اكەم تۋعان جەرىنىڭ ءار تاسىن جاتقا بىلەتىن (ەسسە)- روزا مۇقانوۆا
اكەمنىڭ اتا قونىسقا دەگەن، تۋعان جەرگە دەگەن ۇلى ساعىنىشىن ءجيى ەستيتىنمىن. جات ەلدىڭ قولىندا قالىپ كەتكەن اتا قونىسىن ءومىر باقي ايتىپ ءوتتى. اكەي تۋعان جەرىنىڭ ءار تاسىن جاتقا بىلەتىن.
...
دۇنيەدەن كوشكەنمەن سانادان وشپەيتىن ابزال بەينە. ءار بالانىڭ جۇرەك تۇبىندە اتا-اناعا دەگەن اياۋلى سەزىم، ۇلى ساعىنىش جاتادى. ۋاقىت وتكەنمەن ساعىنىش تۇبەگىنەن سىزدىقتاپ مۇڭ شىعادى. قولىما قالام السام مەنىڭ بالالىق شاعىمنىڭ بەلەستەرى كوز الدىما قايتا ورالادى. سول بەلەستىڭ ۇشار شىڭىنان تەك ءوزىڭدى عانا كورىپ، وزىڭمەن عانا تىلدەسىپ وتىرامىن، اكە!
قانداي ءحالدى باستان كەشسەم دە، ءوز ويىم وزىمە وگەيلىك تانىتىپ وزگەرگەن ساتتە دە، دۇنيە تۋلاقتاي توزىپ، قاڭسىققا اينالعان تۇستا دا مۇلتىكسىز تازالىعىڭ، كىرپياز ىزگىلىگىڭ جانىمدى سەرگىتىپ قاپاستان ارىلتىپ شىعاتىن الىپ كۇشىم - اكەم!
وزىڭنەن وتاندى ءسۇيۋدى، ەلدى قادىر تۇتۋدى، تۋعان جەر توپىراعىن ايالاپ ءوتۋدى، ۇلتىمنىڭ كيەسى بارىن ۇعىپ ءوستىم.
اتا قونىس
جازۋشى قاجىعىلىم قاجىباي ۇلى مۇقانوۆتىڭ «اتا قونىسىن» وقىپ وتىرىپ، قازاق ەلىنىڭ ەجەلگى اتا قونىسى ىلە ايماعىن مەكەن ەتكەن ەل-جۇرتتىڭ بولمىسى مەن تىرشىلىگى، ۇلتىمىزدىڭ قايماعى بۇزىلماعان تۇرمىسى مەن سالت-ءداستۇرى كوز الدىما سۇلۋ سۋرەت سالادى. تاعدىرى تالكەككە تۇسكەن كوشپەلى جۇرتتىڭ قازاقستاننان - قىتايعا، قىتايدان - قازاقستانعا جوڭكىلە كوشىپ، جوسىلىپ ءجۇرۋىنىڭ سەبەپ- سالدارىنا ۇڭىلەمىن.
«1932-جىلعى اشتىق. بوسقان ەل قىتاي ەلىمەن جاپسارلاس، ۇرگەن ءيتتىڭ داۋىسى ەستىلەتىن ءوز قانداستارىنا قاراي جوسىلعان كەزى. جول جيەگىندە ءىسىپ-كەۋىپ ءولىپ جاتقان ادامدار. جول-جونەكەي ولگەن ادامداردى جەرلەپ كەلە جاتقان، وزەگى تالعان اش جۇرتقا ازىق-تۇلىك تاراتىپ، قاراشا جۇرتتىڭ قامىن ويلاعان مامبەتتىڭ يسا قاجى باستاعان قاجىلارى، باسباي باستاعان بايلارى، قورجىنىنان ولگەندەردى ورايتىن اقىرەتتەرىن قوسا تاراتىپ ءجۇر.
