىرعانىمىز جوق. ءبىراق اڭگىمە سول جايىندا. وندا دا وتكەن عاسىردىڭ جۋان ورتاسىندا «پەرعاۋىندار قارعىسى» دەگەن اتاۋدىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە بايلانىستى. پەرعاۋىندار قارعىسى، بۇل نە ءوزى؟ ءسال ارعى تاريحقا كوز جىبەرەر بولساق، پيراميدا تاسىن قالاپ، ونىڭ ىشىنە پەرعاۋىننىڭ ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانعان تابىتىن قويار كەزدە، ءبىراز امالدار قاراستىرىلعانى بەلگىلى. ويتكەنى جەر-دۇنيە پاتشالارىنىڭ مۇردەسى تونالماس ءۇشىن، كور قازۋشىلار ءتۇرلى قۋلىق جاساعان. ماسەلەن، تابىتقا اپاراتىن جولدارعا توسقاۋىل قويۋ، اداستىرۋ، وزگە باعىتقا بۇرىپ، الداپ جىبەرەتىن جەراستى جولدارىن قازۋ، جالعان تابىت قويۋ سەكىلدى. ال پەرعاۋىننىڭ مۇردەسى جاتقان شىن تابىت مۇقيات جاسىرىلعان.
ءتىپتى ونى كور اقتارىپ، قازىنا ىزدەگەندەر تابا قالعاننىڭ وزىندە، ولاردىڭ بىردەن سىلەسىن قاتىرۋ ءۇشىن تابىتقا مىڭداعان جىل قۋاتىن جويمايتىن ۋ جاعىلعان. جىن-شايتانمەن تىلدەسكەن باقسىلار ءتۇرلى قارعىستارىن ايتىپ قالدىرعان...
پەرعاۋىننىڭ كورىن اقتارىپ، قارعىسقا ۇشىراعان جان ءتىرى قالماعان... وعان تاريح كۋا. مىڭداعان جىل بۇرىن قابىر قابىرعالارىنا جازىلعان قارعىستىڭ قاهارىنا ۇشىراعان جاننىڭ امان قالعانى جوق-اۋ، ءسىرا... جەرلەۋشىلەر پەرعاۋىننىڭ مۇردەسىن وزگەلەر قازىپ، دەنەسىن قورلاپ، لاقتىرىپ تاستاماس ءۇشىن، بىرگە كومىلگەن قازىنا-بايلىقتى توناۋدان امان ساقتاۋ ءۇشىن وسىنداي امالدارعا باردى. ءتىپتى «پيراميدانى رۋحتار قورعايدى» دەگەن دە اڭىز جەتكىلىكتى. قالاي ايتساق تا، پيراميدالاردى، ونداعى جاسىرىلعان پەرعاۋىنداردىڭ مۇردەسىن بەلگىسىز ءبىر ءتىلسىم كۇشتىڭ قورعاپ تۇرعانى شىعار كۇننىڭ كوزىندەي شىندىق. ونى جوققا شىعارۋعا بولمايدى.
مىسالعا، اعىلشىننىڭ اتاقتى ساياحاتشىسى دجەيمس برۋكتىڭ كۇندەلىكتەرىن اقتارىپ وتىرىپ، مىناداي جايتتى وقۋعا بولادى.
1768 - جىلدىڭ جازىندا ول پاتشالار جەرلەنگەن القاپقا بارعان. تۇندە شاتىردا ۇيىقتاپ جاتقان ونى بەلگىسىز ءبىر نارسە ءتۇرتىپ وياتقانداي بولادى. كوزىن اشقانى سول ەدى، دەنەسىن بەلگىسىز ءبىر ۇرەي بيلەپ، بەتالدى تۇرا قاشقان. ءبىراق سوڭىنان قۋعان ەشكىم جوق. سوندا دا بويىن بەلگىسىز قورقىنىش قىسقان ول قانشا جۇگىرگەنى بەلگىسىز اعىپ جاتقان ءنىل وزەنىنىڭ جاعالاۋىنا بارىپ، جيەككە قۇلاي كەتكەن. سالقىن سۋ ما، الدە وزگە نارسە اسەر ەتتى مە، ايتەۋىر ەسىن سول جەردە جيعان. شاتىرى، دۇنيە-مۇلكى قالعان جاققا اتتاپ باسۋعا قورىققان ول، تاڭ سارعايىپ اتقانشا جاعالاۋدا وتىرادى دا قويادى. اقىل-ەسىنەن ايىرا قورقىتقان نە؟ بەلگىسىز...
