الاسات سوڭى - ساباعات
مەركىدەن كەيىن الماتى مۇرات ءۇشىن ءدال ءبىر ەرتەگىنىڭ شارىندەي بولدى. ەكى- ءۇش جاسىنان بەرى كەلىپ- كەتىپ جۇرگەندە «شىركىن، وسىنداي عاجايىپ قالادا تۇرسام» دەگەن تىلەگى ورىندالىپ، قازىرگى جەلتوقسان، ول كەزدەگى ىستىقكول كوشەسىنىڭ باس جاعىنداعى ءبىر قاباتتى ۇيدە ونىڭ ارمان بولعان استاناداعى تىرلىگى باستالدى.

ۇلكەن قالاعا كوشۋ، ونداعى ءزاۋلىم عيماراتتار مەن قۇجىناعان حالىق، كوشەدەگى جۇيتكىگەن كولىكتەر، ەڭ باستىسى - ەركىن كىرىپ- شىعاتىن جاڭا باسپانا التى جاسار مۇراتتىڭ جادىندا جاتتالىپ قالىپتى. ول: «ءىلياستىڭ ءالى اقتالماعان كەزى. شەشەمىزگە الماتىدا تۇرۋعا رۇقسات جوق ەدى، ونىڭ قالاي شەشىلگەنىن بىلمەيمىن، سوعان قاراماستان، ءبىزدى مەركىدەن كوشىرىپ اكەلىپ، قالادان كىشكەنتاي ءۇي ساتىپ الىپ بەردى. ءۇي ءبىر قاباتتى بولاتىن. استىنان پودۆال جاساپ، ەكى قاباتتى سياقتاندىرىپ الدىق. ءوزىمىز، بالا- شاعا جابىلىپ ءجۇرىپ سالدىق. ول كەزدەرى مەن ءتىپتى كىشكەنتايمىن، سوندا دا بالشىق يلەپ، كىرپىش تاسىپ كومەكتەسەتىنمىن»، - دەپ ەسكە الادى العاشقى جىلى باستان كەشكەندەرىن.
مۇرات اۋەزوۆ ءوزىنىڭ مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان بالعىن شاعى تۋرالى: «50-60 -جىلدارى الماتىدا ون- اق پايىز قازاق تۇرۋشى ەدى. الماتى قالاسى بويىنشا قازاق تىلىندە ەكى عانا مەكتەپ بولاتىن. ءبىرى - قىزدارعا، ەكىنشىسى ۇلدارعا ارنالعان. زيالى قاۋىم مەن باسشىلاردىڭ ەشقايسىسى بالالارىن قازاق مەكتەبىنە بەرمەيتىن. سوعان قاراماستان، اكەم مەنى قولىمنان جەتەكتەپ، №18 قازاق مەكتەبىنە الىپ بارعان. ءۇش جىل سول مەكتەپتە وقىدىم»، - دەپ جازادى.
شىنىن ايتقاندا، بۇل كەزدە اتاعى جەر جارعان جازۋشىنىڭ وزىندە جايلى باسپانا بولعان جوق. قازاقتىڭ كەڭ دالاسى مەن كوشپەلى ءومىردىڭ جىرشىسى اتانعان سۋرەتكەر تىرشىلىگى قايناپ تۇرعان قالانىڭ قاق ورتاسىندا، دالىرەك ايتساق، كالينين كوشەسىندەگى 63- ءۇيدىڭ 29-پاتەرىندە تۇردى. ءۇش قاباتتى تۇرعىنجايدىڭ ەڭ ۇستىڭگىسىندە ورنالاسقان پاتەر جازدىڭ اپتابىندا ىسىپ، قىستىڭ قاقاعان سۋىعىندا سالقىن تارتىپ، الماتىنىڭ توپەلەپ جاۋاتىن جاڭبىرىنان كەيىن توبەسىنەن سۋ تامشىلاپ، جازۋشىنى ابدەن ىعىر قىلعانعا ۇقسايدى.
اۋەزوۆ باسىنان بۇلت سەيىلىپ، «ابايدىڭ» قوس تومى الماتى مەن ماسكەۋ باسپالارىنان مول تيراجبەن باسىلىپ، قولعا جەتكىلىكتى قاراجات تۇسكەندە سول كەزدەگى بەلگىلى ساۋلەتشى، وپەرا جانە بالەت تەاترى، باس پوچتا، قازاق اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتى عيماراتتارىن جوبالاۋعا قاتىسقان گ. گ. گەراسيموۆكە باس ارىقتىڭ بويىنان (قازىرگى اباي داڭعىلى) ەكى قاباتتى ءۇيدىڭ جوباسىن جاساۋدى تاپسىرادى. ەكى جىل قاتارىنان جۇرگىزىلگەن قۇرىلىستى ءوزى ۇدايى قاداعالاپ وتىرعان. مۇحاڭ ىنىسىندەي بولىپ كەتكەن ىسقاق دۇيسەنبايەۆقا 1950 -جىلدىڭ 3 -قازانىندا كيسلوۆودسكىدەن جازعان حاتىندا: «ەڭ ءبىر قاتتى تاپسىراتىنىم - بۇل ۆالەنتينا يۆانوۆناعا دا، گەراسيموۆكە دە قاتتى ايتىلسىن (سەن ايت) - ءۇيدىڭ توبەسى قالىڭ جابىلسىن - جاز ىستىق (شاتىردان)، قىس سۋىق، جاۋىن وتەتىن بولسا، ول ءۇي ەمەس - سور. بۇرىن توبەسىن قالىڭ جاپتىم دەي بەرەتىن گەراسيموۆ، سونىسىن ءالى قالىڭداتسىن»، - دەپ سالىنىپ جاتقان ءۇيدىڭ توبەسى قالىڭ بولۋىن ايرىقشا تاپسىرادى. حاتتان بۇعان دەيىنگى جايسىز قونىسىنان تارتقان ازابى از بولماعانى كورىنىپ- اق تۇر.
ساتىمەن سالىنعان ءۇيى اۋەزوۆ ءۇشىن جايلى، بەرەكەلى شاڭىراق بولىپ، ءومىرىنىڭ كەيىنگى 10 جىلىن ءار قازاقتىڭ كوزىنە ەرەكشە ىستىق كورىنەتىن وسى قۇتحاناسىندا وتكىزىپ، ءوزىنىڭ دوستارىن، شەتەلدىك قوناقتارىن وسىندا قابىلدايدى. فوتوسۋرەتتەر مەن كينوحرونيكالاردا بەينەلەنگەن بۇل عيماراتتا قازىر جازۋشىنىڭ مۇراجايى ورنالاسقان.
الماتى 1926 -جىلى استانالىق مارتەبەگە يە بولىپ، ونداعى قازاق ۇلتىنىڭ ۇلەس سالماعى بىرتىندەپ ارتىپ كەلە جاتقاندا اۋەلى اشارشىلىق، ودان كەيىنگى رەپرەسسيا، سوعىس جىلدارى ەر- ازاماتتاردىڭ مايداندا شەيىت بولۋىنان جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سانى ەلۋىنشى جىلدارى كۇرت كەمىپ كەتتى. سوندىقتان تۋعانىنان اق جۇمىرتقا، سارى ۋىزداي الپەشتەگەن اكەنىڭ ايرىقشا قامقورلىعىمەن ءتىلى تازا قازاقشا شىعىپ، بالعىن كۇنىنەن قازاق ەرتەگىلەرى، باتىرلار جىرىمەن اۋىزدانعان مۇراتتىڭ ورىسقولدى قالاعا كوندىگىپ كەتۋى وڭاي بولعان جوق.
قازاق ءومىرىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسىن جازعان قالامگەر ۇلىنىڭ تازا ۇلتتىق ءتالىم- تاربيە الۋىنا اناسى فاتيما ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى. ول قازاق ادەبي ءتىلىن جەتىك ءبىلىپ قانا قويماي، قازاق ادەبيەتىنىڭ ارعى- بەرگى تاريحىنان، ول زاماندا كاسىبي ادەبيەتتانۋشىلاردىڭ ءبارى بىردەي بىلە بەرمەيتىن ەسكىلىكتى اقىن- جىراۋلاردىڭ ەڭبەكتەرىنەن دە وتە جاقسى حاباردار ەدى.
فاتيما انامىزدىڭ «سوبرات ي وبرابوتات ستاروە ليتەراتۋرنوە ناسلەديە» دەگەن ورىس تىلىندە جازىلعان ماقالاسىندا دوسقوجا، اسان قايعى، اقان سەرى، البان اسان، بۇقار جىراۋ، ءسۇيىنباي، مۇحامەدجان سەرالين، نۇرجان، بالۋان شولاق، جاياۋ مۇسا، ءمادي، التىباي، ءماشھۇر ءجۇسىپ، نارمامبەت، جامبىل، اۋباكىر مولدا، باتىرگەرەي، بازار جىراۋ، ىبىراي التىنسارين، مولدا مۇسا، مايلىقوجا، ءنۇرالى، شاڭگەرەي بوكەيەۆ، كوكباي، ءارىپ، بۇدابايلاردىڭ ەسىمدەرىن اتاپ (ءوزى جازعان رەتپەن بەرىلدى) ، ولاردىڭ ەل اۋزىنداعى شىعارمالارىن زەرتتەۋدى كەشىكتىرمەي قولعا الۋدى ۇسىنادى. ارى قاراي اتالعان اقىن- جىراۋلاردىڭ شىعارمالارىن جيناستىرۋدى ساكەن، بەيىمبەت، مۇحتار ت. ب. جازۋشىلارعا ولاردىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ تاقىرىپتارىنا قاراي ءبولىپ بەرۋ كەرەكتىگى جونىندە ناقتى ۇسىنىستار ەنگىزەدى.
