الاش الىپتارىنىڭ انالارى

 استانا. قازاقپارات- كۇش اتاسى قاجىمۇقان بابامىزدىڭ اناسى كابيرا ۇلىق قىزى كوز كورگەن قاريالاردىڭ ايتۋىنشا عالامات كۇش يەسى بولىپتى. ناعاشى اتاسى ۇلىق باتىر كەنەسارى حاننىڭ جاساعىندا مىڭدىقتى باسقارعان.

ەل ىشىندەگى ۇلكەندەردىڭ:

- كابيرانىڭ توعايدان ارقاسىنا سالىپ اكەلگەن اعاشى ۇيىنە ءبىر ايلىق وتىن بولۋشى ەدى، - دەگەن ەستەلىكتەرى ايتىلادى.

كابيرا انا مۇڭايتپاستان اسان مەن ۇسەن اتتى ەگىز ۇل تۋادى. قۋانىشتارى قوينىنا سىيماي جۇرگەندە، ەگىز ۇلدارى قاراسان كەسەلىنەن كوز جۇمادى. وسىدان كەيىن كوپ جىلدار بالا كوتەرە الماعان عازيز انا مۇقانعا جۇكتى بولىپ، ونى تۋاردا كوپ قينالادى. ەكى كۇن، ەكى ءتۇن باقانعا اسىلىپ تۇرىپ، ارەڭ دەگەندە بالپاناقتاي ۇل تۋعان كابيرا مۇقانعا ۋىز ءسۇتىن ەمىزىپ وتىرىپ ومىردەن وزادى.

كىشكەنتاي مۇقاندى باۋىرىنا سالعان اجەسى ايسارا قاراوتكەل دۋانىندا وتكەن ءبىر كۇرەستە قازاقتارعا دەس بەرمەگەن وزبەكتىڭ اتاقتى قارا بالۋانىن جىعىپ، اتاعى التى الاشقا جايىلعان. ايسارانىڭ زيراتى استانانىڭ ىرگەسىندەگى قاجىمۇقان اۋىلىنداعى قورىمدا.

ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ اناسى - ايساۋلە انا

ءبىز كەيدە انانىڭ قاسيەتىن، انانىڭ قادىرىن، ءتىپتى ونىڭ ۇيدەگى ورنىن وشاقتىڭ ماڭايىنان وزدىرا الماي جاتاتىنىمىز وتىرىك ەمەس. قاۋقارى قايتىپ، قارىمى تالعان قارت كەيۋانانى قادىرسىز كىسىدەي قالقايتىپ قوياتىنىمىز بار. ەڭ اۋىرى، بۇل قارىم-قاتىناستان «ەندى بۇدان بىلاي سەنى ءبىز باعىپ-قاعامىز، اسىراۋشىڭ ءبىزبىز، ءبىزدىڭ قولىمىزدا تۇراسىڭ» دەگەن پاسىقتاۋ سۋىق مىندەت بايقالسا قيىن. بايقالىپ تا جاتادى. . . سوندايدا ابىز ءابىشتىڭ، كەمەڭگەر ءابىشتىڭ، كەڭ ءابىشتىڭ مىنا ءبىر جالعىز عانا ءسوزى جانىڭا شيپا بولا سالادى.

بىردە جازۋشى ءابىش كەكىلبايەۆتان فرانسۋزدىڭ جۋرناليسى «ءسىزدىڭ قولىڭىزدا اناڭىز بار ەكەن عوي» دەپ سۇراپتى. سول كەزدە ابەكەڭ « جوق، مەنىڭ قولىمدا انام ەمەس، مەن انامنىڭ قولىندا تۇرامىن» دەگەن ەكەن. ءاربىر پەرزەنت ابىشتەي بولسا، قانە؟؟! جالپى، انانىڭ قۇنداعى مەن قۇشاعىنا ماڭگىلىك قارىزدار ەكەنىمىزدى ۇمىتپاعانىمىز ابزال- اۋ.

