الاش الىپپەسى شىڭداعان

استانا. KAZINFORM - كۇنى كەشە استانا تورىندە قازاق پەن قىرعىز ۇلتى زيالىلارىنىڭ، اتاپ ايتساق، مادەني-عىلىمي سالا تۇلعالارىنىڭ، قايراتكەر اقساقالدارىنىڭ كەزدەسۋى ءوتتى. جيىندى ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك كەڭەسشىسى ەرلان قارين جۇرگىزىپ وتىردى. قىرعىز تاراپىنىڭ ءسوز تىزگىنىن وسى ەلدىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى سۇيىنبەك قاسمامبەتوۆ ۇستادى. اعايىن ەكى ۇلتتىڭ ەلەۋلى تۇلعالارى ويىن ورتاعا سالىپ، رۋحاني بايلانىستىڭ جاڭا كەزەڭىنە قاتىستى ءجون-جوباسىن ۇسىندى. ەكسپو-ورتالىعىنىڭ ەكىنشى قاپتالىندا قازاق- قىرعىز جاستارىنىڭ القالى جيىنى ءوتىپ جاتتى.

بىزگە بۇل ءىس-شارا ءبىر كەزدەگى شىڭعىس ايتماتوۆ ۇيىتقى بولعان «ىستىقكول فورۋمىنىڭ» جالعاسىنداي ياكي وسيەتىندەي كورىنىپ تۇردى. بۇعان «شۇكىر!» دەيمىز.

وسى جيىننىڭ الدىندا، 17-ساۋىردە «Egemen Qazaqstan» گازەتىندە ادەبيەتتانۋشى- اكادەميك ابدىلداجان اقماتاليەۆتىڭ «قازاق- قىرعىز ءبىر تۋعان، العا قاراي ۇمتىلعان...» اتتى ماقالاسى جارىق كورىپ ەدى.

مۇندا عالىم: «قىرعىز- قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ قالىپتاسۋىندا ەكى حالىقتىڭ عالىمدارى ۇلكەن ءرول اتقاردى» دەپ باعا بەرگەن. بۇل - شىن ءسوز. دالىرەك ايتساق، 1960-1990 -جىلدارى ادەبيەتشى تۇلعالارىمىز، اقىن جازۋشىلارىمىز ەشكىمنىڭ نۇسقاۋىنسىز-اق ءداستۇرلى تاريحي بايلانىستى سىندارلى دەڭگەيگە كوتەرە ءبىلدى. ارينە، بۇل قارىم-قاتىناستىڭ نەگىزدەرىنە قاتىستى دەرەكتەر ءالى دە تولىعا ءتۇسۋى كەرەك. بۇل كوپ ايتىلاتىن شوقان مەن «ماناس»، مۇحتار مەن «ماناس»، ءسۇيىنباي مەن قاتاعان، م. اۋەزوۆ پەن ش. ايتماتوۆ ت. ب. الەۋەتتى زەرتتەۋ باعىتىن بايىتا تۇسەدى دەپ سانايمىز.

سول ماشات-باستاۋعا (قىرعىزشا باشات - بۇلاق) قاتىستى بىرەر ويدى دايەكتەي كەتۋدى دۇرىس سانايمىز.

ءبىرىنشىسى - ۋفاداعى «مەدرەسە عاليا» باستاۋى. تۇركى دۇنيەسىنە ورتاق تۇلعا، سويى اسىل زيا كاماليدىڭ (1873-1942) رۋحى شات بولسىن، وسى عۇلاما نەگىزىن قالاعان وقۋ ورنىندا باشقۇرت، تاتار، قازاق، قىرعىز، قاراقالپاق، قۇمىق ت. ب. بالالارى وقىپ، كەيىن ۇلت- ۇلىسىنىڭ ءبىلىم- عىلىمىن، باسپا ءسوزى مەن جاڭا ادەبيەتىن قالىپتاستىردى.