قازاق ادەبيەتىنىڭ كەلەلى ماسەلەلەرىنە قاتىستى وسىنشاما جۇمىستىڭ نوبايىن بەلگىلەپ قورىتىندىعا كەلەدى. وتىزىنشى جىلداردىڭ وزىندە جازىلعان مۇنداي سان- سالالى ۇسىنىستى تەك قازاق ادەبيەتىن ەمەس، ونىڭ پروبلەمالى ماسەلەلەرىن دە وتە جاقسى مەڭگەرگەن كاسىبي ادەبيەتتانۋشى عالىم عانا ايتا السا كەرەك.
بەس جاسىندا قارىپ تانىپ، التى جاسىندا مەكتەپ ەسىگىن اشىپ، جەتى جاسىندا سۋدىراتىپ كىتاپ وقيتىن دەڭگەيگە جەتكەن كىشكەنتاي مۇراتتى فاتيما اكەسىنىڭ شىعارماشىلىعىنا سالعان. مۇرات اعا بۇل تۋرالى: «شەشەم شۇلىق توقىپ وتىرىپ، قولىما «اباي جولىن» ۇستاتىپ، «داۋىس- تاپ وقى» دەپ وقىتقىزىپ قوياتىن. جەتى جاستاعى مەن «اباي جولىن» تەرەڭنەن تۇسىنبەسەم دە وقيتىنمىن. «اباي جولىن» وقىپ جۇرگەنىمدى ەستىگەندە اكەمنىڭ بالاشا قۋانعانىن كورسەڭىز»، - دەپ جازادى.
مۇراتتىڭ ءبىرىنشى سىنىپتى ويداعىداي ءتامامداعانىن اكەسى ازاماتتىقتىڭ باسى دەپ قابىلداعان. ونىڭ فاتيماعا 1950 -جىلدىڭ 19 -مامىرىنداعى حاتىندا: «جاقسى كۇن قۇتتى بولسىن. مۇراتاي وقۋدى ازامات بوپ بىتىرگەنىنە قۋانامىن. قايىرلى بولسىن»، - دەپ جازادى.
ءبىر قالادا تۇرىپ، ءجيى جۇزدەسۋگە مۇمكىندىك تۋعان سوڭ اكە مەن بالانىڭ اراسىندا حات- حابار الىسۋ وسىمەن 1954 -جىلعا دەيىن سايابىر تابادى. مۇنىڭ ەكىنشى سەبەبى: بۇل ارالىقتا مۇحاڭنىڭ باسىنا ەكى مارتە بۇلت ءۇيرىلىپ، تاعى دا اباقتىعا جابىلۋ، ايداۋعا كەتۋدىڭ توبەسى كورىنە باستايدى.
«ابايدىڭ» العاشقى كىتابى سوعىس جاعدايىندا جارىق كورىپ، بىردەن حالىق ىقىلاسىنا بولەنگەن سوڭ ارىزقويلار بۇل كىتاپقا كوپ سوقتىعا قويماعان. شابۋىل ەكىنشى كىتاپتان سوڭ بەلەڭ الدى. ستالينگە جازىلعان حاتتان كەيىن ولاردىڭ پاپىگى باسىلىپ، پالەقورلار ەندى قازاق ەپوسى، اۋىز ادەبيەتى، ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىنە، اۋەزوۆتىڭ عىلىمي- پەداگوگيكالىق ەڭبەكتەرىنە جارماسىپ، ولاردان سول باياعى بۋرجۋازيالىق- ۇلتشىلدىق كورىنىستەرىن ىزدەپ، سويقاندى سالا باستايدى.
قايران، «اقىن اعا»
مۇحتار اۋەزوۆ «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ «اقىندار اعاسى» دەگەن التىن اسىقتاي قۇيىلىپ تۇسكەن بەس تاراۋدان تۇراتىن، كولەمى 14 باسپا تاباقتىق ءۇشىنشى كىتابىن مۇرات مەكتەپكە باراتىن 1949 -جىلى اياقتاپ، «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىنىڭ التى نومىرىندە (4-9) جاريالايدى. «اقىندار اعاسى» قوس كىتاپتان تۇراتىن «اباي» رومانىنىڭ الىپ ەپوپەياعا قاراي بەت العانىن كورسەتىپ، جاس اباي، اقىن ابايدىڭ ەندىگى جەردە تۇتاس مەكتەپ قالىپتاستىرىپ، شاكارىم، اقىلباي، ماعاۋيا، كاكىتاي، تۇراعۇل سياقتى تالانتتى اقىنداردىڭ اعاسىنا، كەمەڭگەر تۇلعاعا اينالعانىن كورسەتەتىن كەسەك تۋىندى بولىپ شىقتى. وكىنىشكە قاراي، بۇل رومان دا «قيلى زامان» سياقتى كۇشىگىندە تالانىپ، جورگەگىندە تۇنشىقتىرىلدى. الاقۇيىن جەل تۇرىپ، الاسات زامان باستالدى.
العاشقى ەكى كىتاپ ستالين اتىنداعى سىيلىققا يە بولعاننان كەيىن ارىزقويلار وعان اندا- ساندا ءبىر كيلىگىپ وتكەنى بولماسا، بۇرىنعىداي بىتەۋ سويىپ، تىرىدەي ىرەۋگە باتىلى بارماي، نىساناعا ءۇشىنشى كىتاپتى الادى.
ەپوپەيانىڭ اياقتالماي قالۋىنان قاتتى سەسكەنگەن اۋەزوۆ دەرەۋ جۋرنالدىق نۇسقاعا «روماندا تاپ كۇرەسى جوق» دەگەندەرگە تويتارىس بەرۋ ءۇشىن «قاراشىعىندى» قوسىپ، بۇرىنعى ەكى تاراۋدىڭ اتىن دا، مازمۇنىن دا جاڭارتادى. تولىپ جاتقان تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ ارقىلى رومان اتىن جۋرنالداعى «اقىندار اعاسىنان» «اقىن اعاعا» اۋىستىرىپ، 1950 -جىلى قازاقستاندا جەكە كىتاپ ەتىپ باستىردى. بۇل نۇسقا دا ساياسات ساقشىلارى مەن سوتسياليستىك رەاليزم ادەبيەتىنىڭ قىراعى قورعاۋشىلارىنىڭ كوڭىلىنەن شىعا قويمادى.
ءبىر قاراعاندا رومان اتاۋىندا كوپ وزگەرىس جوق سياقتى. ەگەر ماعىناسىنا تەرەڭدەي بويلاساڭ، ءۇشىنشى كىتاپتاعى اباي اقىن عانا ەمەس، سوڭىنان ەرگەن كەيىنگى تولقىن اقىنداردىڭ ۇستازى، اقىلمان اعاسى. جۋرنال وقىرمان قولىنا تيىسىمەن ارىزقويلار ولاردىڭ ءبارىن «ۇلتشىل»، «بايشىل»، «بۋرجۋازياشىل» دەپ جاپپاي ايىپتاۋعا كوشتى. وسى كەزدە اۋەزوۆ كىتاپ اتىن «اقىندار اعاسىنان» ابايدىڭ جەكە ءوزىن سيپاتتايتىن «اقىن اعاعا» وزگەرتۋگە ءماجبۇر بولادى، ءبىراق ءسوز ءمانىسىن بىلگەن ادامعا اۆتوردىڭ تۇپكى ويى جاڭا اتاۋدان دا جارقىراپ كورىنىپ تۇردى.
اۋەلگى شابۋىلدى «سوۆەتتىك ءسوزدىڭ ساردارى» ءسابيت مۇقانوۆ باستاپ، ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى شاكارىم، كوكباي، اقىلباي، ماعاۋيالاردىڭ تۇگىن قالدىرماي سىناپ: «اقىن اعا» اتتى روماندا بۇل شاكىرتتەر تاعى دا ماقتالىپ، روماننىڭ وزەكتى ۋاقيعالارىنىڭ ءبىرىن ءوربىتىپ وتىرۋشىلار بولدى»، - دەپ ارى قاراي ولاردىڭ رەاكسيالىق باعىتتا شىعارمالار جازعانىن، ال اۋەزوۆ ابايدىڭ بەدەلىن پايدالانىپ، سولاردى «مايلاپ» وتكىزىپ وتىرعانىن شايىرمالاپ، باقاسۋدى باستاپ كەتەدى.
سابەڭ تالاي مارتە اتىسىپ، شابىسىپ، بۇرق- سارق قايناپ جۇرگەن ەجەلگى قارسىلاس ەدى. ونىڭ قارجاسۋلارىنا ەتى ۇيرەنگەن اۋەزوۆ باقاي قۋلىقپەن جازىلعان ماقالاعا ءمان بەرە قويماعان سياقتى. وسى كەزدە ساياسات ساحناسىنا قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى باسشىسى ج. شاياحمەتوۆتىڭ ءوزى شىعىپ، كۇتپەگەن جەردەن زىلدەي اۋىر سوققى جاسايدى.
