الەمدەگى ەرەكشە ادامدار

استانا. قازاقپارات - جەر بەتىن مەكەندەگەن 7 ميلليارد ادامنىڭ ءارقايسىسىن جاراتۋشى ەرەكشە ەتىپ جاراتقان. دەگەنمەن قاي زاماندا بولماسىن كوپتىڭ ىشىنەن ەرەكشەلەنىپ، ەلدىڭ نازارىن وزىنە اۋدارعىسى كەلىپ تۇراتىندار تابىلادى.

بۇگىندە وزگەشە كورىنۋ ءۇشىن بىرەۋلەر بۇكىل دەنەسىن بوياپ جاتسا، ەندى بىرەۋلەرى شاش پەن تىرناعىن ءوسىرىپ الەك. وسىلايشا تىراشتانباسا دا، تۋعانىنان تابيعاتىن ەرەكشە ەتىپ جاراتقان، بولمىسى بولەك ادامدار جەر بەتىندە بارشىلىق. مۇنداي ەرەكشەلىكتەرى بىرەۋلەرىنە ۇلكەن تانىمالدىق اكەلسە، كەلەسىلەرىنىڭ ومىرىنە كەرى اسەر ەتىپ جاتادى. ءبىراق ولارعا دەگەن قىزىعۋشىلىق اركەز جوعارى.

ماسەلەن، وتكەن عاسىردا ءومىر سۇرگەن سولومون شەرەشەۆسكي جۇرتتى ءوزىنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىمەن تاڭداندىرعان. بۇل ادام كوپتەگەن سانداردان قۇرالعان ۇلكەن كەستەنى ءبىر قاراعاننان-اق ەستە ساقتاپ الاتىن بولعان.

وسى كەستەنى ونداعان جىلداردان كەيىن تاعى دا سۇراسا، ءبىر قاتە جىبەرمەي قايتالايدى ەكەن. بۇل قابىلەتى ونىڭ جۇمىسىنا ۇلكەن كومەگىن تيگىزگەن. سيركتە جۇمىس ىستەگەن سولومون كورەرمەندەردى ءتۇرلى ساندار مەن سوزدەردى بىردەن جاتتاپ الۋىمەن تاڭعالدىرىپ وتىرعان.

ەرەكشە جاراتىلعان ادامداردىڭ ءبىرى -ۆيم حوف. الەمگە «مۇز ادامى» دەگەن اتپەن تانىمال ۆيم ەشقاشان سۋىقتى سەزبەيدى ەكەن. وسى قاسيەتىنىڭ ارقاسىندا ول وتە تومەن تەمپەراتۋراعا ۇزاق ۋاقىت توزە الادى. ول الپى تاۋلارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ بيىگى - مونبلان تاۋىنا جالاڭاياق شىققان. سونداي-اق مۇز تولتىرىلعان بوشكە ىشىندە دە ۇزاق ۋاقىت وتىرا الادى.

بىرنەشە رەت الەمدىك رەكوردتى دا جاڭارتقان. سوڭعى رەت مۇزدىڭ ىشىندە 72 مينۋت بويى وتىرعان ەكەن. ال جاي ادام مۇنداي جاعدايدا 15 مينۋتتان كەيىن-اق ەسىن جوعالتىپ، ءبىر ساعاتتان سوڭ ءولىپ كەتەر ەدى. الايدا دارىگەرلەر ۆيم حوفتىڭ دەنساۋلىعىنان ەشقانداي دا اۋىتقۋشىلىقتى بايقاماعان.

ونىڭ رەكوردتارىنىڭ ىشىندە قار جامىلعان دالادا 21 شاقىرىم بويى جالاڭاياق ءجۇرۋى دە كىرەدى. سۋىققا توزىمدىلىگىن بايقاپ كورۋ تۋرالى وي وعان 17 جاسىندا كەلگەن كورىنەدى. سودان بەرى ول تابيعاتتىڭ دۇلەي كۇشىنە قارسى ءوز-ءوزىن سىناپ كەلەدى.

