اكسيونەرلەر سالىعى مەن جاڭا زاڭ: بانك جۇيەسىندە قانداي بەتبۇرىس بولماق
بايقاساق، پرەزيدەنت بيىلعى جولداۋىن اقشا- نەسيە ساياساتىنا قاتىستى پىكىردەن باستاعان. ىشىندە ناقتى سەكتورعا بەرىلەتىن نەسيە كولەمىنىڭ ازدىعى، بانك اكسيونەرلەرىنىڭ ديۆيدەندىنە ساي سالىقتى ءادىل جۇيەلەۋ، سالاعا قاجەت جاڭا زاڭ تۋرالى ۇسىنىس بار. ءاربىرى ەكونوميكالىق سالماعى تۇرعىسىنان بىرىنەن- ءبىرى وتەدى. Kazinform ءتىلشىسى ماسەلەنىڭ مىنبەردە كوتەرىلۋىنە نە تۇرتكى بولعانىن ءارى بولجامدى شەشىمىن تارقاتىپ كوردى.
تۇتىنۋشىلىق نەسيە 18 تريلليون تەڭگەدەن اسادى
ەلدەگى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ نەسيە ساياساتىنا نازار اۋدارساق، ناقتى سەكتورعا سەلسوق قارايتىنىن بايقايمىز. مىسالى، بيىل بانكتەر تۇتىنۋشىلىق نەسيەگە - جەكە تۇلعالارعا 18 تريلليون تەڭگە قارىز بەرگەن. ال بيزنەسكە باعىتتالعان نەسيە مولشەرى 13,5 تريلليون تەڭگەدەن اسپايدى. دەمەك، قارجى ۇيىمدارى ازاماتتارعا بەرىلەتىن كرەديتكە ارقا سۇيەپ وتىر دەگەن ءسوز. بۇدان قوس تاراپقا بىردەي پايدا بولسا ءجون-اۋ، الايدا حالىقتىڭ ماڭدايى شىلقىپ تۇرعان جوق. نەسيەسىن وتەي الماي جۇرگەندەردىڭ قارىزى 1 تريلليون تەڭگەگە جەتتى، نەسيە جۇكتەمەسى ۇلعايدى.
ماسەلەنىڭ ءمانى ازاماتتاردىڭ بەرەشەگىندە ەمەس، ەكونوميكالىق ديسبالانستا. تۇتىنۋشىلىق نەسيە كولەمى كوبەيگەلى بانك اقشاسى سوندا كەتىپ جاتىر. ۇكىمەت بولسا، كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ ءۇشىن قازىنادان قارجى الۋعا ءماجبۇر. بيۋدجەتتىڭ ءبۇيىرى تومپايماي تۇرعاندا مۇنىڭ ءوزى سالماق.
- قازىر ناقتى سەكتورعا نەسيە ءالى دە ويداعىداي بەرىلمەي جاتقانىن اشىق ايتۋىمىز كەرەك. شاعىن جانە ورتا بيزنەستى جەتكىلىكتى قارجىلاندىرۋ ماسەلەسى دە شەشىمىن تاپقان جوق. بۇل جاعداي ەلىمىزدەگى ىسكەرلىك ورتانىڭ بەلسەندىلىگىنە، ەكونوميكانىڭ تۇراقتىلىعىنا جانە دايەكتى دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر. ۇكىمەت پەن ۇلتتىق بانك بىرلەسىپ، وسىعان قاتىستى وڭتايلى شەشىمدەر ويلاستىرۋى كەرەك. بانكتەردىڭ ەكونوميكاعا كوبىرەك قارجى قۇيۋىنا جاعداي جاساۋ قاجەت، - دەدى پرەزيدەنت.