ول 1951 -جىلدىڭ قازانىندا وتكەن رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىنىڭ سەگىزىنشى پلەنۋمىندا «رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمدارىندا يدەولوگيالىق جۇمىستىڭ جايى جانە ونى جاقسارتۋدىڭ شارالارى تۋرالى» ارنايى بايانداما جاساپ، وندا: «م. اۋەزوۆ وتىزىنشى جىلداردىڭ وزىندە «حان كەنە» دەگەن ۇلتشىلدىق پەساسىندا كەنەسارى قاسىموۆتى جانە ونىڭ قوزعالىسىن جاقتادى. م. اۋەزوۆتىڭ 1949 -جىلى «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىندا باسىلعان «اقىندار اعاسى» دەگەن جاڭا رومانىندا دا كەنەسارى قاسىموۆتىڭ ءوز باسىن ءبىراز دارىپتەگەندىك بولدى»، - دەپ جاڭا روماندى شەنەيدى («ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» ، 1951 -جىل، №10). ءسوز اراسىنداعى يشارانى وقي بىلگەن ادامعا شاياحمەتوۆ بايانداماسىندا م. اۋەزوۆكە ءبىر ەمەس، ەكى بىردەي ايىپ تاعادى. بىرىنشىدەن، اۋەزوۆ حان كەنەنى دارىپتەۋدى بۇگىن ەمەس، جيىرما جىلداي ۋاقىت بۇرىن، ياعني 30 -جىلداردا باستاعان. ەكىنشىدەن، جاڭا رومانىندا اۆتور باياعى قاتەلىگىن قايتالاپ، كەنەسارىنى تاعى دا كوتەرمەلەپ وتىر.
ج. شاياحمەتوۆ بۇعان دەيىن ءبىرىنشى دارەجەلى ستاليندىك سىيلىق العان قوس تومدىق «اباي» رومانىنان ونىڭ زاڭدى جالعاسى سانالاتىن «اقىندار اعاسىن» ءبولىپ الادى. ويتكەنى «ابايدى» سىيلىققا ءوزى باسقارعان رەسپۋبليكالىق پارتيا ۇيىمى ۇسىنعان. سوندىقتان ءۇشىنشى كىتاپقا «جاڭا رومان» دەپ ايدار تاعىپ وتىر.
شاياحمەتوۆتىڭ شايتان ورمەگى بۇل كەزدە «اقىن اعا» دەگەن اتپەن ابدەن تولىقتىرىلىپ، «ۇلتشىلدىقتان»، «رەاكسيالىق كەرتارتپالىقتان» ارىلعان كىتاپ نۇسقاسىنا ەمەس، جۋرنالدا باسىلعان «اقىندار اعاسىنا» قۇرىلدى.
شىندىقتى ايتار بولساق، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا كەنەسارىنى ماداقتاۋدى ول كەزدە ورتالىق كوميتەتتىڭ قاتارداعى حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ ءوزى باستاپ بەرگەن بولاتىن. ول 1944 -جىلدىڭ 18 -ماۋسىمىندا «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە «قازاق حالقىنىڭ جاۋىنگەرلىك ءداستۇرى» دەگەن ناسيحاتتىق ماقالا جاريالايدى.
ج. شاياحمەتوۆ قازاق حالقىنىڭ ەسكى زامانداردان باستالعان ەرلىك داستۇرلەرى مەن قاھارماندىعى تۋرالى تاراتىپ ايتا كەلىپ: «ەل باسىنا اۋىر كۇن تۋعاندا قازاق باتىرلارى ءارقاشان دا قول باستاپ مايدانعا شىقتى. سولاردىڭ ىشىندە ابىلاي، سىرىم، يساتاي، ماحامبەت، كەنەسارى، ناۋرىزباي سياقتى سان باتىرلاردىڭ ەرلىك قيمىلدارى، قولباسىلىق شەبەرلىكتەرى ەل اۋزىندا ەرتەگىگە اينالدى. ولاردىڭ ءوز حالقىن جانىنداي سۇيۋشىلىگى، جاۋعا راقىمسىزدىعى، ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا قاسىقتاي قانىن، شىبىنداي جانىن اياماي، دۇشپانعا قارسى جۇرگىزگەن كۇرەسى بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن تاماشا ۇلگى»، - دەپ جازدى («سوتسياليستىك قازاقستان»، 1944 -جىل، 19 -ماۋسىم).
بۇدان ارتىق قانداي ماداق بولۋى مۇمكىن. حاتشى شاياحمەتوۆتىڭ اتاپ كورسەتۋىندە كەنەسارى مەن ناۋرىزباي عانا ەمەس، ونىڭ حان اتاسى ابىلاي «ءوز حالقىن جانىنداي سۇيگەن»، «ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا كۇرەسكەن» قولباسشى ءارى باتىر بولىپ شىققان.
قازاق ەل باسىنا كۇن تۋعاندا بابالار رۋحىنا سىيىنىپ، ارۋاق شاقىرعان. ەكىنشى جاھاندىق سوعىس باستالعاندا حان كەنەنىڭ ەرتەگىگە بەرگىسىز قاھارماندىق جورىقتارىنا ءبىر عاسىرعا جەتەر- جەتپەس قانا ۋاقىت وتكەن. كۇنى كەشە قاندى رەپرەسسيا قۇربانى بولعان ۇلى شايىر ماعجان جۇمابايەۆ: «حان ابىلاي نەمەرەسى كەنە حان، اسپانعا ورلەپ زاۋلاپ جانعان ءورت ەكەن»، - دەپ زور شابىتپەن جىرعا قوسقان كەنەسارى مەن ءتۇن- تۇنەكتەن تونگەن اتا جاۋعا قىپ- قىزىل ورتتەي تيگەن ەسىل ەر - ءباھادۇر بابالاردىڭ داڭقى ءار قازاقتىڭ ساناسىندا جاڭعىرىپ تۇرعان.
شاياحمەتوۆ ماقالاسىندا قول باستاعان قازاق باتىرلارىنىڭ ەرلىكتەرى «ەل اۋزىندا ەرتەگىگە اينالدى» دەگەندى جازعاندا بار قازاقتىڭ جۇرەگىنە جول تاپقان ماعجاننىڭ «ەرتەك، ەرتەك، ەرتەك، ەرتەك - ەرتە ەكەن، حان زامانى، ەر زامانى ەرتە ەكەن» دەگەن عاجايىپ جىر جولدارىنىڭ جەتەگىندە كەتكەنىن ءوزى دە بايقاماي قالعان.
حاتشىنىڭ ءوزى «بۇگىنگى ۇرپاققا تاماشا ۇلگى» دەپ تۇرعان سوڭ بەكماحانوۆ كەنەسارى قوزعالىسى تۋرالى كەلىستى مونوگرافيا، ال اۋەزوۆ كلاسسيكالىق پەسا جازدى. اكادەميك ا. پانكراتوۆا باستاعان عالىمدار كەنەسارىعا «قازاق س س ر تاريحىنىڭ» ءبىرىنشى باسىلىمىندا ۇلت تاريحى تورىنەن ورىن بەرەدى.
ماقالا سوڭىندا ج. شاياحمەتوۆ قان مايداندا شايقاسىپ جۇرگەن قازاقستاندىق جاۋىنگەرلەردىڭ جاۋعا قارسى قاھارماندىقپەن سوعىسىپ جاتقانىنا ەكپىن تۇسىرە كەلىپ: «بۇل كۇرەستە ولاردى بۇرىنعى وتكەن اتا- بابالارىنىڭ ارۋاعى جەبەپ، بويلارىنا قۋات بەرەدى، كۇرەسكە قۇلشىندىرادى. كەنەسارى، ناۋرىزباي، يساتاي، ماحامبەت، امانگەلدى سياقتى اتالارى ەلىن قالاي سۇيسە، حالقى ءۇشىن قالاي قىزمەت ەتسە، جاۋىمەن قالاي كۇرەسسە، بۇگىن وتان سوعىسى مايداندارىنداعى باتىرلار دا ەلىن سولاي سۇيەدى، جاۋىمەن سولاي كۇرەسەدى»، - دەپ كەنەسارىنىڭ ەسىمىن ءبىر ماقالادا قاتارىنان ەكى رەت اتاپ، ەلىن سۇيگەن، حالقىنا قىزمەت ەتكەن، جاۋىمەن كۇرەسكەن باتىر ەكەندىگىن، ونىڭ ارۋاعى جاۋىنگەرلەردىڭ بويىنا قۋات بەرىپ، كۇرەسكە قۇلشىندىراتىنىن تايعا تاڭبا باسقانداي، سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ەتىپ جازادى.
ەگەر شاياحمەتوۆتىڭ سىنى - ءادىل سىن، ال ونىڭ ءوزى پرينتسيپشىل كوممۋنيست بولسا، جازانى ءوزى باستاپ تارتۋى كەرەك ەدى. ال ول سىن ساداعىن اۋەزوۆكە كەزەپ، نىساناعا اباي مەن كەنەسارىنى قوسا الادى.
وتىزىنشى جىلدارى سولتۇستىك قازاقستان، الماتى وبلىستىق ن ك ۆ د ورگاندارىندا باسشىلىق قىزمەت ىستەگەن، تۋمىسىنان اسا ساق ج. شاياحمەتوۆ ابىلاي مەن كەنەسارىنىڭ ەسىمىن ارۋاق شاقىرۋ ءۇشىن ايتقان جوق، ءوز كوسەمى - گەنەراليسسيمۋس ستالينگە ەلىكتەگەندىكتەن جاسادى.
