الەمگە ايگىلى بازارلار

استانا. قازاقپارات - قازىرگى زاماندا قارجى-قاراجات توڭىرەگىندەگى تۇسىنىك تەرەڭدەپ كەتتى. ولاردىڭ ىشىندە «قارجى نارىعى» دەگەن اتاۋ بارىنەن دە جوعارى تۇرادى. ويتكەنى قازىرگى ساۋدا باياعى نەمەسە قازىرگى زاماننىڭ قاراپايىم بولماسا ۇلدە مەن بۇلدەگە بولەنگەن بازارىنا باسقاشالاۋ رەڭك الا باستادى.

قارجى نارىعى بارلىق مەملەكەتتەردىڭ ىشكى دە، سىرتقى دا ساۋدا ساياساتىن قالىپتاستىردى.

بۇگىنگى ۋاقىتتا بيرجالاردا وتىرىپ تا تابىس تابۋعا بولادى. مۇنىڭ نەگىزى ХVI عاسىردا گوللانديادا قالىپتاسىپتى. ول كەيىننەن باعالى قاعازداردىڭ باعىن اشىپ، اقشا تابۋدىڭ امالىن بىلگەندەردى كول-كوسىر تابىسقا كەنەلدىردى.

كەلە-كەلە العاشقى ينۆەستيسيالىق قور پايدا بولدى.

ول تۇڭعىش رەت بەلگيادا كورول ۆيلياموم ءبىرىنشىنىڭ نۇسقاۋىمەن 1822 - جىلى اشىلىپ، شەتەلدىكتەرگە ءتۇرلى نەسيە بەرگەن.

ارينە، مۇنىڭ بارلىعى ساۋدا مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋعا ءارى جەڭىلدەتۋگە مۇمكىندىك بەردى.

سوعان قاراماستان، قاراپايىم جۇرت ءۇشىن ءتيىمدى «قارا بازارلار» نارىقتىڭ ناعىز قىزعان ۋاقىتىندا دا ماڭىزى مەن ءمانىن جوعالتپادى.

مەنىڭ ەسىمدە قالعانى مىناۋ: وتكەن عاسىردا بازاردىڭ راحاتىن كورگەن، سول ارقىلى تۇرمىسىن تۇزەگەن، تىرشىلىگىنىڭ كوزى - ساۋدا-ساتتىق، ونسىز كۇن كورە المايتىندىعىن مويىنداعانداردىڭ كوش باسىندا وزبەكتەر، ۇيعىرلار، دۇڭعاندار، تۇرىكتەر تۇردى.

جارمەڭكە جاعالاعان كىسىنىڭ قالتاسىن قاققاندار سول كەزدىڭ وزىندە باقۋاتتى تىرشىلىك كەشتى. قوس-قوستان كولىك ءمىنىپ، باعالى بورىك كيگەندەر دە سولار بولدى. بايلىقتى تيىننان قۇرالاتىنىن بىلەتىن اعايىن نارىق باستالعاندا ساۋدانىڭ ءسانىن كىرگىزدى. ايتالىق، دۇڭعاندار مەن وزبەكتەر جەر ەمىپ، كوكونىستەرى مەن جەمىس-جيدەگىنەن قوماقتى تابىس تاپسا، ۇيعىر ساۋداگەرلەرىنىڭ قىتايدان اكەلمەگەن زاتى قالمادى. وسىنىڭ ءبارى وتباسى داۋلەتىن ارتتىردى.

سوناۋ 88 - جىلداردان بەرگى كەزەڭدى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتسەڭىز، ءبىر جىلدارى بازار اتاۋلى «ۇرەي بيلەگەن ءۇي» سەكىلدى كورىنەتىن. ۇرلىق-قارلىق، الاياقتىق، رەكەتتەردىڭ بوپسالاۋ ارەكەتى جان تۇرشىكتىرەتىن. بازار جاعالاعان جۇرتتىڭ باسىم بولىگى بايلىقتان بۇرىن كۇندەلىكتى تاماعىن تاۋىپ جەۋدىڭ قيىندىعىنا كوز جەتكىزدى.

ماسەلەن، ەلىمىزگە «قارا بازار» اتىمەن بەلگىلى «الاتاۋ» بازارى تالاي كىسىنىڭ تۇبىنە جەتتى. بۇل بىزگە عانا ءتان قۇبىلىس ەمەستىگى جانە بەلگىلى. ۋاقىت وتە كەلە بازار اتاۋلى رەتتەلە باستادى. الايدا «اياعىمىزدان تۇرىپ كەتتىك» دەۋگە ءالى ەرتە.