قامقورلىق قايتىمى بولۋى كەرەك
بۇل سۇراۋدان گورى تالاپقا جاقىن ۇستانىم. پرەزيدەنت جولداۋدا ايتقانداي، وتاندىق بانكتەردىڭ ەسەبى تۇگەل. 2024 -جىلى ولار 1,4 تريلليون تەڭگە تازا تابىس تاپقان. بىلتىرعى كورسەتكىشتەن %16,7 جوعارى، رەكوردتىق مەجە. كەيىنگى بەس جىلدا بانكتەردىڭ تابىسى 3 ەسەگە دەيىن ارتتى. ەسكەرەتىن جايت، تابىسى جوعارى بانكتەردە تازا پايدانى اكسيونەرلەر ءوزارا ءبولىپ الادى. ديۆيدەندكە ساي سالىق تولەۋدى بىلمەيدى، سەبەبى زاڭدا قاراستىرىلماعان.
ەلدەگى 21 بانكتى جەكە جىكتەسەك، بيىل ەشبىرىنىڭ ەسەسى كەتكەنىن كورمەدىك:
حالىق بانك - 444,2 ميلليارد تەڭگە،
كاسپي بانك - 281,9 ميلليارد تەڭگە،
سەنتركرەديت بانكى - 101,8 ميلليارد تەڭگە،
فورتە - 89,1 ميلليارد تەڭگە،
جۋسان بانك 83,7 ميلليارد تەڭگە تازا تابىس السا، قالعان 16 بانكتىڭ جيىنتىق تابىسى 388,1 ميلليارد تەڭگە بولعان.
قارجى ۇيىمدارى اتالعان كورسەتكىشكە ءوز كۇشىمەن جەتتى دەپ ايتا المايمىز. بيلىك بيزنەستىك ورتا قالىپتاستىرىپ، ينۆەستيسيالىق كليماتقا جايلى جاعداي جاسادى. 2010-2020 -جىلدارى بانكتەردىڭ اكتيۆتى احۋالىن جاقسارتۋعا، اينالىم قاراجاتىن ۇلعايتۋعا 4-5 تريلليون تەڭگەدەن استام قاراجات جۇمسالعانىن بىلەمىز. قارجىلىق داعدارىستان شىعىپ، ەكونوميكا وسىمگە بەت العان كەزدە دە كومەك باسەڭدەگەن جوق. بانكتەر ۇلتتىق قوردان اقشا الۋدى ءالى توقتاتپاعان.
قوعام ەندى تالاپ قويا باستادى. بانكتەر العان قارجىسىن قايتارىپ، بيزنەسكە نەسيەنى ۇلعايتسىن دەگەن ءۋاج ايتۋدا. وعان سەبەپ تە جوق ەمەس. ەكونوميست ماقسات حالىقتىڭ پىكىرىنشە، بانكتەردىڭ مەملەكەتتەن العان قارجىنى وتەۋ ءۇردىسى باياۋ، العان اقشانىڭ 90 پايىزى مەملەكەتكە قايتپاعان.
- قولداۋ باستالعان ساتتە كومەككە جۇگىنگەن بانكتەردىڭ بارىنە جاردەم بەرمەي، كەي ءالسىز بانكتى بانكروت دەپ تانۋ كەرەك ەدى. سول كەزدە نارىقتا باسەكەگە قابىلەتتى بانكتەر عانا قالادى. مىسالى، 2008 -جىلى ا ق ش-تىڭ ءوزى بىرنەشە بانكتى قۇتقارمادى. بۇدان ۇتپاسا، ۇتىلعان جوق. سوندىقتان ۇكىمەت قارجى ۇيىمدارىن قورعاي بەرمەي، وسى ەكونوميكالىق پراكتيكانى دا قولدانۋى كەرەك سەكىلدى.