سوعىستىڭ العاشقى ايلارىندا ايبىندى قىزىل ارميا تاس- تالقان بولىپ جەڭىلىپ، ميلليونداعان اسكەر مايدان دالاسىندا وپات بولدى. تەحنيكاعا نەگىزدەلگەن جاڭا زامان اسكەري ونەرىنىڭ تەورياسى مەن ستراتەگياسىن جاقسى بىلەتىن م. تۋحاچيەۆسكي باستاعان تالانتتى قولباسشىلار ستاليننىڭ قاندى قاسابىنا ءتۇسىپ، اتىلىپ كەتكەننەن كەيىن ولاردىڭ ورنىن باسقان ا. ۆلاسوۆ سياقتى جارامساق گەنەرالدار جاۋ جاعىنا شىعىپ، ساتقىندىق جاسادى. كەڭەس اقىن- جازۋشىلارى جابىلا ماقتاعان مارشال بۋدەننىيدىڭ شوشاق بورىكتى كونارمياسى 1941 -جىلدىڭ جازىنا دەيىن- اق ءشىلدىڭ قيىنداي شاشىلىپ قالدى. مۇزداي قارۋلانىپ، وڭمەندەي، ورشەلەنە العا جىلجىعان دۇشپان ماسكەۋدىڭ ىرگەسىنە تاقايدى. مۇندايدا قولدان جاسالعان «كليم باتىر»، «بۋدەننىي باتىرلار» ەندىگى جەردە جاۋىنگەرلەردىڭ رۋحىن كوتەرۋگە جارامايتىنىن سەزگەن ستالين 1941 -جىلى 7 -قاراشادا قىزىل الاڭدا وتكەن اسكەري شەرۋدە ورىس حالقىنىڭ وتكەندەگى ەرلىك ءداستۇرى مەن اتاقتى قولباسشىلارىنىڭ داڭقىنا جۇگىنىپ: «پۋست ۆدوحنوۆلياەت ۆاس ۆ ەتوي ۆوينە مۋجەستۆەننىي وبراز ناشيح ۆەليكيح پرەدكوۆ - الەكساندرا نيەۆسكوگو، دميتريا دونسكوگو، كۋزمى مينينا، دميتريا پوجارسكوگو، الەكساندرا سۋۆوروۆا، ميحايلا كۋتۋزوۆا!» - دەپ ۇران تاستايدى. وسى تىزىمدەگى نيەۆسكي، دونسكوي، پوجارسكي ورىستىڭ ۇلى كنيازدارى تۇقىمىنان، ال مينين وتە اۋقاتتى اۋلەتتەن شىققان ادام بولاتىن. سۋۆوروۆ پەن كۋتۋزوۆ تا ناعىز اقسۇيەكتەر تۇقىمىنان ەدى.
ەگەر ستالين ۇستەم تاپ وكىلدەرىنەن شىققان ۇلى كنيازدار مەن وتكەن زامان قولباسشىلارىنىڭ ەسىمىن ۇرانعا شاقىرسا، بىزگە نەگە ابىلاي حان مەن ونىڭ ۇلت ازاتتىعى تۋىن كوتەرگەن نەمەرەلەرى - كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدى ۇلگى ەتپەسكە دەگەن ويمەن ج. شاياحمەتوۆ تە ارۋاقتى ەرلەردى قازاق جاۋىنگەرلەرىنە ونەگە ەتىپ ۇسىنادى.
قازاقستاندىق باس كوممۋنيستى كەيىن «ءدوڭ اينالماي انت اتتى».
ج. شاياحمەتوۆتىڭ بايانداماسىندا «حان كەنەمەن» قاتار ە. ىسمايىلوۆتىڭ «كەنەسارى قاسىموۆتىڭ قازاق حالقىن ازات ەتۋ جولىنداعى كۇرەسى تۋرالى» مونوگرافياسىن سىن تەزىنە الىپ: «كەنەسارىنى قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ ورىس پاتشا وكىمەتىنە قارسى ۇلت- ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كوسەمى دەپ دالەلدەۋگە تىرىسىپ، كەنەسارىنىڭ قىرعىز حالقىنا جاساعان شابۋىلىن اقتاعىسى كەلدى»، - دەپ دىكىلدەيدى. «باتىر ناۋان» پوەماسىنىڭ اۆتورى ق. بەكحوجينگە قاراتا: «كەنەسارىنىڭ ءىنىسى ناۋرىزبايدى حالىق باتىرى دەپ كورسەتتى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا جازعان ولەڭدەرىندە ول قازاق جاۋىنگەرىنە كەنەسارىنى ەسكە ءتۇسىرۋدى، قازاق حالقىن قان قاقساتقان قانىشەر جەندەتتەي بولۋدى تاپسىردى»، - دەپ ءوزى «حالقىن جانىنداي سۇيگەن» دەگەن كەنەسارىعا «قانىشەر- جەندەتتىڭ» قامىتىن كيگىزەدى.
شاياحمەتوۆ قاجىم جۇماليەۆتىڭ «باتىر مالىك» دەگەن ماقالاسىنا دەيىن كىجىنىپ: «ح. جۇماليەۆ مالىك عابدۋلليننىڭ باتىرلىعىن حالىقتاردى تۇنشىقتىرۋشى ەدىگەنىڭ، رەاكسياشىل كەنەسارى حاننىڭ جانە باسقالارىنىڭ قاراقشىلىق زورلىقتارىنان تۋعىزادى»، - دەپ كۇنى كەشە عانا ءوزى «قاھارمان» دەگەن حان كەنەنى قاراقشى دەڭگەيىنە اپارىپ تاستايدى. ەگەر حاتشىنىڭ ءوزى 1944 -جىلعى ماقالاسىندا ولاردىڭ ەرلىگى «بۇگىنگى ۇرپاققا تاماشا ۇلگى» دەپ حان كەنەنى كوككە كوتەرىپ تۇرسا، ولار نەگە باسقاشا جازۋى كەرەك؟ بۇل سۇراققا، ارينە، جاۋاپ جوق.
مۇنداي ساياسي سالماعى ءزىل باتپانداي سىننىڭ ءدۇمپۋى بۇدان دا زور بولاتىنىن جاقسى بىلەتىن م. اۋەزوۆ شاياحمەتوۆ سويقانىنان ءىزىن سۋىتپاي اۋەلى گ. م. مالەنكوۆ پەن م. ا. سۋسلوۆقا، ال 1951 -جىلدىڭ 1 - جەلتوقسانىندا ك س ر و جازۋشىلار وداعىنىڭ ءتوراعاسى ا. فادەيەۆكە حات جازادى. ول رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىنىڭ باسشىسى ج. شاياحمەتوۆ پىكىرىنىڭ ورىنسىز ەكەندىگىن، ول روماننىڭ كەمشىلىكتەرىنەن ارىلىپ باسىلعان كىتابي نۇسقاسىنا ەمەس، قاساقانا جۋرنالدىق جاريالانىمىنا سىلتەمە جاساپ، جازۋشىنىڭ سىننان ۋاقىتىندا ءتيىستى قورىتىندى شىعارىپ ۇلگەرگەنىن كورسە دە، كورمەگەنسىپ وتىرعانىنا باسا نازار اۋدارادى.
«اقىندار اعاسى» 1949 -جىلى «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىندا جارىق كورگەندە شاياحمەتوۆتىڭ كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدىڭ قاھارماندىق داستۇرىنە سىيىنعان ماقالاسىنىڭ «سوتسياليستىك قازاقستاندا» جاريالانعانىنا ءالى بەس جىل دا وتە قويماعان. ءبىراق رومان شىعا سالىسىمەن تاعى سول ءباز- باياعى «ۇلتشىلدىق» تۋرالى كىراپات ناۋقان باستالىپ، كەساپات پىكىر ءورىس العاندا جازۋشى ونى ورىس تىلىنە بىردەن تولىقتىرىلعان نۇسقادان اۋدارۋعا كىرىسەدى. ناتيجەسىندە، جۋرنالدىق ۆاريانت كىتاپ بولىپ شىققانشا باسپاداعى رومانعا جەتى باسپا تاباقتاي وزگەرىس ەنگىزىپ ۇلگەرەدى، ءبىراق بۇل كەزدە اۋەزوۆكە قارسى باعىتتالعان سىننىڭ تەگەرشىگى شىر اينالا باستاعان ەدى. قوزعالىسقا رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىسى ءوزى كەلتىرگەن بۇل كۇمىرەم كەزەڭ تۋرا ەكى جىلعا سوزىلىپ، ونىڭ سوڭى جازۋشىنىڭ باس ساۋعالاپ قازاقستاننان كەتۋىمەن اياقتالدى.
تەرگەۋسىز، سوتسىز «ۇشتىكتىڭ» امىرىمەن كەز كەلگەن ادامدى «حالىق جاۋى» دەپ ايىپ- تاپ، اتۋ جازاسىنا كەسەتىن وتىز جەتىنىڭ زۇلماتى كەلمەسكە كەتسە دە، ەلۋىنشى جىلدارى ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ ەكىنشى تولقىنى باستالىپ كەتتى. اۋەزوۆتى قارالاۋ ناۋقانىندا قارسى جاققا دا جاۋاپتاسۋ مۇمكىندىگى بەرىلىپ، ءوز ءبىلىمى مەن ۇستانىمىنا نىق سەنگەن ءارى شەگىنەرگە جەرى قالماعان اكادەميك- جازۋشى شابۋىلعا شىعادى.
رەسپۋبليكا باسشىسى قارعىس تاڭباسىن باسىپ قويعان رومانعا قازاقستاندا جاقتاس ادام تابۋدان كۇدەر ۇزگەن م. اۋەزوۆ ەندىگى كۇشتى روماننىڭ ورىسشا اۋدارماسىنا سالىپ، ونى تەزىرەك وداقتىق دەڭگەيدەگى بەدەلدى جۋرنالداردىڭ بىرىنە شىعارۋعا بىلەك سىبانا كىرىسەدى. م. اۋەزوۆ «ابايدىڭ» ءۇشىنشى كىتابىن ورىسشاعا اۋدارۋدىڭ جاي- كۇيى تۋرالى ءوزىنىڭ ەجەتتەس ءىنى- دوسى ىسقاق دۇيسەنبايەۆقا 1950 -جىلدىڭ 3 -قازانىندا جازعان حاتىندا: «مەن موسكۆادا ويلاعانىمنان 20 كۇندەي ارتىق بوگەلدىم. «زناميا» رومانىمدى، جارىمىن پودستروچنيك كۇيىندە وقىسا دا، قابىلداپ الىپ وتىر ەكەن. قازاقشا شىققان كىتاپتاعى قالپىنان ءبىر بەتىن ارتىق دەمەي، تۇگەل الىپتى، سونىڭ ۇستىنە ەكى- ءۇش جەرگە ازىن- اۋلاق قوسىمشا سۇراپ ەدى. مەن ءوزىم قوسقان سوڭ جارىتىپ قوسايىن دەپ 3/2 ەتىپ جاڭا سسەنالار قوسىپ بەردىم. سونىڭ قازاقشاسىن دا جازىپ، پودستروچنيگىن دە ءوزىم اۋدارىپ بەردىم. قىسقاسى، 18 كۇن ىشىندە ورىسشا، قازاقشاسى ارالاس 7 باسپا تاباق جازىپ وتكەردىم. ءونىمدى، شاپشاڭ ەڭبەك بولدى. ءبىر توپ سىنشى مەن جازۋشىلار وتە ىرزا بولىپ الدى»، - دەپ تولىق ماعلۇمات بەرەدى.