قىتاي وكىمەتى جاعىنان كومەك قاراستىرىلماسا دا، اش-جالاڭاش توزعان ەلدى قاناعات بولىستىڭ اۋىلى قارسى الىپ، قالىڭ ەلگە پانا بولدى. قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ شوبەرە-شوپشەگى بولىپ كەلەتىن قاناعات بولىس اش-جالاڭاش ەلگە تايقازان كوتەرىپ، بيداي كوجە جاساتىپ، مىڭداعان ادامدى اجال تىرناعىنان امان الىپ قالادى. ءبىراق 1937-جىلى ستالين باستاعان سوۆەت وكىمەتى مۇنداي تەكتىنىڭ باسقان ءىزىن اڭدىتىپ، قىتايمەن بىرىگە وتىرىپ ۇستاپ جاتقان كەزى. الدىندا شاۋەشەككە بارعان جەرىنەن ءالىمعازى بولىستىڭ، مۇنان سوڭ قاناعات بولىستىڭ باسىنا قارالى كۇن تۋادى».
قاناعات بولىستى تۇتقىنداعاندا جىلاماعان ەل قالمادى، - دەيدى سول كەزدە جيىرما ءتورت جاستا بولعان اكەمنىڭ اناسى ءشاربان باتتال قىزى.
قابانباي باتىردىڭ كوزىندەي ەلىنە تۇتقا بولعان پاناسىنان ايىرىلعان حالىق بوتاداي بوزداپتى. «اق بوز اتتىڭ ۇستىنە مىنگەن سەكسەندەگى قاناعات قاريا اپپاق ساقالى بارلىقتىڭ قوڭىر جەلىندە جەلپىلدەپ تۇرىپ: «قوش، قايران ەل، جالعىز-اق ارمانىم، سەندەردەن توپىراق بۇيىرمادى. اتا-بابام الىسقان دۇلەيدىڭ قولىنا توقتىداي وڭگەرىلىپ، بوسقا كەتتىم. جاس شاعىم بولىپ، تىم بولماسا جاۋمەن جاعالاسىپ ولمەدىم. كۇنىڭ نە بولار ەكەن، بوداۋسىز بوسقىن بولعان اسىل ەل» - دەپتى. بۇل جەر «قاناعات ۇستالعان ساي» دەپ اتالادى ەكەن.
تۋعان جەرىڭىز بورنەكەيدى ءجيى ەسكە الاتىن ەدىڭىز. «بورنەكەي مەكەنىمىز، تۇراعىمىز، كەلەدى جەردى ويلاساق جىلاعىمىز» دەگەن اتالارىڭىزدىڭ ولەڭ جولدارىن ءجيى قايتالايتىنسىز.
«ەمىل وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى بورنەكەي - اتالارىمىزدىڭ اتامەكەن قارا قونىسى. مويىنتالدىڭ كۇن باتىسىنداعى قالىڭ قامىس، مول شابىندىقتى، ءورىسى كەڭ بورنەكەي اتا-بابامىزعا قۇت بولىپتى. وسى ولكەنى قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، بي بورانباي ساربازدارى جوڭعاردان ازات ەتىپ، ءيىسى نايمانعا ونىڭ ىشىندە مامبەتكە قونىس ەتىپ ءبولىپ بەرگەن ەكەن. مامبەت- تۇماتاي، ەتەكباي، بايەكە، باكى، ۇزاق، مۇقان، شوشەك، اقاجان يە بولعان اتا قونىس وسى. بۇل - اتاقتى قۇلىستاي بويى (ق. مۇقانوۆ «اتا قونىس»، «قاينار» باسپاسى، 2008 ج.).
مامبەت - قابانباي باتىردىڭ بەسىنشى اتاسى (م. تىنىشبايەۆ «ماتەريالى ك يستوريي كيرگيز- كازاكسكوگو نارودا» تاشكەنت، 1925گ.). اكەي - نايمان ىشىندە مامبەت ەدى.
قيىن-قىستاۋ زاماندى باستان كەشكەن اكە تاعدىرىنا ەرجەتىپ، ەسەيىپ بارىپ ءۇڭىلدىم. ەگەر ءومىرىنىڭ بايانىن ءوزى جازىپ كەتپەگەندە، بالكىم ءومىر تاريحىن تەرەڭ زەردەلەي دە الماعان بولار ەدىم.
