العاشقى قازاق ادەبيەتى وقۋلىعىنىڭ اۆتورى اقشولاقوۆ جايلى نە بىلەمىز
ۇلتىمىزدىڭ اعارتۋشىلىق تاريحىندا ەرتىس بويىنىڭ پەرزەنتى، العاشقى قازاق ادەبيەتى حرەستوماتياسىنىڭ اۆتورى، عالىم تولەۋتاي اقشولاقوۆتىڭ ەسىمى كوپ اتالا بەرمەيدى. ادەبيەتشى ءبىلىم سالاسىن قالىپتاستىرۋدا تىڭعىلىقتى ىستەر تىندىرىپ، قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى.
ون ەكى بالادان ءبىر ءوزى ءتىرى قالعان
تولەۋتاي قازي ۇلى 1915 -جىلى قاسيەتتى باياناۋىلدا، قىزىلتاۋدىڭ بايراۋىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى قازي ۇجىمشارلار قۇرىلعان ساتتە العاشقى ءتوراعالاردىڭ ءبىرى بولىپ سايلانعان. وكىنىشكە قاراي، اكەسى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇرىنىپ، ءبىراز جىل ايداۋدا بولعان. ال بالا تولەۋتايدىڭ ءومىرى تراگەدياعا تولى. قازيدان ون ەكى كىندىك تاراسا، 1932 -جىلعى اشتىقتا سول ون ەكىدەن جالعىز تولەۋتاي امان شىعادى.
اكەسى ۇستالىپ كەتكەن سوڭ ەڭبەككە ەرتە ارالاستى. ءومىردىڭ قانداي دا قيىندىعىنا قاراماستان اۋەلى الماتىداعى مال دارىگەرلىك ينستيتۋتىنا، كەيىن اباي اتىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ، ساكەن سەيفۋليننىڭ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ، ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ دارىستەرىن تىڭدادى، توقىدى، جوعارى وقۋ ورنىن قىزىل ديپلوممەن اياقتادى.
وكىنىشكە قاراي، سول تۇستا رەسپۋبليكالىق «لەنينسكايا سمەنا» جاستار گازەتىندە «اكچۋلاكوۆشينا» اتتى ماقالا جاريالانىپ، باي-شونجاردىڭ ۇرپاعى، الاشورداشىلاردى قولداۋشى، مۇرالارىن زەرتتەپ، ساقتاۋشى دەگەن جالا جابىلىپ، ءبىراز جىل قۋدالانۋىنا سەبەپكەر بولعان.
العاشقى قازاق ادەبيەتى حرەستوماتياسىن جازدى
ت. اقشولاقوۆ ءومىر بويىنا عىلىمي-اعارتۋشىلىق قىزمەتپەن شۇعىلداندى. ينستيتۋتتىڭ 2 كۋرسىندا وقىپ جۇرگەندە جاس تالانتتىڭ ادەبيەتكە دەگەن قۇشتارلىعىنا سۇيسىنگەن ادەبيەت زەرتتەۋشىسى، پروفەسسور ەسماعامبەت ىسمايىلوۆتىڭ اقىل-كەڭەسىمەن 9 -سىنىپقا ارنالعان قازاق ادەبيەتى حرەستوماتياسىن جازىپ شىعادى.
ول تۋراسىندا تولەۋتاي اعا: «بۇرىننان گازەتتەرگە ماقالا جازىپ جۇرسەم دە، مۇنداي جاۋاپتى ءىستى مىندەتىمە الۋعا جۇرەكسىندىم. «قوبالجىما، سەنىڭ قولىڭنان كەلەدى. جازىپ شىعامىز» دەپ ۇستازىم مەنى اقىرى كوندىردى. 1937 -جىلى كوپ ادەبيەت اۆتورلارى كەتىپ قالدى عوي. وقۋلىققا كىرەتىن اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن ىزدەگەننەن كەيىن عانا، 9 -سىنىپتىڭ ادەبيەت حرەستوماتياسىن جازۋعا كىرىستىم»، - دەپ ەسكە الادى ءوز قولىمەن جازعان ءومىربايانىندا.
كەيىننەن بۇل وقۋلىق تولىقتىرىلىپ وتىردى. قازاقتىڭ بەلدى، ۇلتى ءۇشىن جانىن پيدا ەتكەن، حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن تەر توككەن اقىن-جازۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىن ۇلت ماقتانىشى رەتىندە تانىتا ءبىلدى.