شىندىعىندا كونە مىسىرلىقتار تابىتتارعا ءتۇرلى قارعىس جازىپ، بىرگە كومىپ وتىرعان. كىم قابىردى اشىپ، مۇردەنى قوزعاسا، سول قارعىسقا ۇشىرايتىن بولعان. پەرعاۋىننىڭ تابىتىن اشۋ ومىرمەن قوشتاسۋ ەكەنى، وتكەن ءجۇز جىلدىقتىڭ ورتاسىندا عانا بەلگىلى بولدى. وزگەسىن بىلاي قويعاندا، اتاقتى تۋتانحامون تابىتىن تاۋىپ، اشقانداردىڭ نە بولعانىن ەسكە الساق تا جەتەدى. ماسەلەن، كور قازۋشىلاردىڭ باسشىسى بولعان لورد كارنارۆون كەنەتتەن ومىرمەن قوشتاسادى. ودان كەيىن ونىڭ باۋىرى، دوستارى، قىزمەتتەستەرى دەگەندەي. تۋتانحاموننىڭ تابىتىن اشۋعا اتسالىسقان 21 ادامنىڭ ءبىرى دە قالمادى. بارلىعى بەلگىسىز جاعدايدا و دۇنيەگە اتتاندى. بۇل الەمدىك دەڭگەيدە ۇلكەن اڭگىمە تۋعىزدى.
«پەرعاۋىندار قارعىسى» دەگەن اتاۋ سول كەزدە، پايدا بولدى. پيراميدالاردى زەرتتەپ جۇرگەندەر دۇرلىگىسىپ قالدى. ەشكىم دە تەكتەن-تەك جان قيعىسى كەلمەيتىنى بەلگىلى. ءبىراز ۋاقىت پيراميدالار زەرتتەلمەي، توقتاپ قالعان. الايدا كونەدەن قالعان نىسانداردى اقتارىپ-توڭكەرۋگە دەگەن قۇمارلىق اجالعا دا قاراتپادى، پەرعاۋىنداردىڭ مۇردەلەرىن ىزدەستىرۋ قايتا جالعاسىن تاپقان... 1950 - جىلدىڭ سوڭىندا عالىمدار جورامال جاساپ، «تۋتانحاموننىڭ كورىن قازعاندار بەلگىسىز ۆيرۋستان قايتىس بولدى» دەستى. ول نە قىلعان ۆيرۋس، ونى ناقتى ەشكىم ايتا المادى. ويتكەنى مىڭداعان جىل تابىتتا ساقتالعان ونداي جويقىن اۋرۋ تۋدىرشى جۇقپالى ۆيرۋستى تابۋ سول كەزدەگى عىلىمنىڭ دەڭگەيى جەتپەسە كەرەك-تى.
پەرعاۋىنداردىڭ قارعىسىنا ۇشىراعاندار وعان دەيىن دە بولعان. ماسەلەن، 1805 - جىلى وست-يندس كومپانياسىنىڭ دارىگەرى ب.گەندەرسون دەگەن ەكى مۋميانى ۇرلاپ، زىتىپ بارا جاتقان كەزىندە جىندانىپ كەتكەن. ال مىسىردى ارمانسىز شارلاپ، پيراميدالاردان تابىلعان كونە جادىگەرلەردى جيناستىرۋمەن اينالىسقان شۆەدتىك ليدمان دا سونداي اۋرۋعا دۋشار بولعان. اقىل-ەستەرىنەن ايىرىلعان ولار قايتىپ ادامدىق قالىپقا كەلە الماسا كەرەك. بۇعان نە ايتۋعا بولادى؟ كەزدەيسوقتىق پا، الدە...
قالاي دەسەك تە، پەرعاۋىنداردىڭ مۇردەسىن بەلگىسىز ءبىر ءتىلسىم كۇش كۇزەتىپ تۇر دەگەنگە سەنۋگە بولاتىنداي...