بىلەتىنىم، تابيعاتتىڭ سۇلۋ كوركىنەن ءنار الاتىن. تاۋ-تاستى كوپ ارالايتىن. ءار توبەنىڭ باسىنا شىعىپ، اۋىل شەتىنە كوز سالىپ، قايران قازاقتىڭ جەرى دەپ ءسۇيسىنىپ تۇرىپ، كوزىنە جاس الاتىن. اكەمنىڭ اتا قونىسقا دەگەن، تۋعان جەرگە دەگەن ۇلى ساعىنىشىن ءجيى ەستيتىنمىن. جات ەلدىڭ قولىندا قالىپ كەتكەن اتا قونىسىن ءومىر باقي ايتىپ ءوتتى. اكەي تۋعان جەرىنىڭ ءار تاسىن جاتقا بىلەتىن. اسىرەسە بالا كەزىندەگى ەتەگىندە تالاي مارتە ويناپ، تۇماسىنىڭ سۋىن قانىپ ءىشىپ، توشالاسىن جەگەن «شوقپارتاسىن» ساعىنا جازدى.
«شوقپار تاس! بابالارىمىزدىڭ جات جۇرتتىقتارمەن سوعىسىندا سىلەيتە سوققى بەرگەن قارا شوقپارى شىعارسىڭ، تاسقا اينالعان. اينالايىن، قوجىر-قوجىر شوقپار تاس! جاۋىڭنىڭ جاعاسىندا قالعان شوقپارداي جۇدىرىعىڭ تۇيىلگەن قالپى جازىلماي، تاستاي قاتىپ قالدى ما ەكەن... قىزىل-جاسىل قىنا باسقان باسىڭا شىعىپ الىپ، تاۋدى جاڭعىرتا ايعايلاۋشى ەدىم. قازىر دە ايعايعا باسسام با ەكەن، شوقپار تاس...
سەگىز قانات ءۇيدىڭ ورنىنداي قاپ-قارا بولىپ، تۇڭعيىقتانىپ جاتقان قايناردىڭ كوزى قانداي... قايناپ شىققان سۋ بۇلاق بولىپ اتقىلاپ وزەنشەگە اينالىپ جاتىر. كەشكە دەيىن بۇلاقتاعى سۋعا ەمىن-ەركىن تۇسەتىن بىزدەردىڭ سيراعىمىز بىت-شىت بولىپ جارىلىپ، قارالا-قوجالاق، تابان ءتىلىم-ءتىلىم بولۋشى ەدى.
قاينارعا كوكتەۋدە قونعان ءبىزدىڭ اۋىل، قوزىلارى اياقتانىپ، قۇلىندارى قارا قۇلاقتانىپ، ويناق سالىپ، ىنگەندەرى بوتالاپ، ورنەكتەپ، توقىعان جەلباۋىنا قارلىعاش ۇيا سالىپ، بالاپانىن ۇشىرىپ اكەتكەنگە دەيىن تاپجىلماي وتىراتىن. ادام تۇگىل، قۇس ەكەش قۇستىڭ دا كوڭىلىن اۋلايتىن قايران قازاق اۋىلىم!»
ەل باسىنا كۇن تۋعان
«بالا كۇنگى دوسىم ەرعازى راحيموۆ، تۇردىبەك الشىنبايەۆ، قاجىتاي ءىلياسوۆ (كەيىننەن قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلەرى بولدى) ەرعازى مەن تۇردىبەك ەكەۋى شاۋەشەككە زورعا جەتىپتى. مەن ول كەزدە «وڭشىل، ۇلتشىل» دەگەن اتقا يە بولىپ جانە ەرعازىمەن جازىسقان حاتتارىم ۇستالىپ، كۇدىك، كۇمان كوبەيگەن كەز.