اۆتورلىعىندا ە. ىسمايىلوۆ پەن ت. اقشولاقوۆ كورسەتىلگەن، 1939 -جىلى لاتىن قارپىندە جارىق كورگەن تۇڭعىش ادەبيەت حرەستوماتياسى اعارتۋشى ىبىراي التىنسارينمەن باستالادى. وقۋلىقتا ادەبيەتتىڭ ءىرى وكىلدەرى اباي، ماحامبەت، شاڭگەرەي، ومار قاراشاشيەۆ، نارمامبەت اقىن، سپانديار كوبەيەۆ، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆ، ءسابيت دونەنتايەۆ، تورايعىروۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جان-جاقتى بەرىلگەن. وكىنىشكە قاراي، بۇل كىتاپ ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ تۇتاسىمەن تاركىلەنىپ، مەكتەپ باعدارلاماسىنان الىنعان.
ال اراعا ءبىراز جىل سالىپ پروفەسسور قاجىم جۇماليەۆپەن بىرلەسىپ شىعارعان 9 -سىنىپقا ارنالعان ادەبيەت وقۋلىعى 27 رەت قايتا باسىلىپ شىققان. بۇعان قوسا ن. ساۋرانبايەۆ جانە س. جيەنبايەۆپەن بىرلەسىپ 1939 -جىلى قازاق- ورىس سوزدىگىن دايىندايدى.
مايدانگەر جۋرناليست
1939-1941 -جىلدارى پاۆلودارداعى پەداگوگيكالىق ۋچيليشەدە ۇستازدىق ەتسە، ودان سوڭ پاۆلودار قالاسىندا قازىرگى اباي اتىنداعى قازاق گيمنازياسىنىڭ ديرەكتورى بولدى. جەر-انانى وت شارپىعان سوعىس جىلدارى اسكەر قاتارىنا سۇرانىپ، ەلى مەن جەرىن، ۇرپاعىنىڭ بولاشاعىن قورعادى. مايداندا ارتيللەريالىق بريگادا قۇرامىندا ۇرىس سالىپ، بوس ۋاقىتىندا ءوز قارۋلاستارىنىڭ ەرلىگى تۋرالى اسكەري باسىلىمدارعا ماقالالار جولداپ تۇرعان. ونىڭ قالامگەرلىك قىرى ەلەۋسىز قالعان جوق، سوعىستىڭ ورتاسىنا قاراي « قىزىل ارميا» مايداندىق گازەتىنە ءتىلشى رەتىندە قابىلداندى.
ستالينگراد مايدانىنا قاتىسىپ، كەيىنىرەك ۋكراينا، پولشا جەرلەرىن ازات ەتۋگە اتسالىسقان مايدانگەر جەڭىستى گەرمانيادا قارسى الدى. ودان سوڭ 1947 -جىلدىڭ جازىنا دەيىن بەرليندە تۇرىپ، مايداندىق گازەتتى شىعارۋعا اتسالىسقان. سوعىس جىلدارى جانە كەڭەس اسكەرى ەلگە تولىق ورالعانشا مايدان دالاسىندا قازاق تىلىندە 20-دان استام قازاق باسىلىمى جارىق كورگەن ءمالىم. مايداندىق باسىلىمدار جاۋىنگەرلەردىڭ بويىنداعى جەڭىسكە دەگەن قۇلشىنىسىن ارتتىردى، ءوز وتانىن شەكسىز سۇيۋگە تاربيەلەدى. سوعىستا 70-كە جۋىق قازاق قالامگەرلەرى قىزمەت ەتكەن. سول كەزەڭدەگى پۋبليتسيستيكانىڭ جارقىن كورىنىسى اقشولاقوۆتىڭ جازعان ماقالالارىنان انىق بايقالادى. مايدانگەر جۋرناليستىڭ بۇل ەڭبەگى ەلەنىپ، كوپتەگەن اسكەري ناگرادالارمەن ماراپاتتالدى.