حاتتان بايقالعانداي، اۋەزوۆ بۇل جولى شايقالىپ، نايقالىپ جۇرەتىن ل. سوبوليەۆتىڭ جايباسارلىعىنا سەنبەي، كىتاپتىڭ پودستروچنيگىن ءوزى قاراپ شىعىپ، بىردەن «زنامياعا» وتكىزەدى. «جارىتىپ قوسىلعان» جەتى باسپا تاباق قوسىمشالاردى دا ورىس تىلىنە تەزدەتىپ ءوزى اۋدارىپ شىققان. قازاقستاندا «اباي جولىنىڭ» ءۇشىنشى كىتابى سىنالىپ جاتقاندا ونى ورىس تىلىندە ماسكەۋدەن شىعارۋدى تەزدەتۋ ءۇشىن مۇحتار امالدىڭ جوقتىعىنان لەونيد سوبوليەۆتىڭ كومەگىنە جۇگىنۋگە ءماجبۇر بولادى.
«زناميا» جۋرنالى باسشىلىعىنىڭ وتىنىشتەرى، سىن- ەسكەرتپەلەرى نەگىزىندە مۇحاڭ اباي كوزقاراسىنا ورىس دوستارىنىڭ تيگىزگەن «يگى اسەرى»، رەسەيدە وقىعان ءابىشتىڭ «پروگرەسشىل» كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋى، ابايدىڭ ءوز توڭىرەگىندەگى كوكباي باستاعان «ەسكىشىل توپقا» قارسىلىعى، بازارالى، داركەمباي باستاعان كەدەيلەردىڭ تاپ كۇرەسىنە ارالاسۋى سياقتى تاقىرىپتارعا جەتى باسپا تاباقتاي تولىقتىرۋلار جاسايدى. مۇحاڭ «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەن ابايدان - ماتەرياليست، «مۇقىم قازاق بالاسى، تەگىس اقىل سۇراعان» قۇنانبايدان - كاپيتاليست، «مەن بىلەمىن، قايتەيىن، مۇنداي اسىل تۋمايدى» دەيتىن ابىشتەن - ريەۆوليۋتسيونەر، ويدان شىعارىلعان داركەمبايدىڭ وزىنەن پرولەتاريات جاساۋعا ۇمتىلعان اۋدارماشى جانە جۋرنال رەداكتورىنىڭ كەلەڭسىز «ۇسىنىستارىن» ورىنداۋدان باس تارتىپ، اباي مەن قۇنانبايدىڭ اراسىنداعى قارىم- قاتىناستىڭ بوياۋىن قالىڭداتا تۇسۋگە ءماجبۇر بولادى.
«زناميا» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى ۆ. كوجيەۆنيكوۆ 1950 -جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا «اباي جولىنىڭ» ءۇشىنشى كىتابىن رەداكسيالاۋ، وندىرىسكە جىبەرۋ ماسەلەسىنە ارنالعان ارنايى كەڭەس وتكىزەدى. رەسەيلىك بەلگىلى جازۋشى ۆياچەسلاۆ وگرىزكو «ليتەراتۋرنايا روسسيا» گازەتىنىڭ 2018 -جىلدىڭ №27, 28, 29 نومىرلەرىندە جاريالانعان ادەبي- زەرتتەۋ ەڭبەگىندە وسى كەڭەستىڭ رەسەي مەملەكەتتىك ادەبيەت پەن ونەر مۇراعاتىندا ساقتالعان ستەنوگرامماسىنا ناقتى سىلتەمە جاساي وتىرىپ، ءالى كۇنگە دەيىن «مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ۇلكەن دوسى» دەپ باعالانىپ جۇرگەن ل. سوبوليەۆتىڭ جازۋشىنىڭ ۇزاق جىلعى شىعارماشىلىق ەڭبەگىنىڭ تاس- تالقانىن شىعارعانىن اشىنا جازادى. سوبوليەۆ بۇدان ءارى ار- ۇيات اتاۋلىنى جيىپ قويىپ اكادەميك- جازۋشىنىڭ ار- نامىسىنا تيەتىن بىلعانىش سوزدەردى ايتۋعا دەيىن بارادى. سول زاماندا عىلىم دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك سياقتى ابىرويلى اتاقتارعا يە بولىپ، «ابايدىڭ» العاشقى ەكى تومى الەم تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، دۇنيە ءجۇزىن شارلاپ كەتكەن مۇحتار ومارحان ۇلىنا «چرەزۆىچاينو تۋپ» دەگەندى ايتقان سوبوليەۆتىڭ ءوزى قىپ- قىزىل اقىماق ەدى.
ەگەر اۋەزوۆ اۋدارماشىنىڭ «پودسكازكالارىن» تۇگەل قابىلداعان جاعدايدا قالىڭ وقىرمان «اباي جولىندا» ۇلت ۇستازى، حالىق كەمەڭگەرى دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن دانىشپان ابايدىڭ ورنىنا ورىس دوستارى ىقپالىمەن ماركستىك- لەنيندىك يدەيالارىمەن قارۋلانىپ، قازاق دالاسىنان كوممۋنيزم ەلەسىن ىزدەپ جۇرگەن قيالي ابايدى عانا كورەر ەدى. جۋرنال القاسىندا بولعان تالقىلاۋدا ايتىلعان سوبوليەۆتىڭ جۇلمىت سوزدەرىنىڭ شەت- جاعاسىن ەستىگەن سوڭ اۋەزوۆ ونىمەن اراسىن بىردەن اجىراتىپ، حات- حابار الىسۋدى مۇلدە دوعارادى.
ادەبي ورتادا قالىپتاسقان ەتيكا بويىنشا اۋدارماشى اۆتورعا اقىل ايتپاۋى كەرەك. ول اۆتوردىڭ ويىن دالمە- ءدال جەتكىزۋ ءۇشىن ءوزى تۇسىنبەگەن سوزدەردىڭ توڭىرەگىندە كەڭەس سۇراۋى مۇمكىن، ءبىراق وعان «انانى جاز، مىنانى ەسكەر» دەپ اقىلدىمسۋعا ەش حاقىسى جوق. ۇسىنىس- پىكىردى باسپا مەن جۋرنال باسشىلىعى، رەداكتور مەن رەتسەنزەنتتىڭ ايتۋىنا بولادى. سوبوليەۆ مۇنداي ادەبي، ادامي ەتيكەتتى بەلدەن باسىپ، وجارلىقتان - وكتەمدىككە، باسا- كوكتەۋدەن باسىنۋعا دەيىن بارعان. لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن مۇحاڭ ورىس ءتىلىن سوبوليەۆتەن كەم بىلمەگەن، سول سەبەپتى كوپ جاعدايدا اۋدارماشىعا قاتىستى جۇمىستىڭ كوپشىلىگىن امالسىزدان ءوزى اتقارعان.
اۋەزوۆ قوسىمشالارىن العان سوبوليەۆ 1950 -جىلدىڭ 6 -تامىزىندا مۇحاڭا حات جازادى. مۇنى ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى سوڭعى حاتتاردىڭ ءبىرى دەپ سانايمىز. اۋەزوۆتىڭ 50 تومدىعىندا ولاردىڭ بۇدان كەيىنگى حاتتارى تىركەلمەگەن. اپتىعى باسىلىپ، بەتى قايتىپ، ساباسىنا تۇسكەن سوبوليەۆ بۇل جولعى حاتىن «دوروگوي مۋحتار!» دەپ باستاپ، ۇسىنىستارىن بۇرىنعىداي وكتەمدىكپەن ەمەس، «پروشۋ تەبيا»، «پروشۋ پريسلات» دەگەن بيازى تىركەستەرمەن جەتكىزۋگە تىرىسادى.
اۋەزوۆتەي اقىل- وي الىبىن باسىنۋعا دەيىن بارعان سوبوليەۆتىڭ قازاق مادەنيەتى جونىندەگى تانىم- تۇسىنىگى وتە تۇرپايى دەڭگەيدە بولعان. سوڭعى حاتتا ول قوڭىر اۋليە ماڭىنداعى بالبالتاستارعا قاتىستى: «نە وچەن پونياتنو - يزۆايانيە لي ەتو يلي يگرا پريرودى؟ رازۆە كازاحي ۆىسەكالي يز كامنيا فيگۋرى»، - دەپ ءبىلىمسىز بەيشارانىڭ سۇراعىن قويادى.
ونىڭ ويىنشا كوك تۇرىك زامانىنداعى بابالارى تاستان قاشالعان عاجايىپ ونەر تۋىندىلارى - بالبالتاستار جاساپ، سىنا جازۋىن ويلاپ تاۋىپ، سوڭىنا تاسقا بادىزدەلگەن مىڭداعان ەسكەرتكىش قالدىرعان قازاقتار ورىسقا بوداندىققا دەيىن مادەنيەتتەن مۇلدە ماقۇرىم، ءتىپتى العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس ادامدارى مەڭگەرگەن تاس قاشاۋدىڭ ءوزىن بىلمەيتىن جابايى ادامدار بولعان سياقتى.