مىنە، وسى قۇتتى شاھاردا ەكى ازامات - قىرعىز يشانعالي اراباي ۇلى مەن قازاق حافيز سارسەكە ۇلى وي بىرىكتىرىپ، 1911 -جىلى تۇڭعىش رەت جاديتتىك باعىتتاعى «قازاق- قىرعىز الىپپەسىن» جازدى («قازاق ءۋا قىرعىز بالالارى ءۇشىن وسۋل ساۋتيا ءيلا جازىلعان الىپپە ياكي توتە وقۋ». ءموراتتيب ءۋا ءناشارلارى: ءمادراسا- ي عالياداعى قىرعىز ءۋا قازاق شاكىرتتەرى. قۇراستىرعان يشانعالي ارابايەۆ جانە حافيز سارسەكەيەۆ. - ۋفا: شارق ءماتباعاسى, 1911. - 52 ب. ). البەتتە، ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ 1912 -جىلى ورىنبوردا شىققان بىلىكتى، سالماقتى «وقۋ قۇرالىنىڭ (قازاقشا الىپپە)» ءجونى بولەك، ءبىراق وزدەرىن سول اقاڭنىڭ شاكىرتى ساناعان قوس ازاماتتىڭ باستاماشىلدىعى، وجەتتىلىگى تاريحقا ەنۋى قاجەت. سونداي- اق وسى داتا قوس ەلدىڭ فيلولوگيا، لينگۆيستيكا سالاسىنىڭ بىرلىك كۇنى رەتىندە ايقىندالسا دەيمىز.

ەكىنشىسى - 1916 -جىلداعى ۇركىنشىلىك تاعىلىمى. بۇل - تۋىسقان ەكى ۇلت ءۇشىن دە ەڭ اۋىر شاق. 1916-1917 -جىلدارى سان مىڭ ادام تۋعان جەرىنەن امالسىز قىتاي اۋدى. بابالارشا ايتساق، «ءبىر جاعى - جار، ەكىنشى جاعى - قۇز» احۋال. اسىرەسە، قىرعىز ۇلتى ۇدەرە كوشتى. جاڭىلىسپاساق، سول كوشتىڭ ىشىندە بولاشاق قىرعىزدىڭ كلاسسيگى، بۇل كەزدە جاس بوزبالا قاسىم تىنىستان ۇلى دا ءجۇردى. سول قارالى دا جارالى كۇندەردە الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان باستاپ، پەتەربوردىڭ جاۋاپتى ورىندارىنا، گوسدۋماعا دەيىن دابىل قاقتى.

«قىرعىز حالقىنا كومەك» دەپ، ەلدەن جىلۋ جينادى. بۇعان كۋا - تاريحي «قازاق» گازەتىندەگى ماتەريالدار. ءبىر ماقالادان ءۇزىندى وقيىق: «مۇحامەتجان تىنىشباي ۇلىنىڭ جيناعان ماعلۇماتىنشا، قىتاي جەرىنە (قۇلجا، قاشقار ولكەسىنە) بوسقان قىرعىزدىڭ سانى 164 مىڭ ادام ەكەن. وسى (1917) جىلدىڭ يۇلىنە دەيىن قالعانى - 83 مىڭ، جەرىنە قايتقانى - 69 مىڭ، قىتاي جەرىندە قالعانى 12 مىڭ. ءبىز بۇرىن قىرعىنعا ۇشىراعان جالعىز قىرعىز دەپ ءجۇرۋشى ەدىك. جاركەنت ۋەزىندەگى البانداردىڭ (ۇلى ءجۇز) بوسقانى دا، قىرعىنى دا قىرعىزدان كەم ەمەس ەكەن. الاش ازاماتى، قۇلاقتارىڭا سالامىز! قىرعىز باۋىرلارىڭدى ۇمىتپا!». بۇل - ءبىر دەرەك. ەكىنشى دەرەك - ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزى قاۋلىسىندا مىنانداي شەشىم بار: «جەتىسۋ وبلىسىنداعى اشتىقتان قىرىلىپ جاتقان قازاق- قىرعىزعا الاش بالاسى جاردەم بەرۋىن سيەز وتىنەدى».

