قىتاي تاريحشىسى سىما چيان
استانا. قازاقپارات - توتاريتارلىق جۇيەدەگى كەڭەس وداعى تۇسىندا قىتايمەن بولعان ەكى اراداعى كەلەڭسىزدىكتەرگە بايلانىستى ەجەلگى قىتاي مۇرالارى ەلىمىزدە زەرتتەلمەي كەنجەلەپ قالدى.
سويتكەنمەن دە، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العالى بەرى، ەكى ەل قارىم-قاتىناستارىنىڭ دۇرىس باعىتتاردا سايكەستىك تابۋ ورايىنا ساي كوپتەگەن يگى باستامالار جولعا قويىلىپ، ەجەلگى قىتاي مۇرالارىن زەرتتەۋ جۇمىستارى شىنداپ قولعا الىنا باستادى.
سونىڭ ناتيجەسىندە قىتاي تاريحنامالارىنداعى ۇلتىمىزعا قاتىستى دەرەكتەر مولىنان جيناقتالىپ، نە ءبىر قوماقتى ەڭبەكتەر جارىققا شىقتى. ءبىراق، ازعانتاي جەتىستىكتەرگە بولا ارقانى كەڭگە سالۋ تىم ەرتە، ءالى دە تەرەڭدەي زەرتتەۋدى كۇتىپ جاتقان ەجەلگى قىتايدىڭ كونە تاريحي جازبا دەرەكتەرى از ەمەس. سولاردىڭ قاتارىندا، ەجەلگى قىتايدىڭ ايگىلى تاريحشىسى سىما چيان جانە ونىڭ اتاقتى شىعارماسى «تاريح ەستەلىكتەرىن» ( «شى جي» بۇل شىعارما «تاريحناما» دەپ تە اتالىپ ءجۇر، شىن ماعىناسى تاريح ەستەلىكتەرى دەگەنگە سايكەس كەلەدى) اتاۋعا بولادى.
ەرتە ەرتەدە، ءتىپتى جىل ساناۋدان دا بۇرىن سارى وزەن (حۋاڭحى) القابىنداعى قىتايدىڭ ورتا جازىعى مەن سونىڭ توڭىرەگىندەگى جەرلەردە ءىرىلى-كىشىلى مەملەكەتتەر قالىپتاسىپ، ءتۇرلى وركەنيەتتەر وركەن جايعان بولاتىن. سول وركەنيەتتەر تاريحتا «حۋاڭحى مادەنيەتى» دەپ اتالدى، سونداي-اق بۇگىنگى زامانعى قىتاي مادەنيەتىنىڭ ارىداعى مايەگى دە سول ەدى.
انە، سول زامانداردان باستاپ، قىتاي ءوزىنىڭ جازۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرىپ ۇلگەردى ءارى ءتۇرلى جازبا مۇرالاردىڭ قوماقتى قورىن جيناقتادى. ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 221 - جىلى چين شىحۋاڭ قىتايدىڭ ورتا جازىعى مەن سونىڭ توڭىرەگىندەگى مەملەكەتتەردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، قىتاي تاريحىنداعى ەڭ العاشقى تۇتاستىققا كەلگەن چين پاتشالىعىن قۇردى. بۇگىنگى حان ۇلتىنىڭ ماڭگىلىك ەل بولىپ قالىپتاسۋىنداعى مىزعىماس ىرگەتاسى مىنە، وسى تۇستا مىقتاپ قالانعان بولاتىن.
قىتايلار انە سول زامانداردان باستاپ ەل تاريحىن جازۋعا باسا ءمان بەردى. قىتايدىڭ وعان دەيىنگى جانە ودان كەيىنگى شىنايى تاريحى ءدال سول زامانداردىڭ وزىندە جازىلىپ حاتتالدى ءارى مۇراعاتتالدى. ەسەپسىز كوپ جازىلعان تاريحتار مەن ەستەلىكتەر قىتاي مەملەكەتىنىڭ بۇگىنگە دەيىنگى ىرگەسىنىڭ بەرىك بولىپ تۇرۋىنا ءتۇرلى جاقتاردان تاجىريبەلەر مەن تالىمدىك ساباقتاردى ۇيرەتىپ، پىسىقتاتىپ كەلەدى. سول جازىلعان تاريحتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ العاشقىسى ءارى ەڭ ماڭىزدىسى سىما چيان جازعان «تاريح ەستەلىكتەرى» ەدى.