ءيا، اناسىن قۇرمەت تۇتۋدىڭ ايرىقشا ۇلگىسىن سوناۋ جىلدارى جالعىزدارىنىڭ سوڭىنان ەرىپ الىس-الىس اۋىلداردان الماتىعا كەلگەن الىپتاردىڭ انالارى تۋرالى ەستەلىكتەردى وقىعاندا بايقايسىز. ءابىش اعانىڭ اناسى ايساۋلە اجە ءبىر ەستەلىگىندە «وتاعاسىمنىڭ قازاسىن ەستىگەندە ءابىشىم قارشاداي ەدى. قۇدايعا شۇكىر، جەتتىم، جەتىلدىم، اسىراپ ءوسىردىم. جەتىم اتىن ەستىرتپەدىم. ءابىشىم مەنىكى ەمەس، قۇدايدىكى، مەنىكى ەمەس، كوپتىكى. ارۋاق بەردى، قۇداي بەردى. مەندەي كىسى كىمدە جوق. قۇدايعا دا، حالىققا دا ىرزامىن. كەيىن جالعىز ۇلدىڭ تىلەۋىن تىلەپ الماتى اسقان جالعىز مەن ەمەس ەكەنمىن. ءابىشىمنىڭ دوس-جاراندارى سول كەزدە دە از ەمەس ەدى. ءبارى ۇيگە توپىرلاپ كىرىپ، توپىرلاپ شىعىپ جۇرەتىن. وسى قادىر، قاليحان، سايىن، ماعزوم، ورازبەك، سابىرحان، زەينوللا، سەيفوللالار ءبارى بىرگە ءجۇردى. ولارعا ەرىپ، استاناعا كەلگەن انالارى دا، اپا- قارىنداستارى دا وتە تاتۋ-ءتاتتى بولدىق. ءبىر-ءبىرىمىزدى ءبىر كۇن كورمەسەك، ساعىنىپ وتىراتىن ەدىك. اسىرەسە اسقاردىڭ اناسى، قايراتتىڭ اناسى، ءابدىجامىلدىڭ جەڭگەسى اڭگىمەمىز جاراسقان قاتار-قۇربى بولىپ، كوپ ارالاستىق. «اسقاردىڭ اناسى»، «ءابىشتىڭ اناسى» دەپ سويلەيتىن بۇكىل الماتى»، دەيدى.

قانىشتىڭ اناسى ءاليما

قازاقتىڭ دانا پەرزەنتى، عۇلاما عالىم قانىش ساتپايەۆتىڭ اناسى - ءاليما يسا قىزى. قانىشتىڭ ءوزى بايدىڭ بالاسى، اتالارى قاجى بولعانى ءۇشىن قۋدالانىپ جاتقان تۇستا اناسى ءاليمانىڭ تەگىن اتاۋ لاۋلاعان وتقا ماي قۇيۋمەن بىردەي ەدى.

ءاليما يسا قىزى العاشقى رەت اتاقتى شورمان ءبيدىڭ نەمەرەسى قانافيدەنگە ۇزاتىلعان. ءبىراق دەنساۋلىعى دىمكاس قانافيدەن تويدان سوڭ بىرنەشە كۇن وتكەندە ومىردەن وزادى. قانىشتىڭ اكەسى يمانتايدىڭ كىندىگىنەن تۋعان قىزى كۇنشە دە جاستاي قايتىس بولىپ، يمانتاي اۋىر قايعىعا ۇشىرايدى.

سوندا بايبىشەسى نۇرىم انا كۇيەۋىنە:

- ەكەۋمىز وتاسقالى قاتۋ سوزگە كەلمەپپىز. بۇل جالعاندا قانشا تۇرساق تا، كۇش-قۋاتىمىز بارىندا وكىنبەي وتەيىك. سەنى ۇرپاقسىز قالدىرعىم كەلمەيدى. قانافيدەن ءولىپ كەتتى، يسانىڭ جاپ-جاس قىزى ءاليما جەسىر قالدى. سونى توقالدىققا ال. ول بالا تاپسا، مەن باعۋدان جالىقپاسپىن،- دەپ اقىل بەرەدى.

ءسويتىپ، شورمان اۋلەتى جاسى جيىرماعا دا جەتپەگەن ءاليمانى ءوز قىزدارىنداي قۇرمەتپەن، ءسان-سالتاناتىمەن ۇزاتىپتى. ءاليمادان تۋعان ءتورت ۇلدى نۇرىم انا باۋىرىنا سالىپ وسىرەدى. قانىشتان وزگە ءۇش باۋىرى 1937 - جىلدارداعى زۇلماتتىڭ قۇربانى بولعان.

شەرحاننىڭ اناسى ايشا

«ايشاعا قاراسام: كوزىنەن جاس پارلاپ وتىر ەكەن. اي ساۋلەسىنە شاعىلىپ، جىلت-جىلت ەتىپ جىلعالانا اققان جاسىن كوردىم.

- نەگە جىلايسىڭ؟

- اي جارىقتىق ءۇش ۇرپەك بالاپانىن قىرعا دا سۇيرەپ، ويعا دا سۇيرەپ، مۇرتازانى كۇتكەن مەن سياقتى ەكەن.

