الەمدەگى ەڭ اقىلدى ادام كىم؟

اقيقاتىندا الەمدەگى ەڭ دانىشپان ادامدار كىمدەر؟ بۇل ساۋال قانداي ولشەمگە قاتىستى انىقتالادى؟ جالپى، ادامنىڭ اقىلدى بولۋى ميىنىڭ سالماعىنا بايلانىستى ما؟ ارينە، پىكىرلەر ءارقيلى. دەسەك تە، عالامتور مەن زەرتتەۋ اگەنتتىكتەرىنىڭ وسىعان قاتىستى ءوز بولجامدارى بار.

نەگىزى ادامنىڭ اقىلدىلىعى ونىڭ ميىنا قاراپ باعالانادى دەسەك، بۇل دۇرىس قيسىن با؟ ەگەر وسى پىكىرگە دەن قوياتىن بولساق، اۋىر سالماقتى مي تۋرگەنەۆتىكى (2012 گرام) بولىپ شىعادى ، ال ەينشتەيندىكى - 2000 گرام. راس، ەكەۋىنىڭ تانىمالدىلىعى جوعارى. ءبىراق...

پسيحولوگيادا «ينتەللەكت كوەففيسيەنتى» دەگەن بار. بۇل ەرەجە بويىنشا ادامنىڭ ورەسىنىڭ مىقتىلىعىن ارنايى تەست ساۋالدارى ارقىلى انىقتايدى. 1912- جىلى نەمىس عالىمى شتەرن ەنگىزگەن بۇل جۇيە شىندىعىندا الەمدەگى كىمنىڭ اقىلدى، لوگيكالىق جاعىنان ويلاۋ، تەز ارادا شەشىم تابۋىنىڭ مىقتىلىعى جانە تاپقىرلىعىمەن ولشەنەدى. كىم بۇل سۇراقتارعا كوبىرەك دۇرىس جاۋاپ بەرسە، سول دانىشپان. ءبىراق ول قانشالىقتى قيسىندى؟

مىسالى، شتەرننىڭ ارنايى تەست ەرەجەسى بويىنشا 0 دەن 19 عا دەيىنگى بىرلىك كورسەتكىشى بار ادامداردىڭ اقىل-ويى دامىماعان بولىپ سانالادى. 20-36 بىرلىك - كەش دامۋى، 69-85 بىرلىك ورتا دەڭگەيگە جاقىنداۋ، 86-144 بىرلىك - ورتا دەڭگەي، 115-124 بىرلىك - ورتا دەڭگەيدەن بيىك، 125-134 بىرلىك - اقىلى تولىسقان، ال 135 تەن جوعارى كورسەتكىش - دانىشپان دەپ سانالادى ەكەن.

ولاي بولسا، عالامعا اتى ءماشهۇر تانىمال تۇلعالاردىڭ وي-بىرلىك ولشەمىن ساراپتاپ كورەيىك. مىسالى، جازۋشى ونەرە دە بالزاكتىڭ ورە ولشەمى 187 بىرلىكتى قۇرايدى، ال ءبىز ءسوز ەتكەن ميى سالماقتى عالىم البەرت ەينشتەيننىڭ بىرلىگى - 180. بۇل رەتتە بيلل گەيتس - 160، حيللاري كلينتون – 140، ۆلاديمير پۋتين - 134. كىشى دجوردج بۋش - 120، اندجەلينا دجولي - 118، اللا پۋگاچەۆا - 106 ، بريتني سپيرس - 98، پەريس حيلتون - 70.

بۇل جەردە شتەرن تەستىنە قاتىستى داۋ ايتۋعا بولار: مىسالى، پەريس حيلتوننىڭ ورە ولشەمى «70» دەگەن بىرلىك ساندى كورسەتىپ تۇر. ەرەجەگە سەنسەك، ونىڭ اقىلدىلىعى « ورتا دەڭگەيگە جاقىنداۋ» بولىپ ەسەپتەلەدى. ءبىراق پەريس حيلتوننىڭ تانىمالدىلىعى وتە جوعارى عوي. فوتومودەل ، ديزاينەر، ءانشى، اكتريسا، الەمدەگى اتاقتى «Hilton Hotels» قوناق ۇيلەرى جەلىسىنىڭ قوجايىنى رەتىندە ونى بۇكىل الەم بىلەدى. سالىستىرمالى تۇردە قارايىق:

مىسالى، گەتەنىڭ ورە ولشەمى 200 بىرلىكتى قۇرايدى. بۇل ورايدا نيۋتون مەن ۆولتەر - 190، گاليلەيا - 185، لەوناردو دا ۆينچي - 150، باح پەن دارۆين - 140، كوپەرنيكتىڭ ورە ولشەمى - 130 بىرلىكتى كورسەتىپ تۇر. جالپى، تارازىعا سالار بولساق، الەمدەگى حالىقتىڭ 50 پايىزىنىڭ ورەسى 90 مەن 110 بىرلىكتى قۇرايتىنىن ايتا كەتۋ قاجەت. جەر شارى تۇرعىندارىنىڭ 2،5 پايىزى اقىلى تولىسپاعان، ميى دامىماي قالعان دەپ ەسەپتەلەدى . 2،5 پايىزى ورتادان، قالعانى ورتادان جوعارى، ال 0،5 پايىزى اقىلدى ادامدار ساناتىنا جاتقىزىلادى ەكەن.

دەسەك تە، شتەرننىڭ ورە ولشەمى بىرلىگىنە قاراپ ادامداردىڭ دانىشپاندىعىن سارالايتىن بولساق، الەمدەگى ەڭ اقىلدى ادام كىم؟

الەمدەگى ەڭ اقىلدى ادام - ۋيليام دجەيمس سيديس. ۋكراينادان شىققان ەۆرەي ەميگرانتتىڭ بالاسى. اكە-شەشەسى گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ، ا ق ش-تاعى ەڭ مىقتى پسيحولوگ مامانداردىڭ بىرىنەن سانالعان. شەشەسى بولسا، بوستون ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ، بالا تاربيەسىمەن اينالىسقان. اتا-اناسى ۋيليامدى بالا جاسىنان دانىشپان ەتىپ تاربيەلەگىسى كەلگەنى بايقالادى. ونى اكە-شەشەسى ءوز مەتوديكاسىمەن تاربيەلەپ، وقىتقان. شىن مانىندە بالا دانىشپان بولىپ شىققان.

ءبىر جاسىنان باستاپ ول قاتەسىز جازا باستاعان، 18 ايىندا «نيۋ-يورك تايمس» گازەتىن قيىندىقسىز وقي بەرەتىن بولعان. ءتورت جاسىندا گومەردى ءتۇپنۇسقاسىنان وقىپ، التى جاسىندا اريستوتەلدىڭ لوگيكاسىن ۇيرەنىپ، اتەيست بولدى. ءتورت پەن سەگىز جاس ارالىعىندا ۋيليام دجەيمس سيديس ءتورت كىتاپتىڭ اۆتورى اتاندى. ول جەتى جاسقا تولعاندا، گارۆارد مەديسينا مەكتەبىنە اناتوميادان ەمتيحان تاپسىردى. سەگىز جاسىندا اعىلشىن، گرەك، لاتىن، يۆريت، ورىس، فرانسۋز، نەمىس ءتىلىن جەتىك ءبىلىپ، ءوزى «Vendergood» ءتىلىن ويلاپ شىعارعان. ءبىلىمپازداردىڭ ايتۋىنشا، ول ەرەسەك شاعىندا 40 قا جۋىق ءتىلدى مەڭگەرىپ، 200 گە تاياۋ ءتىلدى ەركىن اۋداراتىن بولعان. 11 جاسىندا ۋيليام سيديس گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا تۇسكەن. قازىرگى كۇنگە دەيىن ونىڭ ا ق ش تاريحى، پسيحولوگيا جانە كوسمولوگياسى جايىندا جۇمىستارى ساقتالعان. سيديس كولىك جۇيەسىن زەرتتەپ، تەمىرجول بيلەتتەرىن جيناۋمەن اينالىسقان. كەيىنىرەك ول فرانك فالۋپا دەگەن اتپەن تەمىرجول بيلەتتەرى تۋرالى تراكتاتتار جازعان كورىنەدى.

