پاۆەل ايماۋىتوۆ: ءوزىمدى جۇسىپبەكتىڭ ۇرپاعى سانايمىن
پاۆلودار. KAZINFORM - بۇقار جىراۋ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر مۋزەيىنە جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلىنىڭ ۇلكەن ۇلى بەكتۇر ايماۋىتوۆتان قالعان جادىگەرلەر تاپسىرىلدى. ۇلىنىڭ تۇياعى كەڭەس وكىمەتىنىڭ سولاقاي ساياساتىنان ءومىر بويى ازيا ەلدەرىنە شىعارىلماي، «حالىق جاۋىنىڭ بالاسى» دەگەن جالامەن 10 جىلىن رەسەي تۇرمەلەرىندە وتكىزگەن.
تۇسىنىكتىرەك بولۋى ءۇشىن ايتىپ وتەيىك، جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى وتباسىن ەكى مارتە قۇرعان. العاشقى جارى ۆەرا ۆولكوۆادان بەكتۇر، جاناق ەسىمدى ۇلدارى جانە ەكىنشى نەكەسى ەۆگەنيا سەرمۇحامەدوۆادان ءمارۋا (مۋزا) دەگەن قىزى دۇنيەگە كەلگەن. ايماۋىتوۆ ۇرپاقتارىنىڭ بارلىعى قۋعىن كورگەن. اسىرەسە 1916-جىلى تۋعان ۇلكەن ۇلى بەكتۇر كوپ قاسىرەت شەكتى. ول كەزىندە ورىنبورداعى مەكتەپتە مۇحامەدجان تىنىشبايەۆتىڭ ۇلى ەسكەندىرمەن، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ قىزى گۇلنارمەن بىرگە وقىعان. ال 1937 «حالىق جاۋىنىڭ بالاسى» دەگەن جالامەن ۇستالىپ، اقتەڭىزدەگى تۇرمەدە 10 جىل جازاسىن وتەگەن. اباقتىدان شىققان سوڭ، پاسپورتىنا «مۇسىلمان ەلدەرىنە شىعۋعا تىيىم سالىنعان» دەگەن جازۋى بار شتامپ قويىلدى. كەيىن رەسەيدىڭ كەمەر وبلىسىنىڭ پروكوپيەۆ قالاسىنا بارىپ، جەرگىلىكتى شاحتادا ۇزاق جىل ەلەكتريك بولىپ ەڭبەك ەتتى. سول جەردە وتباسىن قۇرىپ، ءبىر ۇل، ءبىر قىز كورگەن. ۇلىنىڭ تۇياعى 1994-جىلى قازاقستانعا ورالىپ، 2008-جىلى 92 جاسىندا الماتىدا دۇنيە سالدى.
جۋىقتا بەكتۇردىڭ قىزى ريممادان تۋعان پاۆەل ايماۋىتوۆ جۇسىپبەك اتاسىنىڭ تۋعان جەرىن ارنايى ىزدەپ باياناۋىلعا تابان تىرەپتى. پاۆەل قازاقتاردان ءوزىن پازىل دەپ اتاۋدى سۇرايدى. بەكتۇردىڭ تاربيەسىندە وسكەن جىگەرلى ازامات قازاق حالقىنىڭ جۇراعاتىمىن دەيدى.