قارجى-قاراجات ورتالىعى بولىپ سانالاتىن الماتى بازارلارىمەن جۇزدەگەن مىڭ ادامدى اسىراپ وتىر. وزگە وڭىرلەردە دە وسىنداي قۇبىلىس قالىپتاسقان. دەگەنمەن بازاردان «باقىت» ىزدەۋگە بولمايتىنىن ءومىردىڭ ءوزى دالەلدەدى. ساۋدادا جۇرگەندەردىڭ ءبارى ءتورت قۇبىلاسىن تۇگەندەپ العان جوق. ول ساۋداگەرلەردىڭ شامامەن 90 پايىزىنا تەك ۋاقىتشا تابىس اكەلەدى. بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق دۇنيە سەكىلدى.

الماتىدا بازارلاردىڭ باسىم بولىگى 1990 - جىلدارى اشىلعان. وندا دا قالاي بولسا سولاي سالىنعان. بازارلاردا قۇرىلىس جانە سانيتارلىق ەرەجە مۇلدەم ساقتالماعان. ءبىر قىزىعى، كەز كەلگەن بازار كولىك كەپتەلىسىن تۋعىزادى.

وسى قيىندىقتاردىڭ بارلىعىن جەڭۋ ءۇشىن زاڭعا دا وزگەرىس ەنگىزىلىپ، بازارلاردى رەتتەۋ تەتىكتەرى قاراستىرىلا باستادى. مۇنىڭ بارى - وركەنيەتكە ۇمتىلىس. وسى جاعىن كەيدە ساۋدا سالاسىندا جۇرگەندەر دۇرىس تۇسىنە بەرمەيدى. ولار ساۋدا ورىندارىن كوشىرەمىز نەمەسە دۇڭگىرشەكتەردى ءورت شالعاندا عانا بايبالام سالىپ، قۇزىرلى ورىنداردان قۇقىقتارىن قورعاۋدى تالاپ ەتەدى.

ەسەسىنە قۇزىرلى ورىندار قاۋىپ پەن قاتەر توندىرەتىن بازارلاردىڭ ورنىنا ۋاقىت تالابىنا ساي جابىق جارمەڭكە ورتالىقتارىن سالاتىندىعىن ايتادى. قىسقاسى، بازار توڭىرەگىندە بايلامدى شەشىم قابىلدانباعان. ال سىرت مەملەكەتتەردە بۇل جاعى قالاي؟ ەڭ ۇزدىك بازارلار قاي ەلدەردە ورنالاسقان؟

سوڭعى زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، الەمدەگى ءىرى بازارلاردىڭ كوشىن كايردەگى حان-ءال-حاليلي بازارى باستاپ تۇر. افريكاداعى ەڭ ءىرى بازار ساناتىنا جاتادى. مۇندا تۋريستەر كوپ كەلەتىندىكتەن ساۋدا سورەلەرىن رەتكە كەلتىرۋدىڭ ءوزى قيىن كورىنەدى. دۇنيەدەگى ەڭ قاجەتتى، ەڭ ءتاتتى، ىزدەگەنىڭىزدى ويلانباي تاباتىن تاۋار تەك وسىندا كەزدەسەدى. جۇزدەگەن جىلدار بۇرىن قانداي بولسا، قازىرگى بازار دا وتكەن عاسىرلاردى كوز الدىڭا كەلتىرەدى ەكەن.

ەكىنشى ورىندا لوندونداعى پورتوبەللو جارمەڭكەسى تۇر. بۇل جەردە جۇرت 300 جىلدان بەرى ساۋدا جاسايدى دەگەنگە سەنگىڭ دە كەلمەيدى.

ءۇشىنشى ورىندا - پاريجدەگى سەنت-ۋان بازارى. مۇندا كۇنىنە 3 مىڭعا جۋىق دۇڭگىرشەك پەن دۇكەن ەسىگىن ايقارا اشىپ، ساۋدانى قىزدىرادى. مادريدتەگى ەل راسترو بازارى دا عاجايىپ. بۇگىنگى زامانعى قاجەتتىلىكتەرمەن قاتار، نەبىر كونە زاتتار دا وسىندا.

