الەم قاقتىعىستان كوز اشپاي تۇر

قازىر الەمنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندە 50 دەن استام قاقتىعىس بولىپ جاتىر. كۇنىنە ونداعان، جۇزدەگەن ادام قازا تابادى. بەيبىت كەلىسىمنەن گورى كيكىلجىڭ، داۋ-شار كوپ. ال مۇنداي كەلەڭسىزدىك نەگە كوبەيىپ كەتتى؟

ءيا، جاھاننان تىنىشتىق كەتىپ بارادى. قازىر ءبىرقاتار ەلدە اۋەجايلار جابىلىپ، قاۋىپ كۇشەيىپ بارادى. الەم قاقتىعىستان كوز اشپاي تۇر بىلتىر 36 ەلدە 61 قارۋلى قاقتىعىس بولعان. بۇل ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان بەرگى ەڭ جوعارى كورسەتكىش. جاھاننىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندەگى ءتۇرلى تەكەتىرەستەر جونىنەن اقپار بەرەتىن ACLED ۇيىمىنىڭ ساراپشىلارى وسىنداي دەرەك كەلتىرەدى.

ءيا، الەمدىك گەوساياسي ارەنادا كەلەڭسىزدىك جايلاپ بارادى. كەيىنگى 4  جىل ىشىندە ميلليونداعان ادام قازا تاپقان. اسىرەسە رەسەي مەن ۋكراينا قاقتىعىسى، تاياۋ شىعىستاعى جاعداي كۇننەن كۇنگە ۋشىعىپ، جاھان نازارىن اۋداردى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن الەمدە بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى ساقتاپ، ونى رەتتەۋ ماقساتىمەن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى قۇرىلعان بولاتىن. الايدا تۇيتكىلدىڭ ءتۇيىنىن شەشۋگە الەم بولىپ جۇمىلسا دا، قانتوگىستەردىڭ نۇكتەسى قويىلار ەمەس.

 «ءبىز ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى ەڭ قاۋىپتى كەزەڭگە كىردىك. قاقتىعىستار كۇشەيىپ، باقىلاۋدان شىعىپ بارادى. مىڭداعان قارۋلى توپ ارەكەت ەتىپ جاتىر. بۇل الەمدە بەيبىتىشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى ساقتاپ قالۋعا كەدەرگى كەلتىرەدى» - كلەناد رەيلي، ACLED ديرەكتورى.

 قاقتىعىس كەزىندە قازا تاپقان بالا كوپ اشتىق، بوسقىنعا اينالۋ، جۇمىسسىزدىق، كەدەيلىك، ۆاليۋتا قۇنسىزدانۋى، ينفلياتسيا، ينفراقۇرىلىمنىڭ قيراۋى - وسىنىڭ ءبارى قاقتىعىستاردىڭ كەرى سالدارى. وسلو بەيبىتشىلىك ينستيتۋتىنىڭ مالىمەتىنشە، قازىردە قاقتىعىس ايماعىندا ءومىر سۇرەتىن ادامدار سانى 1990 -جىلدارمەن سالىستىرعاندا ەكى ەسە وسكەن. سونىڭ ەڭ سوراقىسى گازا سەكتورىندا. يزرايل اسكەرىنىڭ قورشاۋىندا قالعان 2 ميلليوننان اسا تۇرعىن بوسىپ كەتتى. قازىر حالىقتىڭ %80 استامى ولمەستىڭ كۇنىن كەشىپ ءجۇر. مۇندا 2023 -جىلدىڭ كۇزىنەن بەرى 50 مىڭنان استام ادام قازا تاپقان. ونىڭ ۇشتەن ءبىرى بالا. قارالى تىزىمدە 200 دەن اسا ءسابي بار. اڭگىمە جازىقسىز بالا تۋرالى بولعاندا بۇل كورسەتكىش كوپتى بەيجاي قالدىرماسى ءسوزسىز.

 رياد مانسۇر، ب ۇ ۇ پالەستينالىق ەلشى:

- مەنىڭ دە نەمەرەلەرىم بار. وتباسىمىزدىڭ بار قىزىعى سولار. ال گازاداعى بالا ءولىمىنىڭ كۇن سايىن ارتىپ جاتقانىن كورىپ، باقىلاپ وتىرمىز. مۇنى قابىلداۋ وتە قيىن. ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. قاقتىعىستارعا بايلانىستى اۋەجايلار جابىق بيىل قاقتىعىستار مەن قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ ماقساتىندا الەم بويىنشا 70 تەي اۋەجاي جۇمىسىن ۋاقىتشا توقتاتتى. تاياۋ شىعىستاعى كەلەڭسىزدىكتەرگە بايلانىستى يزرايل، يران، يراك، سيريا، ليۆان جانە يوردانياداعى بىرنەشە اۋەجاي ۋاقىتشا جابىق. يرانداعى تەبريز اۋەجايى اۋە شابۋىلدارىنان كەيىن زاقىمدالىپ، تولىق جابىلدى. ءۇندىستان مەن پاكىستان اراسىنىڭ ۋشىعۋىنا بايلانىستى قازىر ءۇندىستاندا 32 اۋەجاي، ال پاكىستان ءوز اۋە كەڭىستىگىن تولىعىمەن جاپتى، سونىڭ ىشىندە لاحور جانە يسلاماباد اۋەجايلارى. ال رەسەي ماسكەۋ مەن باسقا قالالارداعى، ناقتىرىق ايتقاندا، قازان، پەنزا، ساراتوۆ، ۋليانوۆسك جانە تاعى باسقا ونداعان اۋەجاي درون قاۋپىنە بايلانىستى ۋاقىتشا جابىلدى.

 ۋكراينادا 20 ازاماتتىق اۋەجايدىڭ شامامەن 15 ءى جابىق، اۋە كەڭىستىگى تولىق جابىلدى. سونداي-اق قاقتىعىستاردىڭ ۋشىعۋىنا بايلانىستى ديپلوموتيالىق كەلىسىم جۇرگىزۋ قيىنداپ، قازىر ءبىرقاتار ەلدە 50 دەن استام ەلشىلىك ءوز جۇمىسىن ۋاقىتشا توقتاتتى. ونىڭ ىشىندە 28 ءى ءيزرايلدىڭ كونسۋلدىقتارى.

 https://24.kz