ەرعازى ەكەۋمىز گيمنازيانى بىرگە بىتىرگەن بالا كۇنگى دوس ەدىك. ونان ءجيى حات كەلەتىن. گيمنازيانى بىرگە بىتىرگەن مەنىڭ دوسىم اقىن، جازۋشى بالا كۇننەن ىرگەمىز ايىرىلماعان ەرعازى اققازى ۇلى ۇرىمجىدە شىڭجاڭ ينستيتۋتىندا ستۋدەنت بولىپ جۇرگەن. ونان ءجيى حات كەلەتىن. ارينە ادەبيەت تۋرالى ول حاتتاردا كوپ ايتىلاتىن. «شۇعىلا» جۋرنالىنا 1958-جىلى مەنىڭ «ۇلجالعاس»، «باتىر شوپان» دەگەن ەكى اڭگىمەم جاريالانعان. ول كەزدە «جەرگىلىكتى ۇلتشىل اتانىپ قولعا الىنىپ كەتكەن قاجىعۇمار شابدان ۇلى، ومارعازى ايتان ۇلىنىڭ شىعارمالارى ءبىزدىڭ حاتتارىمىزدا ايتىلادى. قۇدايبەرگەن ساقشى مەن جىندىكوز ءوندىرحان ەكەۋى تىمىسكىلەپ ءجۇرىپ ماعان كەلگەن گازەت-جۋرنالداردىڭ اراسىندا ەرعازىنىڭ جولداعان حاتتارىن دا ۇستاپ، اشىپ وقىپ تانىسادى. مەن اتامنىڭ ۇيىنە، جالعا كەتكەندە ءوندىرحان ءبىزدىڭ ۇيگە مەنىڭ وتاۋىما كەلىپ؛ قانداي ادەبي كىتاپتارى بار، وقىسام دەپ ەدىم» - دەپ مەنىڭ ساندىقشاداعى م. اۋەزوۆ، س. مۇقانوۆ روماندارىن، ادەبي كىتاپتاردى اقتارمالاپ، ەرعازىنىڭ، جازۋشى جۇماباي ءبىلال ۇلىنىڭ حاتتارىن ىزدەيدى. ول حاتتار جەكە ساقتالاتىن. جۇبايىم فاريدا دا ءوندىرحاننىڭ جىلماڭداعان تاقىر تازىداي سۇرقىنان سەزىكتەنە شوشىپ كەتەدى. فاريدانىڭ 18-دەگى، مەنىڭ 21-دەگى كەزىم.
سونىمەن مەنىڭ جىلقى جىلىم باستالدى. قىستىڭ قالىڭ ورتاسى. استىمدا قىڭىربەكتىڭ قوڭىر اتى. مەنشىككە الىپ قالعان قۇلا بايتالىم بار ەدى. «ءوسىم مالىن ءمىنىپ قۇلىن تاستاتتىڭ» - دەگەن ايىپ تاعىپ، جينالىستاردا مازامدى العان سوڭ مال شارۋاشىلىعى باستىعى بولىپ جۇرگەن ءنازىرقانعا ايتىپ، جەگىنگە جۇرمەيتىن وسى قوڭىر اتقا ايىرباستاپ العان ەدىم. جانۋار، ارقاسى وشاقتاي جاۋىر بولعانىمەن، قامشى سالدىرمايدى. مەنىڭ قولىما تيگەلى كوزى اشىلىپ، كۇتىم كورىپ، ءبىر قابات ەت بىتكەن.
العاشقى كۇننەن «اشىلۋ، سايراۋ» باستالدى. جان قىسىلدى. بۇرىن بىرەۋدى جامانداپ كورە المايتىن كوپ ءسوزدى قازاق بالاسىنىڭ وقىعان ينتەلليگەنتسياسىنىڭ ءوزى ۇساقتاپ، نەبىر مارقاسقا اتان جىلىك ازاماتتار كوزدەرى باعجاڭداپ اۋزىنا كەلگەنىن كويىتە باستادى. مىناۋ دوسىم ەدى، جاقىن تۋىسىم ەدى - دەۋدەن ات-تونىن الا قاشىپ، سول جاقىنىنىڭ ۇستىنەن جاتتان بەتەر جاماندايتىن. ايتپەسە «جاقىنىنا جان باستى» - دەپ، كۇستانالايدى. جينالىس اراسىندا ءۇزىلىس بولىپ، دالىزگە شىقسام بۇكىل قابىرعالاردىڭ ءبارى ىلىنگەن گازەت. ەكى گازەتتىڭ بەتىنە كوك سيامەن مۇعالىمنىڭ اتى جازىلىپ، كىنالى سوزدەرى، ىستەرى ءتىزىلىپ جازىلىپ، جاۋاپ بەرۋدى تالاپ ەتكەن. ونى قىتايشا «دازىباۋ» دەپ اتايدى ەكەن. مەنىڭ ۇستىمنەن جازىلعان «دازىباۋ» مولاڭداۋ. مۇعالىمدەردىڭ ءبارى جاپىرلاسىپ وقىپ جاتىر.