ەجەلگى قىتايداعى حان پاتشالىعى ەلىنىڭ ايگىلى تاريحشىسى ءارى ادەبيەتشىسى سىما چيان ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى شامامەن 145-جىلى سول كەزدەگى حان پاتشالىعى ەلىنىڭ استاناسى چاڭ انعا جاقىن ماڭداعى شيا ياڭ اۋدانىنىڭ ءبىر قىستاعىنداعى (قازىرگى ورىنى شانشي پروۆينسياسىنىڭ حانچىڭ اۋدانىنىڭ باتىس وڭتۇستىگىندە) تاريحشى، عۇلاما سىما تان شاڭىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ ارعى اتالارى دا تاريحشى بولىپتى. اكەسى سىما تان تاريح جانە استرونوميا، جاعاراپيا عىلىمدارىنا جۇيرىك بولعانداعى سەبەپتى پاتشا ورداسىنا شاقىرىلىپ، سارايدىڭ باس تاريحشىسى بولىپتى.
ءاز تاريحشى سىما تان ءوز اۋلەتىنىڭ ىزگى ءداستۇرىن جالعاستىرماق ويىمەن بالاسى سىما چياندى ءبىلىمدارلىققا ىنتالاندىرىپ، ونى جاستايىنان قولىنا قالام ۇستاتىپ، جازۋشىلىق ونەرگە باۋليدى. سىما چيان ون جاسقا تولىسىمەن ءوز زامانىنان بۇرىنعى، سول كەزدىڭ وزىندە وقىلۋى قيىن بولىپ ەسەپتەلەتىن قىتايدىڭ العاشقى ءتىل جازۋلارىن تانىپ، جاتتىق وقيتىن شاماعا جەتەدى. ات جالىن تارتىپ مىنىسىمەن ەل ارالاپ، جەر كورىپ، اتاقتى تاۋلاردى، وزەن-سۋلاردى، مەملەكەتىنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىندەگى ەلدى مەكەندەردى تۇگەل ارالاپ شىعۋ مەن بىرگە مەملەكەتتىڭ ءىشى سىرتىنداعى ءتۇرلى رۋ-تايپالاردى، ەلدى مەكەندەردى جانە سوندا بولعان وقيعالاردى تۇگەل ەستەلىككە الادى.
ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 108-جىلى حان ەلىنىڭ پاتشاسى حان ۋدي تۇڭعىش رەت اتا-باباسىنا اس بەرمەك بولىپ، ءيىسى قىتايدىڭ يگى جاقسىلارىنا ساۋىن ايتادى. وسى ءبىر ءدۇبىرلى جيىنعا، پاتشانىڭ ساۋىن ايتىپ شاقىرعان اسىنا باس تاريحشى سىما تان سوزىلمالى ناۋقاسىنىڭ سەبەبىمەن بارا الماي قالىپ قاتتى كۇيزەلىسكە تۇسەدى. اكەسىنىڭ بۇل جايىنان حاباردار بولعان سىما چيان، الىس ساپارداعى جولىنان ات باسىن كەرى بۇرىپ، جول بويى دامىلداماستان سۋىت تارتىپ اكەسىنە كەلەدى.
قۇسادا توسەك تارتىپ جاتقان سىما تان، الىستان ات وكسىتىپ جەتكەن ۇلىن كورىپ، توسەكتەن باسىن كوتەرىپ، كوڭىلى ازدا بولسا سەرپىلىپ قالادى. سول تۇستا، سىما تان ۇلىنىڭ قولىنان ۇستاپ تۇرىپ، كوزىنە جاس الا: «ۇلىم، مەن ولگەن سوڭ ورنىما وتىرىپ تاريحشى بول، اتا جولىن قۋ، ءداستۇردى جالعاستىر، مەنىڭ بۇل ومىردەگى ارمانىم ۇلكەن تاريح جازۋ ەدى، امالىم قانشا، ارمانىمدى ورىنداي الماي كەتىپ بارا جاتىرمىن، مەنىڭ وسى ارمانىمدى سەن ورىندا، ەش قاشان ەسىڭنەن شىعىرۋشى بولما، ءسوز جوق ورىندا- دەپ ۇلكەن وسيەتىن ايتادى. اكە وسيەتىنەن باس تارتاتىن ۇل بولۋشى ما ەدى، سوندا سىما چيان جىلاعان بويىندا، قامقور اكە الدىندا جۇگىنىپ: «اكە، مەن سىزدەي اسا قابىلەتتى بولماسامدا، بار بىلىمىممەن ءسىزدىڭ بۇل وسيەتىڭىزدى ءسوز جوق ورىندايمىن»،-دەپ سەرت بەرەدى.
ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى 108-جىلى، سىما چيان پاتشانىڭ امىرىمەن ورداعا شاقىرىلىپ، اكەسىنىڭ ورنىنا باس تاريحشى بولىپ تاعايىندالادى. اكە جولىن ونەگە تۇتقان ول جان-تانىمەن تاريح جازۋعا بەل بۋادى. ول كەزدە حان پاتشالىعى ۇلكەن يمپەرياعا اينالعان بولاتىن. حان ۋدي باتىسقا جانە تەرىستىككە جورىق جاساعان كەزدەرىندە ءبىر نەشە رەت سىما چياندى دا جانىنا ەرتىپ العان بولاتىن.
وسىنداي قولايلى ورايلاردى قالت جىبەرمەگەن وردا تاريحشىسى قىتايمەن كورشىلەس جاتقان عۇن، ءۇيسىن ەلدەرى تۋرالى شىنايى دەرەكتەردى جيناقتاپ ەستەلىككە تۇسىرەدى. پاتشا ورداسىنداعى ۇلكەن كىتاپحانادا وتىرىپ ەرتە زامانعى تاريحتاردى وقىپ، ەرتە زامانداعى دەرەكتەردى رەتتەيدى جانە ءوزىنىڭ جان-جاقتى ءبىلىمىن تولىقتىرىپ، قابىلەتىن شىڭدايدى.
سونىمەن بەس جىلدىق ىزدەنۋ مەن قۇلشىنۋىنىڭ ناتيجەسىندە جىل ساناۋدان بۇرىنعى 104-جىلى حان ۋديدىڭ العاشقى جىلناماسى «تاي چۋ جىلناماسىن» جازىپ جارىققا شىعارادى. ول ەڭبەگى ءۇشىن پاتشا وعان وڭ قاباق تانىتىپ، جاقسى باعاسىن بەرەدى. وسى ەڭبەگىنەن كەيىن ول ەڭ ايگىلى شىعارماسى «تاريح ەستەلىكتەرىن» باستاپ جازۋعا دا قىزۋ كىرىسىپ كەتەدى.
الىپتاردىڭ الدىنان قاشاندا ءبىر قاسىرەتكە تولى كەرەعار كەدەرگىنىڭ شىعا قالاتىندىعى سوناۋ جىل ساناۋدان بۇرىنعى زامانداردا باستالعانعا ۇقسايدى. ونىڭ دا سەبەبى بار ارينە، شىن تالانتتاردىڭ اقيقاتتى جاقتايتىندىعى، شىندىقتان جازبايتىندىعىندا جاتىر. جىل ساناۋدان بۇرىنعى 98-جىلى «لي ليڭ وقيعاسىنا» بايلانىستى سىما چيان ءىستى بولىپ تۇرمەگە جابىلادى.
وسى ايتىلعان «لي ليڭ وقيعاسى» بىلاي بولعان، سىما چيان ءومىر سۇرگەن زاماندا حان مەن عۇننىڭ اراسىنداعى بۇرىننان جالعاسىپ كەلە جاتقان قۇدالىق قاتىناستار ءۇزىلىپ، ونىڭ ورنى ولىسپەي بەرىسپەيتىن كەسكىلەسكەن سوعىستارعا ۇلاسقان بولاتىن. سول حان مەن عۇننىڭ ءبىر جولعى سوعىسىندا عۇندار جاعىنان جەڭىلىپ قالعان حان ەلىنىڭ لي ليڭ دەگەن ساردارى عۇندارعا باعىنىپ، سول جاققا ءوتىپ كەتەدى.
