الەمدە 48 مىڭنان استام جانۋار ءتۇرى جويىلۋ الدىندا تۇر
استانا. KAZINFORM - حالىقارالىق تابيعاتتى قورعاۋ وداعى (ح ت ق و) جويىلىپ كەتۋ قاۋپى تونگەن جانۋارلاردىڭ جاڭارتىلعان ءتىزىمىن جاريالادى.
زەرتتەۋ ناتيجەلەرى تابيعاتقا كليماتتىڭ وزگەرۋى مەن ادام ارەكەتىنىڭ تىكەلەي اسەر ەتكەنىن كورسەتىپ وتىر، دەپ حابارلايدى El.kz ينتەرنەت پورتالى.
كليماتتىڭ جىلىنۋى - باستى قاۋىپ
2024-جىل مەتەوباقىلاۋ تاريحىنداعى ەڭ ىستىق جىل رەتىندە تىركەلدى. بۇل قۇبىلىس جابايى تابيعات وكىلدەرىنىڭ ءومىر سۇرۋىنە ەلەۋلى اسەر ەتۋدە. قۇستاردىڭ كوشۋ جولدارى وزگەرىپ، سۇتقورەكتىلەردىڭ مەكەن ەتۋ ايماقتارى تارىلىپ، جاندىكتەردىڭ كوبەيۋ كەزەڭدەرى بۇزىلىپ جاتىر.
مامانداردىڭ مالىمەتىنشە، كليماتتىڭ وزگەرۋى مەن ادامنىڭ شارۋاشىلىق بەلسەندىلىگى تەڭىز يتبالىقتارى مەن قۇستار سانىنىڭ كۇرت ازايۋىنا الىپ كەلگەن.
اركتيكاداعى يتبالىقتار جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن
ح ت ق و- نىڭ «قىزىل كىتابىنا» ەنگەن 172620 جانۋار ءتۇرىنىڭ 48646 سى جويىلۋ الدىندا تۇر. ەڭ كۇردەلى جاعداي اركتيكادا بايقالۋدا - مۇنداعى جىلىنۋ قارقىنى الەمدىك ورتاشا دەڭگەيدەن ءتورت ەسە جوعارى، بۇل ايماقتىڭ مۇز قاباتىن تەز ەرىتىپ جاتىر.
كليماتتىق داعدارىستان بولەك، مۇنداعى جانۋارلارعا كەمە قاتىناسى، پايدالى قازبالاردى ءوندىرۋ مەن ونەركاسىپتىك قىزمەت تە ءقاۋىپ توندىرۋدە.
مىسالى، حوحلاچ ءتۇرى ەندى «جويىلۋ الدىندا تۇرعان» ساناتقا ەنگىزىلدى. ال تەڭىز قويانى مەن گرەنلانديالىق يتبالىقتار «وسال كۇيگە جاقىن» دەپ تانىلدى. ح ت ق و باس ديرەكتورى گرەتەل اگيلاردىڭ ايتۋىنشا، بۇل جاڭارتىلعان ءتىزىم - ادامزاتتىڭ تابيعاتقا جانە كليماتقا تيگىزىپ وتىرعان زياندى اسەرىنىڭ ناقتى كورىنىسى.
مامانداردىڭ پىكىرىنشە، يتبالىقتاردىڭ جويىلۋى ەكوجۇيەدە اۋىر سالدارعا سوقتىرۋى مۇمكىن. ولار تەڭىزدەگى بالىقتار مەن ۇساق جاندىكتەردىڭ پوپۋلياتسياسىن رەتتەپ، وزگە تۇرلەر ءۇشىن ازىق كوزى بولىپ تابىلادى.
قۇستار دا ازايىپ بارادى
سوڭعى جىلدارى الەم بويىنشا قۇستار سانى دا كۇرت تومەندەپ كەلەدى. ورمانداردىڭ جويىلۋى مەن اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ كەڭەيۋى ولاردىڭ تابيعي مەكەنىن تارىلتقان. زەرتتەۋ ناتيجەسىندە قۇستاردىڭ 61 پايىزىنىڭ سانى ازايعانى انىقتالدى (2016-جىلى بۇل كورسەتكىش %44 بولعان).
زەرتتەلگەن 11185 قۇس ءتۇرىنىڭ 1256 سىنا (%11,5) جويىلۋ قاۋپى تۋىپ تۇر.
باتىس افريكادا بەس قۇس ءتۇرى «قاۋىپ جوعارى» دەگەن مارتەبەگە يە بولدى. ورتالىق امەريكا مەن ماداگاسكاردا دا وسىنداي ءۇردىس بايقالىپ وتىر - سوڭعىسىندا 14 ءتۇر العاش رەت قاۋىپ ايماعىنا ەنسە، ۇشەۋى تىكەلەي «وسال» ساناتىنا ءوتتى.
جويىلۋ قاۋپى دەڭگەيلەرى (ح ت ق و جىكتەمەسى)
جويىلىپ كەتكەن (ە ح) - تابيعاتتا دا، قولدان وسىرەتىندەردە دە قالماعان.
تابيعاتتا جويىلعان (EW) - تەك حايۋاناتتار باعىندا نەمەسە زەرتحانالاردا بار.
جويىلۋ الدىندا (CR) - ءتۇر سانى كۇرت ازايعان، الداعى جىلدارى جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن.
قاۋىپ ءتونىپ تۇر (EN) - پوپۋلياتسياسى ايتارلىقتاي قىسقارعان، جويىلۋ قاۋپى جوعارى.
وسال (VU) - ون جىلدا نەمەسە ءۇش ۇرپاق ىشىندە سانى %30-50 دەيىن ازايعان.
وسالدىققا جاقىن (NT) - ازىرگە قاۋىپ تونبەگەن، ءبىراق تەرىس ءۇردىس بايقالادى.
قاۋىپ از (LC) - ءتۇر سانى جەتكىلىكتى، جويىلۋ قاۋپى جوق.
جاسىل تاسباقالار ءۇمىت سىيلادى
ح ت ق و ەسەبىندە جاعىمدى جاڭالىقتار دا بار: 1970-جىلداردان بەرى جۇرگىزىلگەن تابيعاتتى قورعاۋ شارالارىنىڭ ارقاسىندا جاسىل تەڭىز تاسباقالارىنىڭ سانى %28 عا ارتقان. وسى ناتيجەگە بايلانىستى ولاردىڭ مارتەبەسى دە جەڭىلدەتىلدى.
تەڭىز زەرتتەۋلەرى قورىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى نيكولاس پيلچەر بۇل جەتىستىك وزگە تۇرلەردى قورعاۋعا جاڭا سەرپىن بەرۋى ءتيىس ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