اۋەزوۆتىڭ سوڭعى حاتتاعى سوبوليەۆ ۇسىنىستارىن قانشالىقتى قابىلداعانىنان ءبىز حاباردار ەمەسپىز، ءبىراق ءۇشىنشى تومنان كەيىن ونىمەن شىعارماشىلىق بايلانىستى كۇرت ءۇزىپ، ات قۇيرىعىن ءبىرجولاتا كەسكەن.
قايتا- قايتا تۋىنداي بەرگەن داۋ- دامايعا بايلانىستى 1950 -جىلدىڭ اياعى - 1951 -جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن رومانعا ۇزدىك- سوزدىق رەداكتورلىق تۇزەتۋلەر ەنگىزىلىپ، ونىڭ ءبىرىنشى بولىگىن جاريالاۋ 1951 -جىلدىڭ تامىزىنا بەلگىلەنەدى. وسى كەزدە ءبارىن سىرتتاي باقىلاپ وتىرعان ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ەسكى جىنى قوزىپ، داۋعا ارالاسادى. ۆياچەسلاۆ وگرىزكونىڭ جوعارىدا اتالعان ەڭبەگىندە سابەڭ 1951 -جىلدىڭ 8 -ماۋسىمىندا «زناميا» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى ۆ. كوجيەۆنيكوۆقا حات جازىپ روماننىڭ «زناميادا» باسىلۋىنا بوگەۋىل جاساۋعا تىرىسادى («ليتەراتۋرنايا روسسيا» ، 2018 -جىل، №28).
سول زاماندا جەكە- دارا قازاق ادەبيەتىنىڭ تورىندە وتىرعان ادامنىڭ ءار قازاقتىڭ جۇرەگىنە تىم ىستىق كورىنەتىن «اقىن اعانى» ءدال وسىلاي اياقتان شالۋى ۇيات- اق بولدى. قايتەمىز، مۇنداي دا جاعداي بولعان.
ەپوپەيانىڭ ءۇشىنشى كىتابىنىڭ العاشقى تاراۋلارى «زناميا» جۋرنالىنىڭ 1951 -جىلعى 8-نومىرىندە باسىلىپ شىعادى. جۋرنال باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى ۆ. كاتينوۆ 1951 -جىلدىڭ 13 -تامىزىندا مۇحاڭا حات جولداپ قۋانىشتى حاباردى جەتكىزەدى. حات سوڭىندا اۆتور مەن اۋدارماشىنىڭ اراسىنداعى قارىم- قاتىناستىڭ سۋىپ كەتكەندىگىنە الاڭداۋشىلىق بىلدىرەدى. سوبوليەۆتىڭ دالدۇرىشتىگىنەن ابدەن كوڭىلى قالعان اۋەزوۆ بۇل كەزدە ەپوپەيانىڭ سوڭعى تومىن اياقتاپ، وعان جاڭا اۋدارماشىلار ىزدەي باستاعان. ەپوپەيانىڭ قورىتىندىلاۋشى ءتورتىنشى تومى سوبوليەۆتىڭ ارالاسۋىنسىز شىقتى.
وسى تۇستا جاڭا بۋىن ادەبيەتتانۋشىلارى مەن اۋەزوۆتانۋشىلارىنىڭ نازارىن مىناعان اۋدارعىم كەلەدى. اۋەزوۆ شىرعالاڭ زاماندا ساياسات ءۇشىن، ايتىس- تارتىستاردا ستاليننىڭ ەركەسى، «ۇلى ورىس حالقىنىڭ» وكىلى رەتىندە قورعان، قالقان بولسىن دەپ سوبوليەۆتىڭ ەسىمىن «اباي» تراگەدياسى مەن قازاق ەپوسى جايلى كلاسسيكالىق مونوگرافياسىنا امالسىزدان قوساقتاعان. ەندەشە، الداعى ۋاقىتتاردا اۋەزوۆتىڭ كەلەسى كوپتومدىعىن دايىنداۋ بارىسىندا كەمەڭگەردىڭ ۇزاق جىلدارعى ىزدەنىسكە تولى شىعارماشىلىعىنان تۋىنداعان ىرگەلى عىلىمي ەڭبەگى مەن «اباي» تراگەديا- سىن جازۋشىنىڭ جەكە- دارا اۆتورلىعىنا كوشىرگەن ءجون.
بۇل - اۋەزوۆ الدىنداعى ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ پارىزى.
ۇلى ەپوپەيا جازىلۋىنىڭ شىنايى تاريحى مەن ونىڭ پوەتيكالىق كۇش- قۋاتىن اشۋ جانە جازۋشىنىڭ تۇپكى ماقساتىن تانۋ ءۇشىن رەسەي مۇراعاتتارىنداعى قۇجاتتاردى، ونىڭ ىشىندە ەپوپەيانىڭ 4 كىتابىن اۋدارۋ بارىسىندا جازۋشىنىڭ ستالينگە، مالەنكوۆقا، سۋسلوۆقا جازعان ارىز- تىلەكتەرىن، وداقتىق ۇلكەن جۋرنالدار مەن باسپا باسشىلارىنا، رەداكتورلارىنا جازعان حاتتارىن، شىعارمانى تالقىلاۋعا ارنالعان ستەنوگراممالاردى، ستاليندىك، لەنيندىك سىيلىق جونىندەگى كوميسسيا مەن كوميتەتتەگى پىكىرتالاستاردى تۇگەلدەي سارالاپ، عىلىمي، ادەبي سۇزگىدەن وتكىزۋ كەرەك. سوندا عانا ءبىز ۇزاق جىلدار بويى كەڭەستىك ساياسات جاساعان جالعان ستەرەوتيپتەردەن ارىلامىز.
جاڭا شىعارما اياعىن ءتاي- ءتاي باسقان جاس بالا سياقتى، جان- جاعىنان دەمەۋ كۇتەدى. ونىڭ قادامىن اشىپ، اياعىن نىق باسىپ كەتۋى ءۇشىن جىلى لەبىزبەن دەمەپ، جاقسى لەپەسپەن جىگەرلەندىرۋ كەرەك.
ءۇشىنشى كىتاپتىڭ لايىقتى باعاسىن بەرۋگە اۋەزوۆتىڭ ۇزاق جىلداردان بەرگى شىعارماشىلىق جانە وتباسىلىق سىيلاس دوسى، قازاق ادەبيەتىنىڭ عانا ەمەس، وزبەك، ازەربايجان، قىرعىز، تاتار، قاراقالپاق ادەبيەتتەرىنىڭ دە ۇلكەن جاناشىرى، 1931 -جىلدان باستاپ الماتىدا تۇرعان، كەيىن ماسكەۋگە ورالىپ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاپ، پروفەسسور اتانعان، حاتتارىندا «زوەنكا ميلايا!» دەپ ۇنەمى ەركەلەتە اتايتىن زويا كەدرينا ارالاسىپ، «يزۆەستيا» سياقتى وداقتىق دەڭگەيدەگى بەدەلدى باسىلىمدا «پۋت ابايا» اتتى تەرەڭنەن تولعاعان كولەمدى ماقالا جاريالاپ، اكادەميك ق. ساتبايەۆ ايتقان پىكىرمەن ۇشتاساتىن: «رومان م. اۋەزوۆا سمەلو موجنو نازۆات سۆوەگو رودا ەنتسيكلوپەديەي دوريەۆوليۋتسيون- نوي جيزني كازاحسكوگو نارودا»، - دەگەن بيىك باعا بەرەدى («يزۆەستيا» ، 1951 -جىل، 14 -قازان).
ز. كەدرينا ماقالاسىنىڭ سوڭىندا كۇردەلى پسيحولوگياعا قۇرىلعان ديالوگتار ارقىلى ادام جان دۇنيەسىنىڭ قاتپارلارىن اشاتىن اۋەزوۆ سياقتى سۋرەتكەردىڭ شەبەرلىگىن اۋدارماشى ءوز دەڭگەيىندە كورسەتە الماعان دەپ ل. سوبوليەۆتىڭ اتىنا ابدەن ورىندى سىن- ەسكەرتپەلەر دە ايتادى. پروفەسسور ز. كەدرينا سول 1951 -جىلى اۋەزوۆ تۋرالى ۇزاق جىلعى زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسىندە، «سوۆەتسكيي پيساتەل» باسپاسىنان جازۋشىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن كەڭىنەن قامتيتىن «مۇحتار اۋەزوۆ» اتتى ەڭبەگىن باسىپ شىعارادى.
ەپوپەيانىڭ ءۇشىنشى كىتابىنداعى جازۋشى تابىسىنا «ليتەراتۋرنايا گازەتا» دا جەدەل ءۇن قوسىپ، وندا سول زامانداعى رەسەيدىڭ اسا كورنەكتى ادەبيەت سىنشىسى يۋري ليبەدينسكيدىڭ «پۋت ۆەليكوگو پروسۆەتيتەليا» دەگەن كولەمدى ماقالاسى جاريالاندى. ونىڭ اۆتورى جازۋشى ءۇش كىتاپ بويىنا قازاقتىڭ ۇلى اقىنى مەن اعارتۋشى وبرازىن ءومىردىڭ قيلى كەزەڭدەرى مەن سان الۋان وقيعالارىنان وتكىزە كەلە ۇلكەن شەبەرلىكپەن سومداعانىن تالدايدى («ليتەراتۋرنايا گازەتا» ، 1951 -جىل، 13- جەلتوقسان).