ەندى لي ليڭ كىم، سىما چيان نەگە تۇرمەگە قامالدى؟ دەيتىن سۇراق تۋىندايدى. لي ليڭ حان مەن عۇننىڭ سوعىسىندا ۇلكەن جەڭىستەرگە قول جەتكىزگەن، عۇنداردى السىرەتۋگە ۇلكەن ۇلەس قوسقان اتاقتى لي گۋاڭ سارداردىڭ نەمەرەسى. ەندى «حانناماداعى» مىنا ءبىر ءۇزىندىنى كەلتىرە كەتسەك وتە انىق بولارى حاق. «حاننامادا»: لي ليڭ سۇڭقار تاۋىندا عۇن ءتاڭىرقۇتى مەن بەتبە-بەت شايقاسقا شىقتى. ءتاڭىرقۇت لي ليڭ قوسىنىن 30 مىڭ جاساعىمەن قورشاۋعا الدى. تاۋ شاتقالىندا قالعان لي ليڭ اربالاردى ءبىر-بىرىنە تىركەپ بەكىنىس جاسادى... ءتاڭىرقۇت ليليڭ قوسىنىنىڭ شەگىنەر جولىن كەسىپ، تاۋدان تاس قۇلاتتى. لي ليڭ جاساقتارىنىڭ كوبىنە تاس ءتيىپ قىرىلدى، ولار العا ىلگەرلەي المايدى، ءسويتىپ ليليڭ: «ەندى پاتشاعا قاي بەتىممەن بارامىن»،-دەپ عۇندارعا تىزە بۇكتى ... لي ليڭنىڭ ەرلىگىنە ءتانتى بولعان ءتاڭىرقۇت وعان قىزىن بەرىپ، وڭ قانات الامان حان ەتىپ تاعايىندادى»،-دەپ جازىلعان.
ەندەشە اتاقتى لي گۋاڭنىڭ ۇرپاعى لي ليڭنىڭ عۇندارعا تىزە بۇگۋى حان پاتشاسى ءۇشىن اسا اۋىر سوققى ءارى قورلىق بولىپ ەسەپتەلەرى حاق، ونىڭ ۇستىنە لي ليڭ جاي ادام ەمەس بولاتىن، ول تۋرالى «حاننامادا»:« لي ليڭنىڭ جاناما اتى شاۋ-چيڭ. جاس شاعىندا جيانجاڭ سارايىنىڭ باقىلاۋشىسى بولدى. ات قۇلاعىندا وينايتىن باتىر دا مەرگەن، جۇرتقا جاعىمدى، اق كوڭىل، ەل الدىندا بەدەلى بار ادام. حان ۋدي: لي ليڭگە اتاسى لي گۋاڭنىڭ كيەسى قونعان»، -دەپ ەسەپتەپ، ونىڭ قول استىنا 800 ساربازدى جاساقتاپ بەردى ... »،- دەپ جازىلعان.
سەنىم ارتقان ساردارىنىڭ، حان ەلىنىڭ اتا جاۋى عۇندارعا تىزە بۇگىپ كەتۋى پاتشا ءۇشىن ارينە ۇلكەن قاسىرەت. ءسويتىپ قاهارىنا مىنگەن اشۋلى پاتشا بۇكىل ۋازىرلەرى مەن اقىلمان كەڭەسشىلەرىن ورداعا شاقىرىپ ءماجىلىس اشادى، وسىنداي ورايدى ۇزاقتان بەرى كۇتىپ جۇرگەن، لي ليڭگە ءىشتارلىق جاسايتىن ورداداعى توعىشار قوتانبايلار ونى بارىنشا قارالاپ، پاتشانى ودان ارى اشۋلاندىرادى. ولاردىڭ كەيبىرى: «لي ليڭ عۇنداردىڭ باسىن قوسىپ، قول باستاپ، حان ەلىنىڭ شەكاراسىنان كىرىپتى»،-دەگەن قاۋەسەتتى دە ءوز جاندارىنان قوسىپ جىبەرەدى.