«قاجىعالىم جولداس، پارتياعا قارسى استىرتىن ۇيىمىڭدى اشكەرەلە!» - دەپتى «دازىباۋدىڭ» بىرىندە. ەكىنشىسىندە: «كوممۋنالاسۋ كەزىندە ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ التى ادامى التى جەردە ءجۇر» - دەگەنىڭ حالىق كوممۋناسىنا قارسىلىعىڭدى كورسەتپەي مە؟» ونىڭ قايسىبىرىن تىزە بەرەسىڭ؟ ايتقان ءسوز اتىلعان وقتاي. بارلىق ءسوزىڭدى ءتىزىپ، ءوڭىن اينالدىرىپ، پرينتسيپكە كوتەرىپ كىنالاسا، سەنىڭ قىلمىسىڭنىڭ تارازىسى اۋىرلاي تۇسپەك.
«اشىلۋ-سايراۋ» ساياسي ناۋقانىن جۇرگىزەتىن اكتيۆتەردەن، كوممۋنيستەردەن «يادرولىق توپ» دەگەن قۇرىلعان. بارلىق قىلمىستى ماتەريال سوندا جيناقتالادى. سونان جوعارى جاقتاعى اۋدان شۋجيلارى، ساقشى، سوت اۋىر قىلمىسىنا قاراي جازا كەسەتىن. ونىڭ ەگجەي- تەگجەيىن جيىرمادان جاڭا اسقان، ءالى وڭ-سولىن تولىق اجىراتىپ ۇلگەرمەگەن، «سوقىر تۇماننىڭ» اراسىندا ەلسىز تاۋدا قالعان جالعىز جاياۋداي قالعان ماعان تولىق ءمالىم ەمەس. «قىلمىستىلاردى وڭاشا قالدىرۋ، جاسىتۋ» سياقتى ادىستەرى دە بار ەكەن. كۇنى كەشە عانا كۇلىپ-ويناپ جۇرەتىن مۇعالىم قۇربىلارىم ءبارى دە ماعان جات ادامداي جاتىرقاپ، ماڭىما جولامايتىن بولدى. ءتىپتى تۋىسى جاعىنان جاقىندارى دا ءبارىمىز تۇسكى تاماققا، اسحاناعا بارعاندا مەنەن اۋاشالانىپ قاشقاقتاي بەردى. ماعان توندىرە تۇسكەن باستى كىنا: ۇرىمجىدە ينستيتۋتتا وقيتىن ەرعازى اققازى ۇلى، جۇماباي ءبىلال ۇلى سەكىلدى بۇرىن بىرگە وقىعان اقىن-جازۋشى ءوزىم سىندى بالا جىگىتتەرمەن جازىسقان حاتتار. ونىڭ ۇستىنە، ولار تاپ جاعىنان تازا كەدەي بالالارى. ەرعازى بولسا، اكەسى اققازى ەرتە قايتىس بولىپ، جەتىم قالعان. شيەتتەي باۋىرلارى ءدوربىلجىن اۋدانى اق قوي شارۋاشىلىعىندا جەسىر شەشەسىمەن بىرگە تۇراتىن.
ماعان «جاپتىم جالا، جاقتىم كۇيە» دەپ سىنىققا سىلتاۋ تابا الماعان بەلسەندىلەر مەن ونىڭ باسشىلارى اسقار، ءوندىرحان، اجىبەك سياقتىلار باستاپ «سەنىڭ پارتياعا قارسى استىرتىن ۇيىمىڭ بار، سونى اشكەرەلە!» - دەپ جابىسادى.