مۇنداي وي، ۇسىنىس، دەرەك الاش گازەتتەرىندە تۇنىپ تۇر. بىزدىڭشە، وسى ۇركىنشىلىكتەگى بىرلىككە ەسكەرتكىش قويۋ - بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ اسىل پارىزى. ءتىپتى ەكى ەلدىڭ سۋرەتكەرلەرى رومان جازىپ، كوركەم فيلم تۇسىرسە دە قۇبا-قۇپ.

وسى جولداعى باستى قادام - قىرعىز ەلىنىڭ دوكتورانتتارى (تاريح، ادەبيەتتانۋ، جۋرناليستيكا باعىتى) «قازاق» گازەتىندەگى قىرعىز حالقىنىڭ احۋالى»، «الاش گازەتتەرىندەگى قىرعىز ۇركىنشىلىگى» ت. ب. تاقىرىپتى قاۋزاي باستاسا، ەكى ەل اراسىنداعى قىل وتپەيتىن باۋىرلاستىق بەكي تۇسەر ەدى.

ءۇشىنشىسى - الاش مۇراتى تۋرالى. بۇل - ءبىزدى بىرىكتىرەتىن ءرامىزدى كەزەڭ. ءوز باسىم «قازاق»، «اقجول»، «ءتىلشى» گازەتتەرىنەن يشانعالي اراباي ۇلى مەن قاسىم تىنىستان ۇلىنا قاتىستى كەمىندە 30 عا تارتا ماقالا، دەرەك وقىدىم. مىسالى، ايگىلى قازاق اقىنى عۇمار قاراشتىڭ «ورنەك»، «تۇرمىش» اتتى كىتاپتارىن تاراتۋعا يشانعالي بەلسەنە اتسالىسقان. قىرعىز قاسىمنىڭ «الاشقا» اتتى ولەڭى كەيىنگى بارلىق جيناعىنا ەندى. اقىن بىلايشا تولعانادى:

«الاشىم، كانداي ەدي بۋرۋنگى شاك،

ول كانداي كارا تۋمان ورتاگى تاپ؟

بۋل زامان - وكۋۋ- بيليم زاماناسى،

يسكە كير، بەليڭدي بۋۋ، بەكەم ۋستاپ...».

1922 -جىلى تاشكەنتتە الاش زيالىلارى قۇرعان (ءتوراعاسى حالەل دوسمۇحامەد ۇلى) «تالاپ» مادەني ۇيىمىنىڭ باسقارما قۇرامىندا دا قاسىم ءجۇردى. وسى قالادا جوعارى دەڭگەيدە وتكەن اقاڭنىڭ 50 جىلدىق مەرەيتويىندا («كيرينپروس» ياعني حالىققا ءبىلىم بەرۋ ينستيتۋتى ۇيىمداستىرعان) قىرعىز زيالىلارى تىك تۇرىپ قىزمەت ەتكەن. سونداي-اق قىرعىز كلاسسيگى قاسىم تىنىستان ۇلىنىڭ العاشقى ولەڭدەرى قازاقتىڭ تاريحي «اق جول» گازەتىنىڭ (تاشكەنت) ءىزاشارى «جاڭا ءورىس» گازەتىندە (1920 -جىل، 18-ءساۋىر – 27-شىلدە) جاريالانعانى دا - زەرتتەۋگە لايىقتى تاقىرىپ.

ءتورتىنشىسى - قىرعىز توپىراعىنداعى قازاقتىڭ بەرەكە- بىرلىگى. بۇل توسىن تاقىرىپ ەمەس. تاريحتىڭ ءارى ساباعى، ءارى تاعىلىمى. XIX-ⅩⅩ عاسىر ءبىزدى ابدەن سىنادى. ءبىز ەكى-ءۇش قىزىق وقيعانى بىلەمىز. ءومىردىڭ بۇرالاڭ پروزاسى... قازاق پەن قىرعىز تەرەڭدەۋگە سەكەمدەنەتىن، ءبىر-ءبىرىنىڭ كوڭىلىنە قارايتىن حان كەنە جورىعىنا قاتىسقان اعىباي باتىردىڭ ۇرپاعى قيىن كەزەڭدەردە قىرعىزستاندى پانالاعان.