«جارالى ايۋ جاندى اياماس» دەگەندەي پاتشا لي ليڭنىڭ وتباسىن تۇگەل قىرىپ سالادى. لي ليڭدى عۇن ەلىنەن الدىرتۋعا كىسى جىبەرەدى، ءبىراق ول ارەكەتى ىسكە اسپاي قالادى. ءدال وسى ءبىر اۋمالى توكپەلى كەزەڭدە داعدارعان پاتشا وردانىڭ باس تاريحشىسى سىما چياندى شاقىرىپ الىپ ونىڭ كەڭەسىن تىڭدايدى. لي ليڭمەن ەش قانداي ەتەنە بايلانىسى جوق بولسا دا وعان ارا تۇسپەك بولعان سىما چيان لي ليڭدى اقتاپ بىرەر اۋىز عانا ءسوز ايتادى، بۇل ونىڭ باسىنا ۇلكەن پالە بولىپ جابىسارىن ول ەشقاشان ويلاماعان بولاتىن.
بۇل ءىس تۋرالى «حاننامادا»: « پاتشا وسى ءىس تۋرالى باس تاريحشى سىما چياننان كەڭەس سۇرادى. سىما چيان لي ليڭدى ماقتاپ: «لي ليڭ ەلىن قورعايتىن ەر مىنەزدى، ۇلكەنگە قۇرمەتى، جۇرتىنا قايرىمى بار قامقور ادام. بويىنداعى وسى قاسيەتتەرى ونىڭ دەگدار ادام ەكەندىگىن ءبىلدىرىپ تۇراتىن. قازىر قارا باسىنىڭ قامى مەن قاتىن-بالاسىنىنڭ قامىن جەيتىن الدە كىمدەر ونىڭ جىبەرىپ العان اعاتتىعىنا بولا اسىرا قارالاپ، ۇلكەن پالەگە جىعىپ بەرۋى وتە ايانىشتى بولدى. لي ليڭ قوسىنىنىڭ بارار جەرى، باسار تاۋى قالماعان جاعدايى استىندا دا جاۋمەن اقىرىنا دەيىن قارسىلاستى. ولاردىڭ عۇن قوسىندارىن السىرەتكەندىگىنىڭ ءوزى ماقتاۋعا ىلايىقتى ءىس. لي ليڭ جاۋ قولىندا قالعاندا ءوزىن ءوزى ولتىرمەۋىنىڭ سەبەبى قىلمىسىن جۋۋ ءۇشىن حان ەلىنە ەڭبەك كورسەتۋ ورايىن كۇتكەنى شىعار»،- دەيدى.
سوعىس بولاردان بۇرىن حان ۋدي پاتشا ورداداعى نەيىس ساردارى لي گۋاڭليدى ەرەكشە جاساقتالعان قوسىنمەن جورىققا اتتاندىرىپ، لي ليڭدى تەك قولعاناتتىققا عانا جىبەرگەن بولاتىن. لي ليڭ قوسىنى عۇن تاڭىرقۇتىمەن كەزىگىپ شايقاسقان كەزدە نەيىس سانعۇنى لي گۋاڭلي ماردىمدى ەرلىك كورسەتە الماعان ەدى. سىما چيان شىندىققا جاناسپايتىن ءسوز ايتىپ، الدامشىلىق ىستەپ، نەيىس سانعۇننى لي گۋاڭليدىڭ ابىرويىن ءتۇسىرۋ ارقىلى لي ليڭدى اقتاپ وتىر دەپ ويلاعان پاتشا ونى كەمسىتۋ جازاسىنا كەستى»،-دەپ جازىلعان.
اڭعارماي سويلەگەن اۋىرماي ولەدى دەگەندەي، اڭقاۋ باسىمەن پاتشاعا وسىنداي عانا بىرەر اۋىز ءسوز ايتقانى ءۇشىن سىما چيان ومىرلىك ازاپتاعى اۋىر جازاعا تارتىلىپ، بۇكىل ءومىرىن قورلانۋمەن وتكىزدى. جوعارىداعى ايتىلعان كەمسىتۋ جازاسى وتە ءبىر اۋىر جازا بولاتىن، اتاپ ايتقاندا ادامدى مال ورنىندا ءپىشىپ تاستاۋ، سول زاماندا اتەك بولعان ادام مالمەن بىردەي سانالاتىن. اتەكتىڭ قاسىندا بولۋعا قارا شۇناق قۇلدىڭ ءوزى قورلاناتىن. سىما چيان وسىنداي ءبىر ايانىشتى حالگە دۋشار بولعان سوڭ قاتتى قاسىرەتتەندى، وزىنە قول سالعىسى دا كەلدى، ءبىراق اكە وسيەتىن ورىنداۋ ءۇشىن «تاريح ەستەلىكتەرىن» باس الماي جازۋعا رەسمي كىرىسەدى.