تاڭەرتەڭگىسىن كوك ءشوپتىڭ باسىنا مىڭ-ميلليون اسىل مونشاق تاعىلعانداي شۇعىلا شاشتى.

- شىق قالىڭ ءتۇسىپتى عوي،- دەدىم.

ايشا ويلانىپ تۇرىپ:

- شىق ەمەس ول،- دەدى.

- سەن دە جىلادىڭ. بۇل اي مەن ايشانىڭ كوز جاسى.

- ءبىز سياقتى جەتىم-جەسىرلەردى اي جارىقتىق ايايدى. ادامدار بايقامايدى.

- سالدەن كەيىن كەۋىپ كەتەدى. سەنىڭ كوز جاسىڭ دا قۇرعايدى.

- ايتقانىڭ كەلسىن، ۇلىم! - دەپ ايشا مەنى ايمالاپ بەتىمنەن ءسۇيدى».

شەرحان مۇرتازانىڭ اناسى دەگەندە، ەسىمىزگە قالامگەردىڭ «اي مەن ايشاسى» ءتۇستى. ايشانىڭ بويىندا - 37-نىڭ زوبالاڭىندا كۇيەۋىنەن ايىرىلىپ جەسىر قالعان، اشتىق پەن جوقتىقتا شيەتتەي بالالارىن ەر جەتكىزگەن قازاق انالارىنىڭ قايسارلىعى، اقىل-پاراساتى بار. ايشانىڭ ءومىرىن وقىپ، شەرحان-بارسحاننىڭ قانداي انادان تۋعانىن تۇسىنەسىز.

قايراتتىڭ اناسى جاڭىلعانىم

«مەنىڭ انام جيىرما توعىزىندا جەسىر قالعان. بەت بىتكەننىڭ ادەمىسى بولعان كىسى. قۇلاپ تۇسكەن قوس بۇرىمى قىزىل توبىققا تۇسەتىن سۇلۋ جان ەدى. تالاي ادام ءسوز سالعاندا انام: «جالعىز ۇلىمنىڭ بەتىنە شىركەۋ بولادى، ماڭدايىنان شەرتەدى» دەپ، مەن ءۇشىن تۇرمىس قۇرماعان. جەر شارىندا مەنىڭ اناما جەتەتىن انا جوق دەپ بىلەمىن. ول كىسى 86 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى، سوندا مەن جەر بەتىندە جالعىز قالعانداي بولدىم». وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن قايرات اقىننان سۇحبات العاندا الپىستان اسىپ كەتكەن اعامىز وسىلاي دەگەن.

«اناسى بار ادامدار، ەشقاشان قارتايمايدى» دەگەن ولمەيتىن جىر جولدارىنىڭ اۆتورى، اقىن قايرات جۇماعاليەۆتىڭ اناسى - جاڭىلعانىم وكەش قىزى. نارىنقۇمنىڭ قايسار قىزى وتىزعا جەتپەي جەسىر قالىپ، قۇدايدان تىلەپ العان جالعىزى قايراتى ءۇشىن بار عۇمىرىن ارناعان. وتاعاسىنان ايىرىلعانى ازداي، كىندىك كەسكەن جەرىن اسكەريلەردىڭ تەپكىسىنە تاستاپ، وڭتۇستىك قازاقستانعا جەر اۋدارىلعان.

تۋعان اناسىنداي بولعان اياۋلى جان تۋرالى كەلىنى، قايرات جۇماعاليەۆتىڭ جارى سوفيا نىعمەتوللا قىزى بىلاي دەپ وي تولعايدى:

«... قايرەكەڭ اناسىن الماتىعا كوشىرىپ العان سوڭ پاتەر جاعالاپ، كوشىپ جۇرەدى. سول كەزدە بۇل پاتەر يەلەرىمەن كەلىسە الماي كۇيىپ-پىسىپ جۇرسە، مامام ءان ايتىپ جۇرەدى ەكەن. «ونىڭ نە؟» دەپ سۇراسا «سەن مەنىڭ قاسىمدا بولساڭ، نە كورسەم دە مەنەن باقىتتى ادام جوق!» دەيدى ەكەن.

«... مامام 1992 - جىلى 86 جاسىندا قايتىس بولعاندا، ۇيىمىزگە ادام سىيماي كەتتى. نەبىر بەلگىلى كىسىلەر «تابارىك» دەپ مامامنىڭ تۇتىنعان زاتتارىن، كيمەشەگىن، ءتىپتى ەدەن جۋاتىن شۆابرا تاياعىنا دەيىن قالاپ الىپ كەتتى...»