«جاۋدى جالعىز قالدىرۋ، رۋحاني جۇدەتۋ» ساياساتى شىڭجاڭدا باس كوتەرەتىن زيالى قاۋىمدى، اقىن- جازۋشىلاردى «جەرگىلىكتى ۇلتشىل» دەگەن جەلەۋمەن توپىرلاتىپ تۇرمەگە تىعىپ جاتقان كەز.
...
سونىمەن 1960-جىلدىڭ قىسىندا جاڭا قالادا اۋدان مەكتەپتەرى مۇعالىمدەرىنىڭ باس قوسقان جينالىسىندا مەنىڭ ۇستىمنەن پىكىر ايتقاندار «اتىلسىننان» باسقانىڭ ءبارىن ايتتى. زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋگە، پارتيانىڭ سارا جولىنا، حالىق كوممۋناسىنا قارسى سوزدەر سويلەدىڭ دەي كەلىپ، اسىرەسە شۇيلىككەنى «پارتياعا قارسى استىرتىن ۇيىمىڭدى اشكەرەلە!». «قىلمىسىڭدى موينىڭا ال!» دەپ تۇرعىزىپ قويىپ جاۋاپ الىپ، تەرگەۋمەن بولدى.
«اققا-قۇداي جاق» دەگەن راس. مۇعالىمدەر اراسىندا تۇرعىزىلىپ سىنالعانىم بولماسا، ساقشىلار، ساقشى مەكەمەسى شاقىرتىپ تەرگەۋگە الىنعان جوقپىن. بىزدەن بۇرىنعى ستيل تۇزەۋ، قالپاق كيگىزۋ، تومەنگە ءتۇسىرۋ، ەڭبەكپەن تۇزەۋ (تۇرمەگە الۋ) سەكىلدى شارالار ءبىزدىڭ الدىمىزداعى جىلدا ءوتىپ كەتكەندىكتەن، سول كەزەڭدەگى پارتيا ساياساتى مەنىڭ تۇسىمدا «جاعادان الماۋ، قالپاق كيگىزبەۋ» دەگەن ساياسات جۇرگىزىلگەن تۇسقا كەز كەلىپپىن. ماعان وسىنداي ساياسات كەزىندە شارا قولدانىلماي جاي سىناۋ، سوگۋمەن تىنىش اياقتالدى. وسى كۇنگە دەيىن اللاعا سانسىز ءبىر تاۋبە ەتەمىن. سونداي سۇرقاي قيىن كۇندەردەن امان-ەسەن قالعانىما. مەنىڭ امان قالۋىما اكەمنىڭ ەڭبەك وزاتى بولۋى، يدەياسىنىڭ تازا بولۋى دا، شىققان تەگىمنىڭ ەڭبەكشى بولۋى دا ۇلكەن اسەر ەتتى دەپ ويلايمىن. «جامان بالانى جاقسى اكەنىڭ ارۋاعى قىرىق جىل اسىرايدى» دەگەندەي، اكەمنىڭ ەڭبەكشى، كوپ سوزگە جوق، ادال مىنەزى مەنىڭ بولات قالقانىمداي بولدى. ماعان قولدانعان شاراسى: مەنىڭ الاتىن ايلىعىم باسقا مۇعالىمدەردەي وسپەي، تومەن قالپىندا قالدى. بۇل قازىرگى بىزدىڭشە «اتتەستاتسيادان وتپەۋ» سەكىلدى قولدانىلعان شارا.
ءسويتىپ، 1959-1960 وقۋ جىلىنىڭ قىسىن «ءيت كوزى ءتۇتىن تانىماس» بولىپ وتكىزدىك. سول جىلى قار قالىڭ، قاتتى جۇت بولدى. ءساۋىر ايىنىڭ ورتاسىنا دەيىن شانا ءجۇردى. مال اق سيراق بولىپ قىرىلدى.