سىما چيان ءوزىنىڭ ايگىلى شىعارماسى «تاريح ەستەلىكتەرىن» تاپجىلماي وتىرىپ ون التى جىلدىڭ ىشىندە جازىپ بىتىرەدى. كەلەلى ءىستىڭ كەدەرگىسى كوپ دەمەكشى، ول ەڭبەگى جازىلىپ بىتە سالىسىمەن بىردەن قوعامعا اشىق تاراتا المادى، سەبەبى سول زامانداعى شىندىقتار اشىلاتىن بولسا ۇلكەن پالەنىڭ شىعاتىنى ءسوزسىز.
سۇڭعۇلا تاريحشى الدىن الا ءبىر نۇسقاسىن وزىنەن تۋعان قىزى سىما يڭگە كوشىرتىپ جاسىرىن ساقتاتادى، سونىمەن بىرگە سول قىزىنان تۋعان جيەن نەمەرەسى ياڭ يڭگە بۇكىل شىعارمانى باستان اقىر جاتتادى. كوشىرمە نۇسقانى ءوز ۇلدارىنا تاپسىرىپ، تۋعان جەرى لوڭمىنشان تاۋىنا اپارىپ تىققىزىپ تاستايدى. سودان كوپ وتپەي، دوسى رىن ان ءىستى بولىپ، ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ، ءۇيى تىنتۋگە الىنعان كەزدە سىما چياننىڭ وعان جازعان ءبىر حاتى تابىلىپ، ول حات پاتشا حان ۋديدىڭ قولىنا تابىس ەتىلەدى. سونىمەن سىما چيانعا قايتا ءتىنتۋ جۇرگىزىلىپ، تابىلعان «تاريح ەستەلىكتەرىنىڭ» ءتۇپ نۇسقاسى ورتەلەدى. كەيىن، حان شۋاندي بيلىككە وتىرىپ، پاتشا تاعىنا مۇراگەرلىك ەتكەنننەن كەيىن سىما چياننىڭ جيەن نەمەرەسى ياڭ يڭنىڭ جاتقا ايتۋى جانە بالالارى تىعىپ ساقتاعان كوشىرمە نۇسقاسى بويىنشا ايگىلى «تاريح ەستەلىكتەرى» جۇرتقا جاريا ەتىلەدى.
وسىدان ەكى مىڭ جىل بۇرىن جازىلعان وسى ءبىر ۇلى ەڭبەك بۇگىنگى كۇندە تەك قىتايدىڭ عانا ەمەس بۇكىل الەمنىڭ ەڭ تاڭداۋلى شىعارمالارىنىڭ قاتارىنان ورىن الىپ وتىر. كىتاپ جيىنى 526000 يەروگليفپەن جازىلعان، بەس بولىمگە بولىنەدى. وسى ۇلى ەڭبەكتىڭ قانداي ەرەكشەلىگى بار، ەندىگى ءسوزىمىزدى سولاي قاراي بۇرايىق.
تاريحي شىندىقتار - «تاريح ەستەلىكتەرىنىڭ» ەڭ باستى ەرەكشەلىگى. سىما چيان وسى شىعارماسىن جازعان كەزدە اقيقاتقا بارىنشا ادال ءارى شىعارمانىڭ ءاربىر ءسوز سويلەمىنە دەيىن مۇقيات بولعان. ول ءار قانداي تاريحي ادامدار مەن تاريحي وقيعالاردى جان-جاقتىلى زەرتتەۋدەن وتكىزىپ، سالىستىرىپ انىقتاپ العاننان كەيىن بارىپ ەستەلىگىنە جازعان. سىماچيان جاس شاعىندا كوپ جەرلەردى ارالاپ، كوپ ەلدىڭ سالت-ساناسىمەن، شارۋاشىلىق جاعدايلارىمەن تانىسقاندىعى سەبەپتى كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق تاريحشى بولا الدى.