توقتاردىڭ اناسى

قازاق بالاسىنا اسپانعا قاراپ ارمانداۋدى ۇيرەتكەن تۇڭعىش عارىشكەرىمىز توقتار اۋباكىروۆ اكەسى وڭعارباي مەن اناسى قاميانىڭ كوز جۇمعان توعىز ۇلدان كەيىنگى كورگەن پەرزەنتى. «ەندى وسى جامانىمىز امان بولسىنشى، جارىق دۇنيەگە توقتاسىنشى» دەگەن ىرىممەن توقتار دەپ اتاعان. اتا-اناسى ەرتە دۇنيە سالعان توقتار بيكەن اپاسىنىڭ تاربيەسىندە وسكەن. قازاقتىڭ قىران قاناتتى ۇلى اناسى تۋرالى بىلاي دەپ ەسكە الادى:

«سەنىڭ ۇشقىش بولاتىنىڭدى سەن دۇنيەگە كەلمەس بۇرىن ءبىلىپ قويىپ ەدىم. تۇسىمدە ايان بەردى، قولىما ءاپ-ادەمى كوبەلەك قونىپ وتىر ەكەن. «بۇل سەنىڭ كوبەلەگىڭ، سەنىڭ جالعاسىڭ» دەگەن قۇلاعىمنىڭ تۇبىنەن ەستىلگەن داۋىستان ويانىپ كەتتىم» دەپ وتىراتىن ەدى جارىقتىق. كىشكەنتاي بولسام دا بەت-ءجۇزى، ادەمى جىميىپ كۇلگەنى ءالى كۇنگە دەيىن كوز الدىمدا قالىپ قويدى».

داۋلەتتىڭ اناسى ءمارزيا

الاشقا داۋلەتتەي وعىلاندى سىيلاعان مارزيا ايتباي قىزى سەگىز ۇل مەن ەكى قىزدى ومىرگە اكەلگەن، قازاق ايەلى دەگەن ارداقتى اتقا ابدەن لايىق جانداردىڭ ءبىرى.

مارزيا انا ازامات بولىپ ەر جەتكەن ۇلدارىنا ءدان ريزا. تۇرلىحانوۆتار اۋلەتىنەن تاراعان ۇرپاق ءار مەرەكە سايىن شوق-شوق گۇلدەرىن الىپ، مارزيا ايتباي قىزىنىڭ ۇيىنە اسىعادى. نەمەرەلەرىنىڭ ۇلكەنى راحات «اسىل اجەم» اتتى ءانىن اجەسىنە ارنادى.

- مەن ۇل بالا سياقتى تاربيەلەنگەندىكتەن، جىلتىراقتارعا كوپ قىزىقپايمىن. وپا-دالاپ، ءيىسماي دەگەندى قولدانعان ەمەسپىن. بىردە قىزىم بەتىنە، قولىنا كرەم جاعىپ وتىر ەكەن. قاراسام، تەرىسى جۇپ-جۇمساق بولىپ شىعا كەلدى. ماعان دا جاعىپ بەردى. ەرتەسىنە بەتىمە اللەرگيا شىعىپ، دارىگەرگە بارۋىما تۋرا كەلدى. ءسويتىپ، ءبىر اي بويى ءدارى ەكتىرىپ، بەتى-قولىمنىڭ تەرىسى قابىرشاقتانىپ ءتۇسىپ، ارەڭ جازىلدىم. جاراتقان سىيلاعان سۇلۋلىققا ەشتەڭە جەتپەيدى ەكەن، - دەيدى مارزيا ايتباي قىزى.

مارقۇم تابىلدى دوسىموۆتىڭ «وسى قىردا توبەشىكتەي انالار، دۇنيەگە تاۋداي ۇلدار اكەلگەن» دەپ كەلەتىن اتاقتى ولەڭى ەسكە ءتۇسىپ وتىر. شىنىندا، قازاقتىڭ قانداي زاڭعار تۇلعاسى بولسىن، اناسىنىڭ الدىندا الاسا ەكەن-اۋ. قازاقتىڭ تاۋداي ۇلدارىنىڭ ءوزى شۇيكەدەي عانا كەمپىردىڭ الدىندا كىشكەنتاي بالا بولىپ قالادى ەمەس پە؟! ۇلت تاريحىندا ءىز قالدىرعان وعىلانداردى دۇنيەگە اكەلگەن انالاردىڭ ءومىر جولىنا ۇڭىلگەندە، ولاردىڭ ءارقايسىسى تاعىلىمدى تاعدىردىڭ يەسى ەكەندىگىنە كوز جەتكىزدىك.

 2014 ج