«اكەڭىز ناماز وقيدى ەكەن، دوعارسىن»
سوعىس ءبىتىپ، ەلگە قايتقان سوڭ پاۆلودار وبلىستىق پارتيا كوميتەتىندە نۇسقاۋشى، ال كەيىن وبلىستىق ءبىلىم ءبولىمىن باسقارادى. پاراساتتى تۇلعا تۋعان ەلىندە ايانباي ەڭبەك ەتىپ، حالىقتىڭ باتاسىن العان ابىرويلى ازاماتقا اينالدى. ونىڭ مۇنىسى كەيبىرەۋلەرگە ۇناماي، ۇستىنەن دومالاق ارىزدار تۇسە باستايدى. جوعارىدان «اكەڭىز ناماز وقيدى ەكەن، ايتىڭىز، دوعارسىن» دەگەن پارمەن بەرىلگەندە ول: «اكەم اللاعا سىيىنادى، ال مەن اكەمە قوي دەپ ايتپايمىن، مىنە ارىزىم، مەنى جۇمىستان بوساتىڭىزدار» دەپ الماتىعا كەتۋگە ءماجبۇر بولادى.
ۇلكەن شاھارعا كەلگەن سوڭ «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى» جۋرنالىنىڭ اشىلۋىنا اتسالىسىپ، مەرزىمدى باسىلىمنىڭ تۇڭعىش رەداكتورى بولدى. «قازاقستان مۇعالىمى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، «مەكتەپ» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى، قازاق پەداگوگيكالىق زەرتتەۋ ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتتەرىن اتقاردى. قازاق ەلىنىڭ وقۋ-ءبىلىم سالاسىندا ءىرى-ءىرى قىزمەتتەر ىستەگەن عالىم ادەبي ومىرگە دە كوپ ارالاستى. قازاق ادەبيەتى ءپانى بويىنشا كوپتەگەن ادىستەمەلىك وقۋ قۇرالدارى مەن زەرتتەۋلەردىڭ، مونوگرافيالاردىڭ، 200-گە جۋىق عىلىمي ماقالانىڭ اۆتورى اتاندى.
ۋ. شەكسپيردىڭ «گاملەتىن»، گرۋزين جازۋشىسى ل. كياچەليدىڭ «گۆودي بيچۆا»، ماجار جازۋشىسى ا. توماشتىڭ «ازاتتىق اياسىندا»، كارىس جازۋشىسى حون سەروياننىڭ «ىمىرت»، دانيالىق جازۋشى يەنس سيگسوردتىڭ «جارىق دۇنيەدە جالعىز ءوزى» روماندارىن قازاقشاعا اۋداردى. قازاق ونەرىنىڭ ايگىلى تۇلعالارى - مايرا ءۋالي قىزى، قاجىمۇقان، جاياۋ مۇسا، ءماشھۇر ءجۇسىپ، ءسابيت دونەنتايەۆ، ەستاي بەركىمبايەۆ شىعارماشىلىقتارى جونىندە كوپتەگەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەر جازدى.
اقىن تۇمانباي مولداعاليەۆ - تولەۋتاي قازي ۇلىن ۇستاز تۇتقانداردىڭ ءبىرى.
- كوپ ۇستازدارىمنىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى تولەۋتاي اقشولاقوۆ اعانى ومىرىمدە كەزدەستىرۋ ءوزىمدى قۋانىشقا بولەيدى. تولەۋتاي اعانىڭ «شىعارمانىڭ كوركەم ايشىقتارىن تانىتۋ» اتتى مونوگرافياسى ادەبي-كوركەم دۇنيەنى ناسيحاتتاۋدا بىلىكتىلىك كورسەتەتىن ادەبي، پەداگوگيكالىق تەرەڭ زەرتتەۋ ەكەنىنە تالاس جوق، - دەپ جازدى ول ماقالاسىندا.
ونى ماقتان تۇتقان شاكىرتتەرى اراسىندا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى قۇدايبەرگەن سۇراعانوۆ، اقىن مۇزافار الىمبايەۆ، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور نۇرجامال ورالبايەۆا بار.
«كوركەم شىعارمانىڭ ەستەتيكالىق تابيعاتىن اشۋ» مونوگرافياسى نەگىزىندە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا جازعانىمەن ونىسى ەكى مارتە الدەكىمدەردىڭ كەسىرىنەن عىلىمي كەڭەسكە جىبەرىلمەگەن. ال جازعان ەڭبەگى يۋنەسكو جانىنداعى حالىقارالىق اقپاراتتار ورتالىعىنا ۇسىنىلادى.