ونىڭ ۇستىنە وتاندىق بانكتەر مەملەكەت كومەگىنە ساي ارەكەت جاساپ جاتىر دەگەنگە سەنۋ قيىن. ءبىر مىسال - بانكتەردەگى جىلدىق سىياقى مولشەرلەمە 56 پايىز. ۇكىمەت مۇنى 41 پايىزعا دەيىن تومەندەتكىسى كەلەدى. ءبىراق ونىڭ ءوزى از. ساراپشى رەتىندە 30 پايىزعا دەيىن ءتۇسىرۋ كەرەك دەپ سانايمىن. سەبەبى، پايىزدىق مولشەرلەمە سالدارىنان ازاماتتار العان نەسيەسىن قايتارا الماي ءجۇر. 3 جىل بۇرىن بەرەشەگىن 90 كۇننەن كەشىكتىرگەندەر سانى 500 مىڭعا جۋىق بولاتىن، بۇگىندە 1,5 ميلليون ادام، - دەدى ماقسات حالىق.
ساراپشىنىڭ سوزىنشە، بانكتەرگە كومەكتى ازايتۋ ارەكەتى بۇرىن دا بولدى. الايدا كوپ بانك قارجىلاي قولداۋسىز تۇرالاعان. بۇعان سەبەپ بولعان ەكونوميكالىق زاڭدىلىق ەمەس، بانك يەلەرى مەن اكسيونەرلەرىنىڭ اشكوزدىگى. ايتۋىنشا، بانكتى قارجىلىق قيىندىقتان شىعارۋ - الدىمەن كومپانيا يەسى مەن ۇلەسكەرلەرىنىڭ مىندەتى. ال ولار مەملەكەتكە يەك ارتۋدان باسقا ارەكەت جاساماعان. ول ازداي، پايدادان العان ديۆيدەندىنە سايكەس سالىق تولەمەي، پايىزدىق مولشەرلەمەنى تومەندەتۋگە قۇلىقسىز.
- الەمدىك تاجىريبەدە بانكتەر بيزنەستى قارجىلاندىرۋعا تاۋەلدى. كاسىپكەرلىككە نەگىزگى قارجى جەتكىزۋ بانكتەر ارقىلى جۇرگىزىلەدى. بىزدە كەرىسىنشە، مەملەكەت بيزنەسكە ارنايى باعدارلاما ازىرلەپ، سۋبسيديا ارقىلى جەڭىلدەتىلگەن نەسيە بەرەدى. بانكتەر تاراپىنان بيزنەسكە ارنالعان ەشقانداي ءتيىمدى نەسيە جوق. بولعان كۇندە پايىزدىق مولشەرلەمە 20 پايىزدان باستالادى. ونداي نەسيەنى قاي كاسىپكەر السىن. ويتكەنى، شاعىن جانە ورتا كاسىپتىڭ تازا تابىسى 20-30 پايىز شاماسىندا، ال سول قارجىنى قايتا بانككە بەرسە، ونىڭ نەسى كاسىپكەر؟ وندا ول - ءوز-ءوزىن جالداعان جۇمىسشى، - دەدى ول.
ەلدەگى اقشا-نەسيە ساياساتىن جۇرگىزۋشى نەگىزگى قۇرىلىم - ۇلتتىق بانك. ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، ۇلتتىق بانك بازالىق پايىزدىق مولشەرلەمەنى (ب پ م) تۇسىرۋگە مۇددەلى. ول ءۇشىن كەلەر جىلدان باستاپ ينفلياتسيا دەڭگەيىن تومەندەتىپ، 4-5 پايىز مولشەرىندە ۇستاپ تۇرۋى شارت. ەگەر ينفلياتسيا راسىندا سول دەڭگەيدە بولسا، بازالىق پايىزدى اقىرىنداپ تۇسىرۋگە مۇمكىندىك بولماق. الەمدىك تاجىريبەدە ينفلياتسيا مەن بازالىق پايىز اراسىنداعى الشاقتىق 3-4 پايىزدان اسپايتىنىن ەسكەرسەك، بۇل - ورىندى باستاما.