16 جاسىندا گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىن ۇزدىك بىتىرگەن ول شىندىعىندا وقشاۋلاۋ ءومىر سۇرگەن. ءوزىنىڭ زيالىلىعىن دامىتۋ ءۇشىن ايەل الۋدان باس تارتقان كورىنەدى. الايدا ەڭ تالانتتى، اقىلدى دەپ اتالعان ۋيليام دجەيمس سيديستىڭ ينتەللەك كوەففيسيەنتى قانشا بولعان؟ كەيبىر بولجامدارعا قاراعاندا، ۋيليام دجەيمستىڭ ورە ولشەمى 250-300 بىرلىكتى كورسەتكەن دەگەن بولجام بار. ءبىر قىزىعى، ورتا جاستان اسقاندا، ول قاراپايىم عۇمىر كەشكەن كورىنەدى. ول قاي جۇمىسقا ورنالاسسا دا، تالانتىن كورسەتكەن جاعدايدا، دەرەۋ باسقا قىزمەتكە اۋىسىپ وتىرعان. سونىمەن قاتار ول قانشا دانىشپان بولسا دا، جۋرناليستەردەن قاشقالاقتاپ، بۇيىعى ءومىر سۇرگەن. تالانتتى ازامات 1944- جىلى بوستاندا جۇرەك اۋرۋىنان قايتىس بولدى.

ا ق ش-تىڭ ميسسۋري شتاتىنىڭ تۇرعىنى جازۋشى، جۋرناليست، دراماتۋرگ مەريلين ۆوس ساۆانت تا عالامشارداعى دانىشپان ادام رەتىندە سانالادى. ونىڭ ورە ولشەمى 228 بىرلىكتى كورسەتكەن. وسى كورسەتكىشى ارقىلى ول گيننەستىڭ الەمدىك رەكوردىنا ەنگەن. ەكى بالاسى بار، Jarvik Heart كومپانياسىنىڭ قارجى ديرەكتورى بولىپ سانالاتىن مەريلين 1986- جىلدان بەرى ا ق ش-تىڭ «Parade» اتتى اتاقتى جۋرنالىندا «مەريلەننىڭ سۇراڭىزدار!» اتتى ارنايى ايدار جۇرگىزىپ، وقىرمانداردىڭ ءارتۇرلى ساۋالدارىنا جاۋاپ بەرەدى. ءبىر تاڭعالارلىعى، مەريلەن شتەرن اقىلدىلىقتى ساراپتاۋ جونىندەگى تەستەن 10 جاسىندا وتكەن. اراعا 20 جىل سالىپ تاعى دا دانىشپاندىعىن سىناعاندا، ونىڭ ورە ولشەمى تاعى دا 228 بىرلىكتى كورسەتكەن. مىنە، تۇعىرىنان تومەندەمەگەن اقىلدىلىق كورسەتكىشى.

كارىس ازاماتى كيم ۋنگ-يونگ تە - الەمدەگى ەڭ اقىلدى ادامداردىڭ ءبىرى. ونىڭ ورە ولشەمىنىڭ دەڭگەيى - 210 بىرلىكتى كورسەتكەن. 1963 - جىلى تۋىلعان ول 4 جاسىنان باستاپ، كۇردەلى ماتەماتيكالىق تەڭدەۋلەردى شەشكەن. 5 جاسىندا نەمىس، كارىس، جاپون جانە اعىلشىن تىلدەرىن بىلگەن. 3 جاسىندا Hanyang ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا قابىلدانىپ، التى جاسىنا دەيىن وقىعان. 15 جاسىندا كيم ۋنگ-يونگ Colorado State University -دە فيزيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عىلىمي دارەجەسىن قورعاعان. ا ق ش-تا ءبىر جىلداي ىستەپ، وڭتۇستىك كورەيانىڭ ءبىرقاتار جوعارى وقۋ ورىندارىندا ساباق بەرگەن. الەمدەگى ەڭ اقىلدى، جاس تالانتتى عالىم رەتىندە گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەنگەن. 90 نان استام جاڭالىعى مول عىلىمي ماقالالار جازعان ول قازىر دە ينتەللەكتۋالدىق الەۋەتى زور شاعىندا.

امەريكالىق ازامات كيم پيكتىڭ دە تاعدىرى قىزعىلىقتى. ەڭ ءبىر تاڭعالارلىعى، ول وقىعان كىتاپتارىنىڭ 98 پايىزىن ميىندا ساقتايتىن بولعان. ول وسى قاسيەتىنە بايلانىستى «كيم-پيۋتەر» لاقاپ اتىن العان. كيم پيكتىڭ ارتىقشىلىعى مىنادا: ول قاس-قاعىم ساتتە كىتاپتىڭ ايقارما بەتىن 8-10 سەكۋندتا وقىپ بىتىرەتىن بولعان. كىتاپتىڭ بەتى قالاي اۋدارىلىپ تۇرسا دا، ول قاس-قاعىم ساتتە وقىپ بىتىرە بەرەتىن بولعان. ونىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ مىقتى بولعانى سونشالىقتى، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن 12 مىڭ كىتاپتى جاتقا بىلگەن.