الاشتىڭ بىرنەشە قايراتكەرى ن ك ۆ د-دان ءىزىن جاسىرىپ، قىرعىز اراسىنا بارىپ امان قالعان. سونىڭ ءبىرى - بۇحارا رەسپۋبليكاسىندا پرەمەر-مينيستر ورىنباسارى بولعان، تۇڭعىش قازاق ءبىلىمپازدارى سەزىنە سول جاقتىڭ وكىلى رەتىندە قاتىسقان مىرزا ناۋرىزباي ۇلى. بولشەۆيزمنىڭ سىڭارجاق ەكونوميكالىق ساياساتى قازاقستاندى ەت تاپسىراتىن ايماق رەتىندە بەلگىلەگەندە، قازاق حالقى ءاپ- ساتتە الاپات اشتىققا ۇرىنعان. ءبىر قاۋىم قازاقتىڭ قىرعىزعا بارىپ جان ساقتاۋىنىڭ سەبەبى سول...

ءبارىمىز قىرعىزدىڭ ءبىرتۋار ونەر قايراتكەرى سۇيمەنقۇل چوكموروۆ باقتىعۇل ءرولىن سومداعان «قاراش-قاراش وقيعاسى» فيلمىن جاقسى بىلەمىز. تۋىندى تۇركىگە ورتاق قايراتكەر تۇراردىڭ اكەسى رىسقۇل تۋرالى. بۇعان كلاسسيك م. اۋەزوۆتىڭ پوۆەسى ارقاۋ بولعانى ءمالىم. وسىندا جاراسباي دەگەن كۇردەلى كەيىپكەر بار. سوڭىندا وسى بولىس كەكتى باقتىعۇلدىڭ وعىنا ۇشادى. ومىردە ءبىرى - سايماساي ۇشكەمپىر ۇلى، ەكىنشىسى - رىسقۇل جىلقايدار ۇلى. بولشەۆيك كوزقاراسىمەن ايتساق، بىتىسپەس، ىمىراسىز ەكى تاپتىڭ وكىلى. 30-جىلدارى ەكەۋىنىڭ دە ۇرپاعى قىرعىز اسقان. ءبىز مىنا زاماندا ت. رىسقۇلوۆتىڭ نەمەرە تۋىسىمەن جولىقتىق. بىشكەكتە. كوپ جىل قىرعىزستان قارجى مينيسترلىگىندە جاۋاپتى قىزمەت اتقارىپتى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن سول سالادا سايماسايدىڭ دا ۇرپاعى جۇمىس ىستەپتى.

«ءبىر كۇنى، - دەپ ەدى سوندا مارقۇم احمەت قۇلنازار ۇلى، - تاۋەكەل دەپ تۇرار اتامىز اشۋ- ىزامەن اتقان سايماسايدىڭ ۇرپاعىن دامگە شاقىردىم. «قيىن كەزەڭگە، كۇردەلى جاعدايعا ءبىزدىڭ نە كىنامىز بار؟ ەندى اعايىن بولىپ جۇرەيىك...» دەپ. ول دا كەلىستى. قۇشاق جايىپ، قول الىسىپ، باۋىرلاستىق. ارۋاق قولدادى دەپ ويلايمىن...».

بىزدىڭشە، وسى تۇسىنىستىك وقيعاسى بارىمىزگە ءتالىم بولعانى ابزال. ءبىز كەنەسارى حاننىڭ قىرعىز جورىعى مەن ونىڭ كۇردەلى ءھام شەتىن دەرەگىنە دە اعايىندىقتىڭ پاراسات بيىگىنەن قاراۋىمىز كەرەك. تۇركىستان دانالىعىن جىرلاعان ماعجان اقىن دا وسىنى ايتادى.

الاشتانۋشى عالىم ديحان قامزابەك ۇلى