- دەگەنمەن ەكونوميكا ءبىر عانا پوزيتسياعا قۇرىلمايدى، كوپۆەكتورلى تەتىگى بار. كۇشكە سالىپ كوندىرۋ قاتەرلى. ەگەر بازالىق مولشەرلەمە از بولسا، بانكتەر قارجىنى وزىندە ۇستاماي، بيزنەستى قارجىلاندىرۋعا مۇددەلى بولاتىنى راس. الايدا ب پ م-دى شەكتەن تىس ءتۇسىرۋ ينفلياتسيانى باقىلاي المايتىن احۋالعا اكەلۋى مۇمكىن. تۇركيا بۇل پراكتيكانى قولدانىپ، ساتسىزدىككە ۇشىرادى. ولاردا ينفلياتسيا 80 پايىزدان استى. قىمباتشىلىق بەلەڭ العان. سوندىقتان ەكونوميستەر جان- جاقتى زەرتتەپ، شەشىم شىعارسا ءجون، - دەيدى ساراپشى.
جاڭا زاڭ بانك لوببيىن جويا ما؟
بانك جۇيەسىندەگى قوردالانعان ماسەلەنى شەشۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار، ول - جاڭا زاڭ. قازىرگى قولدانىستاعى قۇجات ەسكىردى، 30 جىل بۇرىن قابىلدانعان. باستىسى، وندا بانكتەردىڭ ەكونوميكانى قارجىلاندىرۋ مىندەتى جوق، سالىقتىڭ سالماعى از. باسەكە ءۇشىن بەيتاراپ دامۋعا مۇمكىندىك بەرىلىپتى. مۇنداي جەڭىلدىكتىڭ سالدارىن ۇكىمەت تارتىپ وتىر. ناقتى سەكتورداعى ماڭىزدى جوبالارعا قاراجاتتى حالىقارالىق بانكتەردەن الىپ، جاۋاپكەرشىلىكتى كۆازيسەكتورعا جۇكتەۋمەن بولدى. سوندىقتان بولار، ساراپشىلار «بانكتەر جانە بانك قىزمەتى تۋرالى» زاڭ بانك لوببيستەرىنىڭ ىقپالىمەن قابىلدانعان دەگەن ويدا.
- قازىرگى سالالىق زاڭدى قابىلداعان كەزدە بانك ءلوببيىنىڭ ىقپالى جۇرگەن. بانكتەرگە سالىناتىن سالىق مولشەرى تومەن بولدى، مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ جۇرگىزىلەتىن تەتىك قاراستىرىلدى. اكسيونەرلەردىڭ ديۆيدەندىنە ساي سالىق تولەۋ تۋرالى پۋنكت جوق. الەمدىك تاجىريبەدە دەپوزيتتەن پايدا كەلسە دە، سالىق تولەيدى. بىزدە وعان دا سالىق تولەنبەيدى. بۇل زاڭدى قايتا قاراستىرۋ كەرەك، - دەدى ماقسات حالىق.
پرەزيدەنت تە جاڭا زاڭ قاجەتىن ايتتى. وندا بانكتەردىڭ پايداسىنا سايكەس سالىق تولەۋى، تسيفرلىق اكتيۆتەر اينالىمى، سالاعا يننوۆاتسيا ەنگىزۋ ماسەلەسى قامتىلعان. زاڭ قابىلدانسا، بانك سەكتورىنا تابىس سالىعىنان بولەك، اكسيونەرگە تولەنەتىن ديۆيدەند سالىعى سالىنباق. بيۋدجەتتىڭ كىرىس بولىگىنىڭ كەمشىن ەكەنىن ەسكەرسەك، قوسىمشا سالىقتار بيۋدجەتكە كومەك بولاتىنى ءسوزسىز. ال ونىڭ مەحانيزمى مەن تالابى قانداي بولاتىنى ۋاقىت ەنشىسىندە. ازىرگە بەلگىلىسى - قارجى سەگمەنتىنىڭ تاعدىرىن ايقىندايتىن بانكتەر تۋرالى زاڭ كەلەسى جىلى ماۋسىمدا قابىلدانىپ، جاڭا سالىق كودەكسى 2026 -جىلى قولدانىسقا ەنگىزىلمەك.
اۆتور
ەرسىن شامشادين