ال 1979 - جىلى دۇنيەگە كەلگەن بريتاندىق دانيەل تاممەت - وتە بەلگىلى «ساۆانتتاردىڭ» ءبىرى. ياعني اۋتيزم اۋىتقۋشىلىعىمەن دۇنيەگە كەلگەن، الايدا كەرەمەت قابىلەتكە يە ادام. ونىڭ ەرەكشە قابىلەتى وتە كۇردەلى ماتەماتيكالىق سانداردى ەستە ساقتاۋ، ەسەپتەردى شىعارۋ مەن ءتۇرلى تىلدەردى مەڭگەرۋىمەن بەلگىلى. ول ەڭ قيىن دەگەن ەسەپتەردى ويشا وڭاي شىعارا بەرەدى.

ماسەلەن، 13 سانىن 97 گە ەركىن ءبولىپ، بۇتىننەن كەيىنگى 100 ساندى جاڭىلماي-اق ايتىپ بەرۋى مۇمكىن. سونداي-اق ونىڭ تىلگە دەگەن قابىلەتى وتە ەرەكشە. قازىرگى تاڭدا ول 11 ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن. الەمدەگى ەڭ قيىن تىلدەردىڭ ءبىرى سانالاتىن يسلاند ءتىلىن ول 1 اپتانىڭ ىشىندە ۇيرەنىپ الىپتى...

ادام شامادان تىس تاماق ىشسە، ارتىق سالماق قوساتىنى بەلگىلى. الايدا الەمدە وتە مايلى، وتە كوپ تاماق ىشسە دە، ەشقاشان تولمايتىن ءبىر ادام بار ەكەن. ول - ۇلى بريتانيانىڭ تۇرعىنى پەرري دەگەن ازامات. ءوزى قالاعان تاماعىن قانشا جەسە دە، ءبىر گرام دا ماي قوسا المايدى.

بالا كەزىندە وتە تولىق بولعان پەرري 12 جاسقا تولعاندا، بىردەن ازىپ كەتكەن. سودان بەرى تەرىسى مەن بۇلشىق ەتىنىڭ اراسىندا ەشقانداي ماي قاباتى تۇزىلمەي كەلەدى. پەرريدى تولىقتاي تەكسەرۋدەن وتكىزگەن دارىگەرلەر وعان «ليپوديستروفيا» دەگەن دياگنوز قويادى. بۇل اۋرۋ ەمەس، تەك اعزانىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى. ونىڭ اعزاسىنا تۇسكەن مايدىڭ ءبارى بىردەن قورىتىلىپ كەتەدى ەكەن.

ۇزاق ۋاقىت بويى كوز ىلمەگەن، ۇيىقتاماعان بالا جايلى ەستىگەن بە ەدىڭىز؟ 2006 - جىلى دۇنيە ەسىگىن اشقان رەتت لامب تۋعاننان ۇيقى دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەگەن. ونىڭ ءوز قاتارلاستارىنان ەش ايىرماشىلىعى جوق، وزگەلەر سەكىلدى ويناپ-كۇلىپ جۇرە بەرەدى. الايدا تەك كۇندىز عانا ەمەس، تۇندە دە سولاي.

العاشقىدا اتا-اناسى مەن جەرگىلىكتى دارىگەرلەردىڭ الاڭداۋشىلىعىن تۋدىرعان بالاعا كەيىننەن بۇكىل الەمنىڭ دارىگەرلەرى قىزىعۋشىلىق تانىتا باستايدى. ءبىراق تا دارىگەرلەر قانشا تىرىسسا دا، بۇل فەنومەننىڭ قۇپياسىن اشۋ وڭايعا تۇسكەن جوق. تەك بالا 3 جاسقا كەلگەندە عانا وعان «ارنولد-كياري» اۋرۋى دەگەن دياگنوز قويادى. ياعني بالا ميىنىڭ ۇيقىعا جاۋاپ بەرەتىن بولىگى باسسۇيەكتە قىسىلىپ قالعان. باسىندا رەتتىڭ دەنساۋلىعىندا ەشقانداي وزگەرىس بايقالماسا، كەيىن كەلە، مىنەز-قۇلقىندا وزگەرىستەر پايدا بولا باستاعان. سودان كەيىن، دارىگەرلەر ۇلكەن تاۋەكەلگە بارىپ، وتە اۋىر وتا جاسايدى. وتا ءساتتى ءوتىپ، رەتت وزگەلەردەن ەش ايىرماشىلىعى جوق بالاعا اينالعان.