قازاق مەكتەبى قانداي بولۋى كەرەك؟
عالىم 1980- جىلداردىڭ سوڭىندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتىنا قاراماستان قازاق ۇلتتىق مەكتەپتەرىنىڭ تۇجىرىمداماسىن جاساۋعا ۇمتىلعان زيالىلاردىڭ ءبىرى بولعانىن بايقايمىز. 1990 -جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە باسىلعان «قازاق مەكتەبى قانداي بولۋى كەرەك؟» دەگەن كولەمدى ماقالاسىندا ۇلتتىق مەكتەپتەردىڭ دەڭگەيىن، دارەجەسى مەن ابىرويىن ارتتىرۋدىڭ ناقتى جولدارىن ۇسىنادى.
جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «انا ءتىلىن بىلمەيىنشە، وزگە پاندەردى ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس» دەگەن ءسوزىن دايەك رەتىندە كەلتىرە وتىرىپ، ورىس ءتىلىن قازاق مەكتەپتەرىندە ءۇشىنشى سىنىپتان وقىتقان دۇرىس دەپ ەسەپتەگەن.
- وقۋشىلاردىڭ انا ءتىلىن جەتىك بىلۋىنە اۋدارما وقۋلىقتاردىڭ كەسىرى از ەمەس. ونىڭ ۇستىنە ورىس تىلىندەگى وقۋلىقتاردا حالىقتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگى، ايماقتىڭ الەۋمەتتىك- مادەني جانە ەكونوميكالىق بۇگىنى، ەرتەڭگى دامۋ ەرەكشەلىكتەرى ەسكەرىلمەيدى، - دەپ تۇيىندەيدى.
بۇل ماسەلەلەر وتاندىق ءبىلىم سالاسىندا ءالى كۇنگە وزەكتى ەكەنى جاسىرىن ەمەس.
گەنەرالعا شاراپاتى تيگەن
جاقىندا پاۆلودارداعى بۇقار جىراۋ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر مۋزەيىندە ادەبيەتشى عالىمنىڭ 110 جىلدىعىنا ارنالعان رۋحاني كەش ءوتىپ، اعارتۋشى ۇستازدىڭ ۇلى مەيرام تولەۋتاي ۇلى الماتىدان ارنايى كەلىپ قاتىستى. مۋزەيگە اكەسىنىڭ جەكە زاتتارى مەن وتباسىندا ساقتالعان فوتوسۋرەتتەرىن تاپسىردى.
تەكتىنىڭ تۇياعى اكەسىمەن وتكىزگەن جارقىن ساتتەردى، ويعا ورالعان ەستەلىكتەردى اڭگىمەلەدى. ايتۋىنشا، وتباسىنىڭ تۇڭعىش بالاسى مايدان 1945 -جىلى دۇنيەگە كەلەدى. ەكىنشى ۇلى مەيرام (ءوزى) گەرمانيانىڭ بەرلين قالاسىندا جارىق دۇنيە ەسىگىن اشادى. ودان كەيىن سايران دەگەن قىزى جانە ەستاي ەسىمدى كەنجەسى تۋعان. بۇگىندە تۇلعانىڭ ۇرپاقتارىنان كوزى ءتىرىسى مەيرام اعا مەن سايران اپاي.
- اكەمنىڭ ءومىر جولى ايتار بولسام، پاۆلودار قالاسىنداعى جەتى جىلدىق مەكتەپتى ءتامامداپ، 1931 -جىلى الماتىعا اتتانادى. وندا زووۆەتينستيتۋتقا تۇسكەندە ەلدە اشارشىلىق باستالىپ كەتكەن ەدى. ول جاقتا كومەكتەسەتىن ادام بولماي، شاراسىزدان ەلگە قايتۋعا ءماجبۇر بولعان. ەلگە كەلگەندە ءارتۇرلى قىزمەتتەرگە تاعايىندالعان، پوشتا باستىعى، مونشا باستىعى لاۋازىمدارىن اتقارعان. 17 جاسىندا حالىق جازۋشىسى قاليجان بەكحوجين ەكەۋى كەرەكۋدەگى «كولحوز» (قازىرگى «سارى ارقا سامالى» ) گازەتىنە جۇمىسقا تۇرىپ، ءبىراز ۋاقىت باسىلىمدى شىعارىسىپ تۇرعان. اتامىز قازي 1931 -جىلى جالامەن ۇستالىپ، قارلاگقا ايدالىپ كەتكەن ەكەن. ون بەس جىل ايداۋدا ءجۇرىپ، ەلگە كەلەدى، - دەپ كۇرسىنە ەسكە الدى مەيرام اعا.