1955-جىلى قىتاي وكىمەتىنىڭ ساياساتى كۇشەيدى، جەر رەفورماسى جۇرگىزىلىپ ءتورت قالتالى، كوك پەشپەت شالبار كيىپ، ومىراۋ قالتاسىنا گاڭبي (قالام) قىستىرعان ۇگىتشى، ناسيحاتشى كادرلار كوك شەگىرتكەدەي قاپتادى. اي سايىن وزگەرىپ جاتاتىن ساياسي ناۋقاندار، سوتسياليزمنىڭ قاعيدالارى حالىققا تۇسىنىكتى تىلمەن ەگجەي- تەگجەيلى ۇعىندىرىلادى. سول كەزدەردە بىرەۋدى بىرەۋ «جولداس» دەپ اتاۋ داستۇرگە اينالا باستادى. ءتىپتى ءوز ايەلىن ءوزى «جولداس» دەپ ايتاتىن جاعدايعا جەتتى».
قايران جۇرت
«ەلگە تاماق نورما بولعان كەز. ءار ادامعا كۇنىنە 200 گرام نان عانا بەرەدى. مال شارۋاشىلىعىنداعى قوي باققان قويشىلار قوي، سيىر ساۋىپ، ىرىمشىك قۇرت الىپ اققا سۇيەنىپ، جانىن باعىپ وتىرعان 1961 -جىلدىڭ اۋىر كەزەڭى. «حالىق كوممۋناسى» قۇرىلىپ، ورتاق اسحانا جاساقتالىپ، جۇمىس ىستەگەندەردىڭ ءبارى ءۇش ۋاقىت سول جەردەن تيەسىلى تاماعىن ىشەدى. ۇيگە وت جاعۋ، ۇيدە تاماق ءپىسىرۋ قالعان كەز. بۇكىل وتباسىنىڭ ءسانى قالماي اتا-انا، بالا-شاعا تۇگەل وسى «كوممۋنانىڭ» اسحاناسىنا تەلمەڭدەيدى. ناننان اۋزى كەتپەيتىن كىشكەنتاي بالالاردىڭ قول-اياعىنا ىسىك جۇرگەن...
1962 -جىل. 24-ءساۋىر. ءبىزدىڭ قازاق تاعى جوسىپ كوشتى. اقشوقىداعى ەل تۇگەل كوشىپ، ەتەككە قاراي اعىلۋدا. بۇلىنگەن ەل ءۇيدىڭ سىرتقى تۋىلدىرىعىن عانا سۋىرىپ الىپ، جالاڭاش كۇيىندە قالدىرىپ كەتىپ جاتىر. الىستان مىلتىق داۋىسى ەستىلەدى. كەلە جاتقان قالىڭ اسكەردىڭ اياعىنىڭ استىندا قالماۋدى ويلاعان بۇقپا ەسەپكە جۇيرىك بەيبىت ەل اسىعا كوشىپ، قان بازارداي قان جايلاۋدى تاستاپ، تۋعان جەردىڭ جىقپىل سايىنا، ادام اياق باسۋى قيىن شاتقالدارعا قونىس اۋداردى.
قولىنا تيگەن كولىگىمەن تۇيەگە، سيىرعا، جىلقىعا ۇيىندەگى ىسكە تاتىر كورپە- جاستىعىن، كەيبىرەۋى كيىز ءۇيىن، شاڭىراعىن ارتىپ الىپ، قازاقستان شەكاراسىنا قاراي شۇباي جونەلدى. قولىنا تيەگى جوق دومبىرا ۇستاعان اقساقال، بالاسىن ارقاسىنا سالعان ايەل جاياۋلاپ، قارا جولدىڭ بۇرقىراعان بورپىق شاڭىن جۇتىپ بارادى. ارلى-بەرلى سابىلىس.
تارباعاتاي ايماعى، شاعانتوعاي اۋدانىنىڭ جيەك اتالاتىن كەڭ جازىعىن جارىپ وتەتىن كوش جولى ارقىلى ساربۇلاقتى باسىپ، قولسوزىم جەردە تۇرعان قازاقستان جەرىنە بەت تۇزەگەن ەل. بوگەۋى الىنعان تاسقىنداي لاپ قويعان جۇرت تولاستار ەمەس. جالالى بولعان باستان، قولداعى بار مالدان ايىرىلىپ، قۋعىن-سۇرگىننىڭ تىعىرىعىنا تىرەلگەندە باس ساۋعالاپ قاشقان جۇرت، اڭىراپ كەلىپ اتامەكەنگە قايتا بەت تۇزەدى. ءۇش ءجۇز جىلدان استام باۋىر باسقان اتا قونىس قىر اسىپ ارتتا قالىپ بارادى».