ءالى ورىس تىلىندە جەكە كىتاپ بولىپ باسىلا قويماعان رومانعا وداقتىق دەڭگەيدەگى ۇلكەن باسىلىمداردا مۇنداي جوعارى باعا بەرىلۋىن قازاقستان باسشىلىعى قولداۋدىڭ ورنىنا سول باياعى قارالاۋ، كۇستانالاۋ باعىتىنداعى قياناتشى ارەكەتتەرىن ودان ءارى جالعاستىرا ءتۇستى.
ماسكەۋلىك اۆتورلار روماننىڭ جەتىستىكتەرىنە نەگىزدەلگەن كوتەرىڭكى باعاعا تولى ماقالالارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرى جاريالاعاندا قازاقستاندىق ارىزقويلار تاعى دا قارعا- قۇزعىنداي شۋلاي باستايدى. بۇل جولى ۇلى جازۋشىنى تۇقىرتۋ كەزەگى ونىڭ شاكىرتى، وسى كەزدە اكادەميك اۋەزوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن دايىنداپ جۇرگەن فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى ميتروفان سەمەنوۆيچ سيلچەنكوعا بۇيىردى. ونىڭ ەڭبەگىنە مۇحاڭ قيتۇرقى ماقالا جاريالانۋىنان نەبارى جارتى جىل بۇرىن - 1951 -جىلدىڭ 29 -قاڭتارىندا كەڭ كولەمدە رەتسەنزيا جازىپ، ديسسەرتانتتىڭ جەتىستىكتەرىمەن بىرگە كەمشىلىكتەرىن دە كورسەتىپ، ۇستازدىق كوڭىل- بەيىلمەن اقىل- كەڭەستەر بەرگەن.
شىنىن ايتقاندا، م. سيلچەنكو قازاق ادەبيەتتانۋ، ابايتانۋ عىلىمىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن اسىرا ماقتالىپ كەلە جاتقانداردىڭ ءبىرى. ول ابايدى اۋدارۋعا دا ارەكەت جاساعان. مۇنىڭ قالاي شىققانى جايلى بىلگىسى كەلەتىندەرگە گ. بەلگەردىڭ «كاك اكادەميك ميتروفان سيلچەنكو پەريەۆوديل ابايا» دەگەن ماقالاسىنان وقۋعا كەڭەس بەرەمىز.
م. سيلچەنكونىڭ «نوۆىي رومان وب اباە» اتتى ماقالاسى «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە جاريالاندى. وبالى نەشىك، ماقالانىڭ باس جاعىندا روماننىڭ جەتىستىكتەرى جونىندە ماسكەۋلىك اۆتورلاردىڭ پىكىرىن قايتالاي كەلىپ، ورتا تۇسىنا كەلگەندە نىلدەي بۇزىلىپ بۇعان دەيىنگى ماقتاۋىنىڭ ءبارىن جوققا شىعارادى.
ارى قاراي سولاقاي سىندى ۇدەتە ءتۇسىپ شاتپاقتاپ، ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىن تاس- تالقان ەتەدى.
ارينە، سيلچەنكو قازاقستاندا باسىلعان «اقىن اعا» مەن ونىڭ «زناميا» جۋرنالىنداعى اۆتوردىڭ كوپتەگەن وزگەرىستەرىمەن جاريالانعان نۇسقانىڭ اراسىندا اسا ۇلكەن ايىرما، ۇشتەن ەكىگە جۋىق كولەمدەگى تولىقتىرۋ بار ەكەندىگىنەن جاقسى حاباردار. ءوزى قازاقشا بىلمەيتىن اۆتور روماندى نەگىزىنەن ءدال وسى جۋرنالدان وقىسا دا، قاتەلىكتەردى قاساقانا قازاقشا نۇسقادان ىزدەيدى.
سيلچەنكونىڭ اۋزىنان شىققان ىرىگەن ءسوزدىڭ «ومىرشەڭدىگى» سونداي كەزىندە 1949 -جىلى «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىندا جاريالانعان، «اينالاسى تەپ- تەگىس جۇمىر كەلىپ»، اۋەزوۆتەي ەر داناسى «قيىننان قيىستىرعان» رومان بۇدان سوڭ اۋەزوۆتىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە دە، ءتىپتى ول دۇنيە سالعاننان كەيىن دە سول تازا، اسىل كۇيىندە مۇلدە باسىلمادى.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن جارىق كورگەن جازۋشىنىڭ 50 تومدىعىندا ەپوپەيانىڭ كوپ وزگەرىسكە ءتۇسىپ، امالسىز تولىقتىرۋلار ەنگىزىلگەن ءۇشىنشى كىتابى 24-تومعا، ال ونىڭ 1950 -جىلى قازاقستاندا «اقىن اعا» دەگەن اتپەن جارىق كورگەن باستاپقى نۇسقاسى 26-تومعا توپتاستىرىلدى. وسى تومعا تۇسىنىكتەمە جازعان اۋەزوۆتانۋشى ت. اكىم رومان جاريالانعان «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىنىڭ التى ءنومىرىنىڭ تەك بىرەۋى (№7) عانا ساقتالىپ قالعانىن، «وزگە ساندارى جوق» ەكەندىگىن كورسەتەدى. بۇل «اقىندار اعاسى» سياقتى «زياندى كىتاپ» جاريالاعان جۋرنال نومىرلەرى قازاقستان كىتاپحانالارىنان تۇگەلدەي جيناپ الىنىپ، پىشاققا تۇسكەنىن ايعاقتايدى.
اۋەزوۆكە قارسى باعىتتالعان قارالاۋ ناۋقانىن رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىنىڭ جۇيەلى تۇردە ۇيىمداستىرعانى 1953 -جىلدىڭ 30 -قاڭتارىندا كەڭەس وداعىنىڭ باس گازەتى - «پراۆدادا» جاريالانعان پاۆەل كۋزنەتسوۆتىڭ «ۆەليچانيە ۆمەستو كريتيكي» دەگەن ماقالاسىنان ايقىن اڭعارىلدى. ماقالا اۆتورى پاۆەل كۋزنەتسوۆ - قازاق ادەبيەتى تاريحىندا جامبىلدى ورىسشا سويلەتكەن تالانتتى اۋدارماشى رەتىندە كوپ ناسيحاتتالعان ادام. شىعىس قازاقستانعا جەر اۋىپ كەلگەن كەرجاقتاردىڭ اراسىنان شىققان بۇل قاتارداعى جۋرناليست باسپا سوزدە ساتىلاپ وسە ءجۇرىپ، 1943 -جىلى «پراۆدا» گازەتىنىڭ اسكەري ءتىلشىسى دەڭگەيىنە كوتەرىلەدى. كەڭەس كوممۋنيستەرىنىڭ باس گازەتىندە پارتيا تاپسىرماسىن تاپ- تۇيناقتاي ورىنداپ، تابان اۋدارماستان جيىرما جىلداي قىزمەت ىستەپتى.
ول وتىزىنشى جىلداردان باستاپ جامبىلدى ورىسشا اۋدارا باستاعان، ءبىراق جامبىلدى جىر الىبى ەتكەن كۋزنەتسوۆ تا، ونىڭ ادەبي حاتشىلارى دا ەمەس، قازاق پوەزياسىنىڭ سىپىرا جىراۋدان ءسۇيىنبايعا دەيىن ۇزىلمەي جەتكەن عاجايىپ ءداستۇرى ەدى. اقيقاتىن ايتار بولساق، پ. كۋزنەتسوۆتىڭ اۋدارماشىلىعى «پراۆدانىڭ» ناسيحاتتىق ماقالاسىنىڭ دەڭگەيىندە عانا ەدى. جاكەڭنىڭ «لەنينگرادتىق ورەنىم، ماقتانىشىم سەن ەدىڭ» دەگەن باتىرلار جىرىنداي توگىلىپ تۇرعان ولەڭىن كۋزنەتسوۆ گازەت ماقالاسىنىڭ تاقىرىبىنداي: «لەنينگرادتسى، دەتي موي، لەنينگرادتسى، گوردوست مويا»، - دەپ سىرەستىرىپ اۋدارعانىن تارجىمە ونەرىنىڭ شىڭى دەۋگە بولا قويماس.
ەڭ وكىنىشتىسى، پ. كۋزنەتسوۆ مۇحاڭنىڭ شىعارماشىلىعىن عانا ەمەس، ءوزىن دە جاقسى بىلەتىن. ولار وسى ماقالا شىققانعا دەيىن ۇدايى حات- حابار الىسىپ تۇرعان.
اۋەزوۆ كوپتومدىعىندا جازۋشىنىڭ كۋزنەتسوۆقا جازعان ءبىرقاتار حاتتارى جاريالانعان. مۇحاڭنىڭ 1943 -جىلدىڭ 15 -قازانىندا جازعان حاتى «ميلىي پاۆەل نيكولايەۆيچ!» دەپ باستالىپ، ارى قاراي ءوزىنىڭ «ابايدىڭ» ەكىنشى كىتابىنا ماتەريال جيناۋعا قالاي كىرىسىپ جاتقاندىعىن زور قۋانىشپەن جەتكىزەدى. كۋزنەتسوۆتىڭ اۋەزوۆكە جازعان حاتتارىنىڭ ساقتالعانىنان حابارىم جوق، ءبىراق اۋەزوۆ جازبالارىنىڭ سىڭايىنا قاراعاندا، كۋزنەتسوۆ تا ايگىلى جازۋشىعا ءوز جايىنان حابار بەرىپ وتىرعان.
قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ادەبي كيللەرلىككە پوگون تاققان، كوبۋرا اسىنعان پاۆەل كۋزنەتسوۆ سياقتى اسكەري جۋرناليستى تاڭداۋىنىڭ وزىندە كوپ جورامال بار ەدى. اۋەزوۆ جالعىز بولماۋى ءۇشىن كۋزنەتسوۆ سىن ساداعىنا جاس زەرتتەۋشى تەمىرعالي نۇرتازيننىڭ «ءسابيت مۇقانوۆتىڭ تۆورچەستۆوسى» دەگەن كىتابىن قوسا ءىلىپ، ونىڭ اتىنا دا ءبىرسىپىرا سىن- ەسكەرتپەلەر ايتادى. بۇدان كەيىن تۇگەلدەي اۋەزوۆ شىعارماشىلىعىنا اۋىسىپ، «تۇنگى سارىندى» ءبىراز جۇلمالاعان سوڭ «ابايدى» ءابجىلانداي ارباۋعا كوشەدى. ستاليندىك سىيلىققا يە بولعان العاشقى ەكى كىتاپتى جايىنا قالدىرىپ، پروفەسسور كەدرينا ماقتاعان ءۇشىنشى كىتاپقا شابالانادى.
كەدرينا وسال عالىمداردىڭ قاتارىنان ەمەس ەدى. ول وسىنداي كەراۋىزداردىڭ بولاتىنىن الدىن الا ءبىلىپ، ءوز مونوگرافياسىندا اۋەزوۆتىڭ وتكەندە جىبەرگەن قاتەلىكتەرىنە دە توقتالعان، ءبىراق بۇل كۋزنەتسوۆقا تەك سيپاي قامشىلاۋ سياقتى كورىنەدى. اۆتور «جاپتىم جالا، جاقتىم كۇيە» دەگەن پرينتسيپپەن اۋەزوۆتىڭ جازباعان نارسەسىنىڭ ءوزىن وعان ايىپ رەتىندە تاعادى. اۆتوردىڭ «كەنەسارى تاقىرىبى» سياقتى قاقپانعا تۇسپەگەنىنە وكىنىش ءبىلدىرىپ، وراعىتا سوعادى. ارينە، اۋەزوۆ كەنەسارى تاقىرىبىن قالاي جازسا، كىنارات ىزدەۋشىلەر ودان مىندەتتى تۇردە ءمىن تابار ەدى. «حان كەنەدەن» اۋزى كۇيگەن اۆتور قۇرۋلى قاقپانعا ارانداپ قالماۋ ءۇشىن شەتىن تاقىرىپتى شەت جاعالاپ قانا وتكەن.
اۆتور قازاق حالقىنىڭ اقىلمان ۇستازى، كەمەڭگەر پەرزەنتى رەتىندە تانىلىپ ۇلگەرگەن ابايعا سەس كورسەتە الماسا دا، ونىڭ اقىن ۇلى ماعاۋيا مەن تالانتتى شاكىرتى كوكبايعا قاراي كۇپسىنەدى. سورلى كوكبايدىڭ ساقالىنا جارماسادى.
ماقالانىڭ سوڭىندا اۋەزوۆ شىعارماشىلىعى تۇگەلدەي ەسكىنى كوكسەۋ سارىنىندا دەگەن كوكايىل قورىتىندىعا كەلەدى («پراۆدا» ، 1953 -جىل، 30- قاڭتار).
«پراۆدادا» جاريالانعان ماقالا قازاقستاندا كەڭىنەن تالقىلانىپ، «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە، «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىندا قايىرا باسىلىپ، اۋەزوۆ توڭىرەگىندەگى داۋدى ورشىتە ءتۇستى.
اپىراي دەيسىڭ وسىندايدا، كەزىندە مۇحاڭنىڭ «ميلىي پاۆەل نيكولايەۆيچ!» دەگەن ىقىلاسىنا يە بولىپ، بۇعان دەيىن جاريالانعان ماقالالارىندا جازۋشىعا تالاي ماداق ارناعان «سۇيىكتى پاۆەل نيكولايەۆيچ» اۋەزوۆتىڭ داڭقى جەر- دۇنيەنى شارلاپ كەتكەندە ونىڭ بەت- جۇزىنە قالاي قارادى ەكەن؟ ..
ءسابيتتىڭ
سۇمدىقتارى
قازاقستانداعى اۋەزوۆتى قارالاۋ ناۋقانى 1953 -جىلى ەرەكشە قارقىن الىپ، وعان تىڭ كۇشتەر قوسىلدى. سولاردىڭ ءبىرى فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى ءسابيت نۇرىشيەۆ دەگەن «قۋ تىلمەن قۋلىق ساۋعان» ناعىز جىرىندىنىڭ ءوزى بولدى. ول مۇنىڭ الدىندا 1951 -جىلى 14- قاڭتاردا «لەنينشىل جاس» گازەتىندە «اباي اقىندىعىنىڭ العاشقى كەزەڭى تۋرالى» ماقالا جاريالاپ، وندا اۋەزوۆتىڭ ەسىمىن اتاماسا دا، ابايتانۋدا جىبەرىلگەن «قاتەلىكتەرىنە» سوقتىعىپ وتكەن. اراعا ەكى جىل سالىپ، اۋەزوۆكە دەگەن شابۋىل ۇدەي تۇسكەندە عىلىم اكادەمياسى حابارشىسىنىڭ 1953 -جىلعى 4-نومىرىندە ورىس تىلىندە اتىنىڭ ءوزى اتتانداپ تۇرعان كولەمدى ماقالاسىن جاريالايدى.
قازاق ادەبيەتى تاريحىنا اۋەزوۆپەن جاعالاسقانى ءۇشىن «كىشى ءسابيت» لاقابىمەن كىرگەن س. نۇرىشيەۆ ماقالاسىن س و ك پ ⅩⅨسەزىنىڭ شەشىمدەرىنەن باستاپ، دانىشپان ەڭبەكتەر («گەنيالنىە ترۋدى» ) جازعان ستالين پىكىرلەرىمەن مۇزداي قارۋلانىپ العان سوڭ ەلىرە باستاپ، ارى قاراي ۇلتشىلدار، پانتۇركيستەر مەن پانيسلاميستەرگە ءزار- زاھارىن توگىپ، ۋىن شاشادى.
ول اڭگىمەنى ارىدەن - 1917 -جىلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جۇسىپبەك ايماۋىتوۆپەن بىرگە «اباي» جۋرنالىن شىعارۋىنان تارتادى. ايىپتاۋىن ونىڭ 19 جاسار كەزىندە ادەبيەتتەگى العاشقى قادامىنان باستاپ، اۋەزوۆتىڭ بۇدان كەيىنگى بۇكىل شىعارماشىلىعىنا ەسكىشىل، بايشىل، ۇلتشىل، بۋرجۋازياشىل، پانتۇركيست، پانيسلامشىل دەگەن ءوزى بىلەتىن قارعىس تاڭبالارىنىڭ ءبارىن باسىپ شىعادى.
اش باقاداي كۇمپىلدەگەن نۇرىشيەۆ ابايتانۋ عىلىمىن قالىپتاستىرعان اۋەزوۆتى اباي شىعارمالارىن ازعىنداتۋشى رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسادى. اباي شىعارماشىلىعىنىڭ قاينار بۇلاعى، گەتەنىڭ ءوزىن تاڭ- تاماشا قالدىرعان، شىعىس اقىندارى تۋرالى اۋەزوۆ تۇجىرىمدارىنىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ اكادەميك- جازۋشىنىڭ ەشقاشان ايتپاعان سوزدەرىن ايتتىعا سالىپ، كوپە- كورىنەۋ ارانداتۋعا بارادى. ول قىزدى- قىزدىمەن قازاق پوەزياسىنداعى ماحاببات ليريكاسىنىڭ شەديەۆرى سانالاتىن «كوزىمنىڭ قاراسىنا» جارماسىپ، ودان سوپىلىق پوەزيا ارقىلى كەلگەن پانيسلاميزم كورىنىستەرىن ىزدەپ الەككە تۇسەدى.
.... ورىس تىلىندەگى ماقالا، ەڭ الدىمەن، ورىس ءتىلدى اۋديتورياعا ارنالعاندىقتان، نۇرىشيەۆ ماسكەۋلىك ورىس عالىمدارى مەن جازۋشىلارى جابىلا ماقتاپ جاتقان اۋەزوۆتى ورىس ءتىلى، ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ قاس جاۋى ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسادى.
ابايدىڭ «ەۆگەني ونەگيندى» ەركىن اۋدارۋى تۋرالى اۋەزوۆ پىكىرىن، تالانتى ارتىپ تۇرسا اباي نەگە پۋشكيننەن تومەن تۇرۋعا ءتيىس. شىعىس پوەزياسىندا ءبىر تاقىرىپقا بەس اقىننىڭ جارىسا قالام تارتىپ، بىرىنەن- ءبىرى اسىپ تۇسۋگە ۇمتىلۋى ەجەلدەن بار ءداستۇر ەكەندىگىن نۇرىشيەۆ بىلەدى. بىلە تۇرا جىلپوس قۋ جىلىمقۇرتتاي جىلماڭ قاعادى.
كەمەڭگەرمەن نيەتتەس عالىم، اقىن- جازۋشىلاردىڭ ءبارىن ءبىر شىبىقپەن ايداپ شىعادى. كىم جوق دەيسىڭ ولاردىڭ ىشىندە: ەجەلگى دوس ب. كەنجەبايەۆ، اقىن ءا. تاجىبايەۆ، عىلىم دوكتورى ز. كەدرينا، عىلىم كانديداتى م. سيلچەنكو، كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسى ءالى بەكىپ ۇلگەرمەگەن ق. مۇحامەدحانوۆ - ءبارى- ءبارى نۇرىشيەۆتىڭ قارا ءتىزىمىنىڭ قاق ورتاسىندا ءجۇر.
(جالعاسى بار)
مۇحتار قۇل- مۇحاممەد،
ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى
«انا ءتىلى» گازەتى. 2023