ءوزىنىڭ كەرەمەت ەستە ساقتاۋ قابىلەتىمەن الەم عالىمدارىن تاڭعالدىرىپ وتىرعان تاعى ءبىر جان - AJ دەگەن بۇركەنشىك ەسىمدى يەلەنگەن ايەل. ول وتكەن ءومىرىنىڭ ءاربىر ءساتىن مينۋتىنا دەيىن، ەش جاڭىلىسپاي ايتىپ بەرە الادى. عالىمدارعا ءوزىنىڭ قابىلەتى تۋرالى ايتقالى بەرى، ونى جايىنا قالدىراتىن تۇرلەرى جوق.

دەگەنمەن الەمنىڭ عالىمدارى قانشا زەرتتەسە دە، مۇنداي ەرەكشەلىكتىڭ قۇپياسى نەدە ەكەنىن ەش تۇسىندىرە الاتىن ەمەس. ەڭ ءبىرىنشى يرۆيندەگى كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پسيحياتر مەن نەۆروپاتولوگتارى زەرتتەگەن. ولار مۇنداي فەنومەننىڭ قالىپتاسۋىنا كۇيزەلىس گارموندارى مەن ءتۇرلى سەزىمنىڭ كۇشى اسەر ەتەدى دەگەن قورىتىندىعا كەلىپتى.

كەيبىر دارىگەرلەر كوڭىل كۇيدىڭ اسەرى ونىڭ ومىرىندەگى ەڭ ماڭىزدى ساتتەرىن ەستە ساقتاپ قالۋىنا اسەر ەتەدى دەپ تۇجىرىمداعان. الايدا مۇنداي تۇجىرىم قاتە بولىپ شىعادى. عالىمداردىڭ ۇزاق زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەسىندە ول تەك قانا اسا ماڭىزدى ساتتەردى عانا ەمەس، ءومىرىنىڭ بارلىق كەزىن، ءاربىر مينۋتىنا دەيىن ەستە ساقتايتىنى انىقتالدى.

بەلگىلى ءبىر سالاعا ەرەكشە قابىلەتتى ەكەنىن تانىتقان جاندار تاريحتا كوپ. الايدا AJ -دىڭ جاعدايى باسقاشا. ول وتكەندى كەرەمەت ەستە ساقتاعانىن، ناقتى ۋاقىتتاعى مالىمەتتەردى جاتتاۋعا قينالادى. عالىمدار ازىرگە ونىڭ قۇپياسىن تۇسىنە الار ەمەس.

قازىرگى تاڭدا شاڭ-توزاڭعا، شوپكە، تاماققا بولاتىن اللەرگيالار كوپ. الايدا سۋدان اللەرگيا شىعاتىنىن ەستىپ پە ەدىڭىز؟ دەنەسىنە ءبىر تامشى بولسا دا سۋ تامىپ كەتسە، بىردەن بورتپە باساتىندار دا بار ەكەن. عالىمدار ونى «سۋ ەسەكجەمى» دەپ اتايدى ەكەن. مەلبۋرندا تۇراتىن ەشلي مورريس وسىنداي وتە سيرەك كەزدەسەتىن اۋرۋعا شالدىققان. سۋ تۇرماق، دەنەسىنەن ءبىر تامشى تەر شىعىپ كەتسە، اللەرگياسى قوزىپ، دەنەسىن بورتپە باسىپ كەتەدى ەكەن.