- مەن رەسەيدەگى كۋزباستا تۋعانمىن، قازىر كەمەر وبلىسىندا تۇرامىن. وسىمەن پاۆلودار جەرىنە، سونىڭ ىشىنە باياناۋىلعا ەكىنشى مارتە ساپارلادىم. العاش بالا كەزىمدە بەكتۇر اتاممەن كەلگەن ەدىم. ارادا 28 جىل وتكەندە، بيىلعى جازدا ءساتىن سالىپ، تاعى تابان تىرەدىم. ءداندىباي اتىرابىنداعى اتا-بابالارىمنىڭ زيراتىندا بولعانىمدا جان-دۇنيەمدى ءبىر تىلسىم كۇش جاناپ وتكەندەي بولدى. قازاقتىڭ سارى دالاسىن ساعىناتىنىمدى ءتۇسىندىم، اتالارىمنىڭ رۋحى مەنى بۇل جاققا ۇنەمى تارتىپ تۇراتىنداي. ەكىنشى ساپارىمنان سوڭ اتاما تيەسىلى بولعان ءبىراز زاتتارىن پاۆلوداردىڭ تورىنە اكەلىپ ءىلىپ قويۋدى ءجون دەپ شەشتىم. ارعى ناعاشى اتام جۇسىپبەك 1988-جىلى اقتالسا، بەكتۇر اتامىز اراعا ءبىراز جىل سالىپ بۇرىنعى جابىلعان جالالاردان تولىق قۇتىلدى. بەكتۇر اتامنىڭ تاربيەسىندە وسكەنىمدى نەسىن جاسىرايىن؟! الايدا ول كىسى وتكەن ءومىرى، بالالىق شاعى، اكەسى جايلى مۇلدە ءتىس جارمايتىن. تەك 90-جىلداردىڭ ورتاسىندا ءبىزدى قازاقستاننان كەلگەن عالىمدار، سونىڭ ىشىندە پاۆلودارلىق ايمان زەينۋلينا بار، ىزدەپ تاپقان سوڭ عانا اقيقاتقا كوز جەتكىزە باستادىق. اتام تۋعان ەلىنە كەلىپ كوز جۇمدى. مەن ونىڭ سوڭعى دەمى قازاق جەرىندە ءۇزىلۋى سوڭعى ارمانى بولار دەپ ويلايمىن. سەبەبى ءومىر بويعى زارىعا كۇتكەن ساعىنىشى - باياناۋىلدى، قازاقستاندى ءبىر كورۋ بولعانىن ءبىز ەسەيە كەلە بىلدىك قوي، - دەپ تەبىرەندى پاۆەل.
ايماۋىت ۇلىنىڭ جۇراعاتى بۇقار جىراۋ اتىنداعى مۋزەيگە بەكتۇردىڭ ءتولقۇجاتىنىڭ كوشىرمەسىن، ەڭبەك جەتىستىكتەرى ءۇشىن العان گراموتاسى مەن مەدالىن تابىس ەتتى. سونداي- اق قىزىلتاۋداعى «مادەني كىندىك» تاريحي ءبىلىم بەرۋ-تاربيە كەشەنىنىڭ ورنىنان ءوزى تاۋىپ العان ەسىكتىڭ جەز تۇتقاسىن اماناتتادى.
- كونە زاماننىڭ مانەرىمەن جاسالعان تۇتقانى اتام جۇسىپبەك تالاي مارتە ۇستاعانى انىق، بۇل جادىگەردى تابۋعا جاراتقان ءوزى جاردەمدەسكەن بولار، - دەدى ول.
پاۆەل ج. ايماۋىت ۇلىنىڭ مۇراسىن ودان ءارى زەردەلەۋگە ۇلەسىن قوسۋعا نيەتتى. ايتۋىنشا، ەڭ ۇلكەن ميسسياسى - ماسكەۋدىڭ ۆاگانكوۆ زيراتىنداعى تۇلعانىڭ جەرلەنگەن جەرىن تابۋ. ودان سوڭ شىعارماشىلىعىن ورىس تىلىنە اۋدارتىپ، ورىس ءتىلدى قاۋىمعا تانىمال ەتۋ. سونداي- اق پاۆلودارداعى ج. ايماۋىت ۇلى اتىنداعى قازاق تەاترى ورنالاسقان قازىرگى لوموۆ كوشەسىن «جۇسىپبەك ۇلى كوشەسى» دەپ وزگەرتۋ تۋرالى وبلىس باسشىلىعىنا ۇسىنىسپەن شىعامىن دەگەن نيەتىن دە جاسىرمادى.
تورايعىروۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمى ايمان زەينۋلينا جۇسىپبەك ەسىمىنىڭ قايتا ورالۋىنا اكادەميك سەرىك قيرابايەۆ ولشەۋسىز ەڭبەك ەتكەنىن ايتادى.
- جۇسەكەڭنىڭ ەسىمى 1989-جىلى العاش رەت ەستىلە باستادى. بۇل ءىستىڭ باسى-قاسىندا اكادەميك سەرىك قيرابايەۆ اعامىز ءبىر ءوزى ءجۇردى. تۇلعانىڭ ءومىرى، وتباسى تۋرالى قازاقستاندا ەشبىر اقپارات بولمادى. كەيىن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندەگى قۇجاتتارىن قاراعانىمىزدا ەكى رەت ۇيلەنگەنىن، ەكى نەكەدەن 2 ۇل، 1 قىز بولعانىن بىلدىك. 1994-جىلى سەرىك اعامەن بىرگە قىرعىزستانعا ساپار شەگىپ، ەكىنشى ۇلى جاناقتىڭ (ەۆگەني) ۇيىنە باردىق. ول كىسى ابدەن قورقىپ قالعان بولۋى كەرەك، العاشقىدا قابىلدامادى. اراعا 3-4 اي سالىپ، قايتا بارىپ، جانىندا ءبىراز ۋاقىت بولىپ اكەسى جايىندا كوپ ەستەلىكتەر الىپ قايتقان ەدىك. ال ۇلكەن ۇلى بەكتۇردىڭ عۇمىرى ءتىپتى وزگەشە. ول كىسىنى ىزدەپ 1992-جىلى رەسەيدىڭ كەمەر وبلىسىنا بارعانىمىز ەسىمدە. ءۇشىنشى بالاسى - قىزى مۋزا اقتوبەدە تۇردى. ول كىسىدەن دە كوپ مالىمەت ەستىپ بىلدىك، - دەيدى عالىم.
ءىس-شارادا باياناۋىلدىق ولكەتانۋشى رامازان نۇرعاليەۆ ويماۋىت اۋلەتىنەن تاراعان ۇرپاقتار جايىندا اڭگىمە ءوربىتىپ، ەل ىشىندە ساقتالعان اڭىزداردىڭ تيەگىن اعىتتى. ويماۋىتتار اۋلەتىنىڭ كەز كەلگەنى ىسمەر، قولدارىنان ونەر تامعان جاندار بولعان دەسەدى. اۋليەلى قىزىلتاۋدا ءتورت بىردەي مەشىت-مەدرەسە جۇمىس ىستەپ، تالاي قازاق بالاسى ساۋاتىن اشقان. سول قاتاردان اتاقتى ساتيريك قادىر تايشىقوۆپەن بىرگە جۇسەكەڭ دە ءوسىپ شىققان.
ال «قىر بالاسى» قوعامدىق قورىنىڭ پاۆلودار وبلىسىنداعى وكىلى ابزال رىمبەك پاۆەلگە الاش ارىسىنىڭ تولىق اۋدارمالارى جيناقتالعان «دامەلى» كىتابىن سىيعا تارتتى. كىتاپتىڭ قۇراستىرۋشىسى - ق. اۋباكىر.
بۇقار جىراۋ مۋزەيىنىڭ باسشىسى ەربول قايىروۆ ج. ايماۋىت ۇلىنىڭ 135 جىلدىعىنا وراي وڭىردە ءبىرقاتار يگى شارۋانىڭ باسى قايرىلعانىن اتاپ ءوتتى. بۇعان دەيىن ايماۋىتوۆ نەگىزىن سالعان مادەني كىندىك اۋىلى جايىندا جازعان ەدىك. جۋىقتا باياناۋىلداعى «مادەني كىندىك» تاريحي مەكەنىنە بەلگى تاس قويىلدى.