1951- جىلى سولت-لەيك-سيتيدە تۋىلعان ول 2009 - جىلى قايتىس بولدى. ەرەكشە دارىنىمەن دارالانعان ول 1،5 جاسىنان وقي باستاعان، 3 جاسىندا گازەت-جۋرنال قاراپ، 7 جاسىندا بيبليانى جاتقا بىلگەن. ول ءبىر وقىعان كىتابىنا قايتا ورالماعان. بۇلشىق ەتتەرى ءالسىز بولعانىنا قاراماستان، ول دارىندى بولعان. ەڭ ءبىر قىزىعى، كيم پيك تۇرمىس-تا يكەمسىز وسكەن، ول ءتىپتى ءوزىنىڭ كويلەگى-نىڭ تۇيمەسىن سالا المايتىن كورىنەدى.

تاعى ءبىر دانىشپان نيگەريالىق فيليپپ ەمەگۆاليدىڭ ينتەللەكت كوەففيسيەنتى 190 بىرلىكتى بىلدىرەدى. ول 65000 پاراللەل پروسەسسورداردان تۇراتىن سۋپەركومپيۋتەر ويلاپ تاپقان. ەلەكترونيكا جانە ەلەكتروتەحنيكا ينستيتۋتى تاعايىنداعان گوردون بەلل اتىنداعى ارنايى سىيلىقتى جەڭىپ العان ونىڭ جەتىستىگى شىندىعىندا دا ءبىر توبە. ونىڭ سۋپەركومپيۋتەرى مۇنايلى دالادا جۇمىس ىستەپ تۇرعان قۇرال-جابدىقتار تۇراقتى باقىلاۋعا الىپ تۇرادى.

ءبىراق دانىشپانداردىڭ تىرلىگىنىڭ بارلىعى تىندىرىمدى ما؟ كەيدە ولاردىڭ تىرلىگى دە تۇسىنىكسىز.. ءبىر قاراساڭ اقىل-ەسى دۇرىس سەكىلدى. ال كەيدە...وسىدان بىرەر جىل بۇرىن سانكت-پەتەربۋرگتە تۇراتىن رەسەي عالىمى گريگوريي پەرەلمان تۋرالى بۇكىل ب ا ق تەبىرەنە جازدى. ءبىر عاسىردان بەرى تەڭدەۋى شەشىلمەي كەلە جاتقان ەسەپتى شەشكەن عالىمعا ماتەماتيكا ينستيتۋتى 1 ميلليون سىياقى بەردى. ءبىراق گريگوريي پەرەلمان ودان باس تارتتى. سونداعى ايتقانى...

- «ماعان ەشنارسەنىڭ كەرەگى جوق. بارلىعى جەتەدى. ماتەماماتيكانىڭ باتىرى ەمەسپىن. مەن حايۋاناتتار پاركىندەگى تەمىر توردىڭ ىشىندە وتىرعان جانۋارلار سەكىلدى بۇكىل الەمنىڭ كوز الدىندا بولعىم كەلمەيدى».

جۋرناليستەر ءبىر ميلليون دوللاردان باس تارتقان پەرەلماننىڭ ۇيىنە كىرگەن-دە ماتەماتيكتىڭ تاراقان جايلاعان بولمەدە جۇمىس ىستەپ وتىرعانىن كورگەن. مىنە، دانىشپاندارعا تەرەڭ اقىل مەن سانا بەرگەنمەن، ولار ەكىنشى جاعىنان وسىلاي قولايسىز تۇرمىستىق جاعدايدا ءومىر سۇرە بەرەدى. وكىنىشتى. جالپى، شتەرننىڭ اقىلدىلىق ولشەمى قانشالىقتى اقيقاتقا جاقىن؟ بۇل ەندى بولەك اڭگىمە. دەسەك تە، عالىمدار ەركەك پەن ايەلدىڭ ورە ولشەمى دەڭگەيىندە قاشىقتىق شامالى ەكەندىگىن ايتادى. ولاردىڭ ەسەپتەۋىنشە، ايىرماشىلىق 1،7 بال دەڭگەيىندە عانا.

...اقىلدى بولايىق!

بەرىك بەيسەن ۇلى

«ايقىن» گازەتى. 2013