ءدال وسىنداي قارعىس اتقان ولكەگە جابەل -ابۋ-سيروم ءۇستۇرتى جاتادى. ول جەردە كونە زاماننان قالعان بەس مىڭنان استام ادامنىڭ ءمايىتى جاتىر. بۇل جەر عالىمدار ءۇشىن دە، كومبە ىزدەۋشىلەر ءۇشىن دە ەلدورادوعا اينالعانى بەلگىلى. ويتكەنى عالىمدار ىقىلىم زاماندى زەرتتەۋ ءۇشىن، امالسىز كونە بەيىتتەردى قازۋعا ءماجبۇر. ال «بايىسام» دەگەن ماقساتتا جۇرگەندەر - «ادامدارمەن بىرگە كومىلگەن قازىنا-مۇلىككە تاپ بولام با؟» دەگەن الدامشى-ءۇمىتتى جالاۋ ەتكەندەر. ءبىراق وسى كونە مولالاردى قازىپ جۇرگەن عالىمداردىڭ دا، توناۋشىلاردىڭ دا امان-ساۋ قالعانى نەكەن-ساياق. كوبى بۇل جەردەن الىسقا ۇزاماي-اق، و دۇنيەگە اتتانىپ، نە بولماسا كەمتار، مۇگەدەك بولىپ قالاتىن كورىنەدى. سودان بولار، ول ولكەدەگى كوردى اقتارۋعا بارا جاتقاندارعا «ساقتان، الدا قۇدىرەتتى جابەل بار. ءتىرى قايتپايسىڭ!» دەگەن ساقتاندىرۋ اڭگىمەلەرى ايتىلادى. ءبىراق «بايلىققا بەلشەدەن باتسام» دەگەندەردى بۇل ءسوز توقتاتا المايتىنى حاق. «ولەر بالا مولاعا جۇگىرەدى» دەگەن وسى-اۋ.
1957-جىلى ءبىر پەرعاۋىننىڭ تابىتىنداعى: «تابىتتى بۇلدىرمەڭدەر! تيىسپەڭدەر! تيىسپەڭدەر! ايتپەسە مەنىڭ قارعىسىم سەندەردى وڭدىرمايدى!» دەپ شەكىپ جازىلعان تاڭبالاردى عالىمدار وقىعان. وكىنىشتىسى، سونى وقىعان عالىمدار دا قارعىسقا ۇشىراعان كورىنەدى... بۇل مىسىر پيراميدالارىندا بولعان توسىن وقيعالار دەيتىن بولساق، امەريكاداعى ۇندىستەردىڭ پيراميدالارىن اقتارىپ-توڭكەرىپ، قازىنا ىزدەگەن توناۋشىلار دا، سىرىن بىلسەك دەگەن عالىم زەرتتەۋشىلەر دە بەلگىسىز زاۋالدارعا تاپ بولىپتى. كەزدەيسوقتىق پا، الدە نە؟ پيراميدالاردىڭ سىرتقى ۇقساستىعى ءوز الدىنا، ونداعى بولىپ جاتقان ميستيكالىق جاعدايلاردىڭ ۇقساستىعى دا جاعاڭدى ۇستاتادى.
ماسەلەن، 1841-جىلى ەكسپەديسيا ۇيىمداستىرىپ يۋكاتان شتاتىنداعى ۇندىستەردىڭ كونە پيراميداسىن العاش زەرتتەگەن عالىمدار دجون للويد ستيۆەن، سامۋەل كەببوت جانە اعىلشىن سۋرەتشىسى فرەدەريك كازەرۆۋد جازىلماس دەرتكە ۇشىراعان. ەكسپەديسياعا قاتىسقانداردىڭ دا ساۋ قالعانى شامالى. جول باستاپ بارعان تايپا ۇندىستەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى بەلگىسىز جاعدايدا كوز جۇمىپ جاتقانىن كورگەن، ءۇندىس كوسەمى عالىمداردان «پيراميدادان قازىپ الىنعان مۇردەلەردى كەرى قايىرىڭدار» دەپ زار قاققان ەكەن. ونداعىسى مۇراجايعا قويىلۋ ءۇشىن اكەتكەن مۇردەلەر كەرى قايتارىلىپ، كومىلسە، رۋحتار تىنىشتىق بەرەدى دەگەن يگى ويدان تۋسا كەرەك. قارا باستارىنىڭ اماندىعىن ويلاعان عالىمدار، كونە دۇنيەلەردى كەرى قايتارعانىمەن، توسىننان جابىسقان اۋرۋدان قۇتىلا الماپتى...
جالپى، پيراميدا دەگەندە كوز الدىمىزعا، ۇشىن كۇن سۇيگەن ءۇش بۇرىشتى عيمارات ەلەستەيتىنى بەلگىلى. ال ونىڭ ار جاعىنا ۇڭىلسەڭ، نەبىر ۇرەيلى اڭگىمەلەردى ەستۋگە بولادى. ءبىز اڭگىمە ەتكەن جايت، سونىڭ ءبىرى عانا. سول پيراميدالاردا ورىن العان ميستيكالىق جاعدايلار، ەندى قازاق دالاسىنداعى جانە التايداعى كونە قورعانداردا ورىن الا باستادى. بۇل نە؟ ۇقساستىق پا، الدە، تامىرى ءبىر دۇنيە مە؟
ۇلىقبەكوۆ سەيسەن
«ايقىن» گازەتى. 2013