تۋعان جەردىڭ قادىرىن، ەل قادىرىن، ءتىل-ءداستۇر قادىرىن اكەمنىڭ جازبالارىن وقىعان سايىن تىنىسىم كەڭەيىپ، جۇرەگىمە وت ءبىتىپ، جالىم كۇدىرەيسە، ءبىر ءسات جىگەرىم قۇم بولىپ، قازاققا قايتىپ ورالا قويمايتىن تۋعان جەردىڭ بارقىت بەلىن قيماي قينالاسىڭ. اسىرەسە ەمىلدى ەمىرەنىپ جازعانى كەيىنگى ۇرپاققا قازاق جەرىنىڭ امانات بولىپ قالىپ بارا جاتقانى اڭعارىلادى.
«قاراكەرەي قابانبايدىڭ قۋباس تۇلپارىنىڭ ءىزى دە ەمىل بويىندا سايراپ جاتىر. «توزعان قازدى توپتانعان قارعا جەڭەدى» دەگەندەي، ابىلاي حان دۇنيەدەن ءوتىپ، «باس-باسىنا بي بولعان وڭشەڭ قيقىم» ءار ەل ءوزىنىڭ دۇرەگەيىن حان سايلاپ، ەل بىرلىگى بۇزىلىپ، قازاقتىڭ ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىگى حاندىق بيلەۋى ىدىراپ، تۋىرلىقسىز تۇل ۇيگە اينالعاندا، بولشەكتەپ بيلەپ، ەل مەن جەردىڭ تىزگىنىنەن ايىرىلىپ قىزىل قىرعىن كورگەندە، قابانبايدىڭ اق تۋىن قايتا كوتەرگەن ونىڭ شوبەرەسى ادىلبەك باتىر، وتىنشى باتىر، ءمانجۇر، سىبە-سولاڭدى دۇبىرلەتە قۋىپ، وسى ەمىل وزەنىنىڭ بويىن ازات ەتىپ، سوناۋ اسپانتاۋعا دەيىن ايداپ سالعان. سول ەرلەردىڭ ەنتىگە كەلىپ، ەتپەتتەي جاتىپ سۋىن ىشكەن ەمىل عوي بۇل. توقىمىن سۋعا ءجۇزدىرىپ وتكەلسىز وتكەن ەمىلدەن، سول ەرلەردىڭ جوسىلعان سوراپتى ءىزى بار ەمىلدىڭ جاعاسىندا. اقىن دوسىم قاجىتاي ءىلياسوۆتىڭ «اتىڭدى ەستىگەندە ەمىل دەگەن، وتىز ولەڭ ارنار ەم كەمىندە مەن...» دەپ جازعانى بار ەدى.
«... اينالايىن، تۋعان جەر. توبىلعى سايىڭدا تورعايىڭ نەگە بولمادىم، ەمىن- ەركىن ۇشىپ ءجۇرىپ قۇمارىم قانعانشا قاسىڭدا قوناقتايتىن تۇرىمتايىڭ نەگە بولمادىم، تاستى بەتكەيىڭدە مىناۋ جارىق دۇنيەدە تالقانىم تاۋسىلعانشا قۇزىڭدا قوناقتاپ وتەتىن. تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىمەن جوسىعان ەل شاڭىنا ىلەسىپ كەتە باردىق».
اكەم مەنىڭ!
ءسىز جەتكەن جارىققا مەن دە جەتتىم، ءسىز سۇرگەن عۇمىردى مەن دە ءسۇردىم، ءسىز ءجۇرىپ وتكەن سۇرلەۋدە مەنىڭ دە ءىزىم جاتىر. ءومىر جولىمنىڭ كوشباسشىسى، بولمىسىمنىڭ شەبەر ءمۇسىنشىسى - ءسىز!!!
روزا مۇقانوۆا، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، جازۋشى-دراماتۋرگ
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى. 2023