ءۇندىنىڭ ارپورە كوشەسىندەگى گوا بازارى دا بارشانى تامساندىرماي قويمايدى. ءۇندىنىڭ ءتىل ۇيىرەر تاعامدارىنا قوساتىن نەبىر قوسپالار، ۇلتتىق كيىمدەر، كىلەمدەر، كاشەمير كويلەكتەرى، التىن مەن كۇمىس، ديزاينەرلەر مەن سۋرەتشىلەردىڭ قولىنان شىققان قىمبات زاتتار، ۇستالاردىڭ اسىل ۇيىمدارى ءبارى-ءبارى ساۋدا سورەلەرىن لىقسىتىپ تۇر.

تۋريستەر مۇندا قالاعان زاتىن تابا الادى. بۇل بازار - قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، شوپينگ ورتالىعى عانا ەمەس، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ، ونەر شەبەرلەرىنىڭ كوڭىل كوتەرەتىن، تابىس تاباتىن جەرى. كۇنىنە جۇزدەگەن، مىڭداعان ادام وسىندا كەلىپ، نان تاۋىپ جەۋ ءۇشىن بارىن سالادى. ءان ايتادى، ءبي بيلەيدى، ونەر كورسەتەدى...

ال ىستامبۇلداعى گراند بازارى الەمگە ايگىلى. ميلليونداعان تۋريستەر تاڭداعانىن تابا الاتىن بازاردىڭ بۇگىنگى قالپى قىزىقتىرماي قويمايدى. ۇلتتىق قوناقجايلىلىقتىڭ كورىنىسىن دە وسى جەردەن بايقايسىز. ەڭ كونە جابىق بازار جەر شارىنداعى ءىرى بازار ساناتىندا. 61 كوشەنىڭ قيىلىسىنا ورنالاسقان كونە جارمەڭكەدە 3 مىڭ دۇكەن ورنالاسقان. ۆيزانتيا يمپەرياسىنان بەرى بەلگىلى بازاردىڭ ءوز تاريحى بار. وندا اداسىپ كەتۋىڭىز دە مۇمكىن. سونى بىلەتىن تۇرىك بالالارى تۋريستەرگە اقىلى قىزمەت كورسەتىپ، سىلتەۋدى دە تابىس كوزىنە اينالدىرىپ الىپتى.

بانگكوكتاعى چاتۋچاك بازارى دا بارشانىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنگەن. بۇل جەر دە - الەم نازارىنداعى جارمەڭكە. 8 مىڭنان استام جايما ورتالىعىن ءبىر كۇندە ارالاپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس.

سونداي-اق قىتاي بازارلارى دا قىزىقتىرماي قويمايدى. ەكى ميللياردقا جۋىق حالقى بار بۇل ەلدە كەيبىر بازار تۇندە دە جۇمىس ىستەيدى. ءتۇن ىشىندە ساۋدا جاساسىپ، نەبىر تاماق تۇرىنەن اۋىز تيۋگە بولادى. تاعامدار نەگىزىنەن، قۋىرىلعان قۇمىرسقا، باقا-شايان، جىلان، قولتىراۋىن، تاعى باسقا جاندىكتەر. تابەتىڭىز شاپسا، قالاعان اسىڭىزدى اسىقپاي وتىرىپ ىشە الاسىز.

مىنە، بۇلار - دۇنيەنى دۇبىرگە بولەگەن بازارلار. بۇلارمەن قازاق بازارلارىنىڭ ەشقايسىسىن تەڭەستىرە المايسىز. ەڭ اقىرى، اتاقتى «قارا بازاردىڭ» ءوزى ەشقانداي تالاپقا ساي كەلمەيدى. جول تار، كولىك قوياتىن جەر جوق، ءورت قاۋىپسىزدىگى ساقتالماعان، سۋ تاپشى، ت.ب.

ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى بىرەۋ عانا - جەدەل تۇردە زاماناۋي جارمەڭكەلەردىڭ تاجىريبەسىن قولدانا وتىرىپ، ساۋداگەرلەر مەن جۇرتشىلىق ءۇشىن وڭتايلى جاعداي جاساۋ كەرەك. تالاپقا ساي بازار - مەملەكەتتىڭ قازىناسى. ءبىز ءبارىبىر جايما بازاردان ۇزاق جىلدار بويىنا قۇتىلا المايتىنىمىز انىق. سوندىقتان ساۋدا جاعالاعان اعايىنمەن اقىلداسا وتىرىپ، زامانعا ساي قىزمەت كورسەتۋگە كوشۋىمىز كەرەك.

دۋاناباي جولداسبەك، «ايقىن». 2013