تولەۋتاي اقشولاقوۆ ەرتىس-بايان وڭىرىندە قىزمەت ەتىپ جۇرگەندە كوپتەگەن قازاق جاستارىنىڭ ومىردەن ءوز جولىن تابۋىنا كومەگى تيگەن. ولارعا ءجون سىلتەپ، لاجى كەلسە الماتىعا، ماسكەۋ، ومبى، تومبى قالالارىنا ءبىلىم الۋعا باعىتتاپ وتىرعان.
سونداي تۇلعالاردىڭ ءبىرى - ادىلەت گەنەرال- مايورى رۇستەم قايداروۆ. اسكەردەن جاڭا كەلىپ، قىلشىلداپ تۇرعان جاسقا كوزى تۇسكەن عالىم جاڭىلماعانىن كەيىن ءبىلىپتى.
- ءبىر جيىندا گەنەرال رۇستەم قايداروۆپەن تانىستىم. مەنىڭ اقشولاقوۆتىڭ ۇلى ەكەنىمدى بىلگەندە اسا ءبىر ريزالىقپەن قولىمدى قىسقانى بار. مارقۇم ءوزى ايتقانداي، سەمەيدە تۋىپ، كەيىن پاۆلوداردا ءبىلىم الادى. جوقشىلىق زامان، ورتا مەكتەپتى ءتامامداپ الماتىعا وقۋعا بارار تۇستا اكەم قارجىلاي كومەك كورسەتىپ، جاعداي جاساعان. «تولەۋتاي اعانىڭ سول جاقسىلىعىنىڭ ارقاسىندا بۇگىندە وسىنداي دەڭگەيگە جەتتىم» دەپ ماقتانىشپەن اتاپ ەدى سول جولى. جالپى اكەم - تەكتى اۋلەتتىڭ ۇرپاعى. ارعى اتامىز اقشولاق زامانىندا اتاقتى بي بولعان ادام. 19-عاسىردا قارجاس رۋىنىڭ تانىمال جەتى ءبيى بولىپتى، سونىڭ ءبىرى - اقشولاق بي. ارعى اتامىزدىڭ سۇيەگى باياناۋىلداعى قىزىلتاۋ باۋرايىندا جاتىر. اكەمىزدىڭ كىندىك قانى دا سول اۋليەلى قىزىلتاۋدا تامعان. بوزبالا شاعىندا اكەسىمەن قوياندى جارمەڭكەسىنە ءجيى ەرىپ بارىپ، ونەرلەرى ەلدەن وزعان تالاي تۇلعالاردىڭ بولمىسىنا ءتانتى بولىپتى. سول سەبەپ بولىپ كەيىن اتاقتى انشىلەر مەن اقىندار مايرا، ءبىرجان، جارىلعاپبەردى، جاياۋ مۇسا، ەستاي، يسا، كۇش الىبى قاجىمۇقان جانە ت. ب. تۋرالى زەرتتەۋ ماتەريالدارىن جازدى. قاسىم امانجولوۆ، مۇزافار الىمبايەۆ، ديحان ابىليەۆ، رامازان توقتاروۆ، ساعىنعالي سەيىتوۆ، تۇمانباي مولداعاليەۆتى جانە وزگە دە اقىن-جازۋشىلاردى ءۇيىمىزدىڭ تورىنەن ءجيى كورەتىنبىز. اكەم مەن انام وتە مەيمانجاي ادامدار بولدى، ۇيدەن قوناق ۇزىلمەيتىن، - دەپ ەسكە الادى مەيرام اعا.
بۇقار جىراۋ مۋزەيىنىڭ باسشىسى ەربول قايىروۆ كورنەكتى ادىسكەر، ادەبيەتشى عالىم، پروفەسسور تولەۋتاي اقشولاقوۆتىڭ ەسىمى ەرتىس-بايان وڭىرىندە لايىقتى دەڭگەيدە ەلەنبەي وتىرعانىن وكىنىشپەن اتادى.
تۇلعانىڭ 110 جىلدىق مەرەيتويى اياسىندا مول مۇراسى زەردەلەنىپ، ۇرپاق جادىندا قالاتىن وڭ ىستەر قولعا الىنسا دەگەن تىلەگى بار. ونىڭ اتىنا تۋعان ەلىندە كوشە، مەكتەپ اتالسا، ارتىقتىق ەتپەس ەدى.
اۆتور
مۇرات اياعان