نەگىزى، نايزاعاي ءبىر تۇسكەن جەرىنە قايتا تۇسپەيدى دەپ جاتادى. الايدا كولۋمبيالىق الەكساند مەندون ءوزىن ءتورت رەت نايزاعايدىڭ نىساناسىنا ىلىكتىم دەپ تۇجىرىمدايدى. العاش رەت وعان نايزاعاي 2012 - جىلى تۇسكەن كورىنەدى. سول كەزدە امان قالعانىنا قۋانعان جىگىتتىڭ قۋانىشى ۇزاققا بارماعان. ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن ونى نايزاعاي «تاۋىپ الىپ»، تاعى دا تۋرا تۇسەدى.

ءبىرشاما ۋاقىت وتكەن سوڭ ونى اسكەر قاتارىنا شاقىرادى. بۇل جەردە دە وعان نايزاعاي مازا بەرمەگەن كورىنەدى. وزىنە تابيعاتتىڭ دۇلەي كۇشىن تارتىپ تۇراتىن جىگىتتى كەزەكتى رەت نايزاعاي سوققاندا، ونى ۇيىنە قايتارىپ جىبەرەدى. ۇيىنە كەلگەن سوڭ، نايزاعايدان قورعانۋدىڭ جولدارىن قاراستىرا باستايدى. اشىق جەرلەردە جۇرمەي، جارتىلاي اشىق قالعان تەرەزەنىڭ قاسىندا تۇرمايتىن بولعان. دەسە دە، ونى وتتى جالىن تاعى دا تاۋىپ الادى.

دارىگەرلەردەن قايران بولماعان سوڭ، ول باقسى-بالگەرلەردى دە جاعالاپ كورگەن. ولار بار بىلەتىن كەڭەستەرىن بەرىپتى. ءبىر بىلگىشتىڭ ايتۋى بويىنشا، قازۋلى تۇرعان كورگە دە تۇسەدى. ايتۋلارىنشا، جەر ادامداعى ەلەكتر زاريادىن سورىپ الاتىن كورىنەدى...

بۇل جىگىت نايزاعايدىڭ الەگىنەن قۇتىلا الماي جۇرسە، رادجا موحان ناير ەسىمدى ازامات توقتى ەش قينالماستان كوتەرە بەرەدى. ەلەكتر توعى دەگەن ادام بالاسى ءۇشىن وتە قاۋىپتى ەكەنى بەلگىلى. الايدا بۇل «ەلەكتر ادام» بىرنەشە امپەر توقتىڭ كۇشىن توتەپ بەرەدى. باسقا ادام وسىنداي كولەمدەگى ەلەكتر توعىنا تۇسسە، بىردەن ءتىل تارتپاي كەتۋشى ەدى.

رادجا موحاننىڭ وزگە ادامداردان ەش ايىرماشىلىعى جوق، الايدا ول ەلەكتر جەلىسىنىڭ بويىنان ءوتىپ تۇرعان توقتى ءوز بويىنان وتكىزە الادى. ءبىر ۇشىن تىلىنە تيگىزىپ تۇرىپ، اياعىنا دەيىن بۇكىل دەنەسىنىڭ بويىمەن وتكىزەدى. ءوزىنىڭ وسىنداي قابىلەتى بار ەكەنىن 7 جاسىندا بايقاعان ەكەن.

اناسى قايتىس بولعان كەزدە، بالا قايعىنى كوتەرە الماي، ءوز-ءوزىن ولتىرمەككە بەل بۋادى. «توققا ءتۇسىپ ولەم» دەگەن ويمەن ترانسفورماتورداعى سىمعا جابىسادى. الايدا وسى وقيعادان كەيىن ءتىرى قالعان رادجا ءوزىنىڭ ەرەكشە قابىلەتى تۋرالى اينالاسىنداعىلارعا ايتا باستايدى. قىزىعۋشىلىق بىلدىرگەن عالىمدار «ەلەكترادامنىڭ» باسقالارعا قاراعاندا 10 ەسە كوپ توققا توزەتىنىن انىقتاعان.

«ايقىن» گازەتى