سول حان داۋىرىندە شىققان قىتايدىڭ تاعى ءبىر اتاقتى تاريحشىسى بان گۋ سىما چياندى جوعارى باعالاپ: « شىعارما جيناقى دا رەتتى، تاريحي دەرەكتەر وتە شىنايى، بوس ءسوز جوق، بۇرمالاۋشىلىق بولماعان ناعىز تاريح»، - دەگەن بولاتىن. سوندىقتان «تاريح ەستەلىكتەرىنىڭ» عىلىميلىعى وتە جوعارى. وسى ايگىلى شىعارمانىڭ 110-تومى «عۇن بايانى» دەپ اتالادى. بۇل تومدا عۇنداردىڭ ەڭ ارعى تەگى، قايدان تاراعانى، قانداي ەل بولعاندىعى، قانداي ءداستۇردى ۇستانعاندىعى، تۇرمىس سالتتارى، ولارمەن كىندىك جازىقتاعى قىتاي پاتشالارىنىڭ قانداي قارىم قاتىناستا بولعاندىعى، ەكى اراداعى سوعىستار، الىم-بەرىم، قۇداندالىق قارىم-قاتىناستار، عۇنداردىڭ پاتشالارى، بيلىك تۇزىمدەرى، ساياساتتارى سياقتىلار تۇگەل قامتىلىپ جازىلعان.
وسى زامانعى تاريحشىلاردىڭ عۇندار تۋرالى جازىپ جاتقان شىعارمالارى تۇگەلىمەن وسى كىتاپتاعى دەرەكتەرگە سۇيەنگەن. بۇل شىعارمانىڭ كوپ ءبولىمى قىتايدىڭ ءتول تاريحىنا ارنالسا دا، ءبىزدىڭ دە ەجەلگى زامانداعى تاريحىمىزدى انىقتاۋ ءۇشىن دەرەكتەر جيناۋىمىزعا ۇلكەن كومەگىن تيگىزىپ وتىرعانى انىق. بۇل ەڭبەكتە ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا قاتىستى ءۇيسىن، قاڭلى، ساق، رۋجى، دەڭلەڭ، سارمات سياقتى ەجەلگى ەتنوستار كوپ كەزدەسەدى. وسىنىڭ ءوزى-اق كوپ دەگەن دەرەكتەردىڭ بەتىن اشىپ، ءتول تاريحىمىزدى زەرتتەۋگە ۇلكەن پايداسىن تيگىزىپ جاتقانى شىندىق.
شىعارمادان تاريحشىنىڭ سۇيىسپەنشىلىگى مەن وشپەندىلىگى انىق كورىنەدى، پوزيسياسى ايقىن. سىما چيان ناعىز تاريحشىلاردا بولاتىن ىزگىلىكتى جاقتايتىن، پاسىقتىقتى اشاتىن قاسيەتتى بويىنا جاقسى توعىتا بىلگەن. «تاريح ەستەلىكتەرىندە» ەجەلگى زامانداعى حالىق اراسىنداعى ىقپالدى ادامداردىڭ، باتىرلاردىڭ، اقىندار مەن دارىگەرلەردىڭ ءومىر باياندارى جازىلعان تۇستارىندا، تاريحشى ولارعا ءوز ماداقتاۋلارىن قوسىپ وتىرعان، وتانىن سۇيگەن ەرجۇرەك ادامداردى ماقتاعان. قاراپايىم حالىق بۇقاراسىنا ءوز اياۋشىلىعى مەن تىلەكتەستىگىن ايقىن بىلدىرگەن. تاريحتاعى چىن شىڭ باستاعان ديحاندار كوتەرىلىسىنە قولداۋشىلىق تانىتقان. بۇنداي ۇستانىم پاتشا ورداسىنداعى كەز كەلگەن تاريحشىنىڭ بويىنان تابىلا بەرمەيدى.
وردا تاريحشىلارى كوبىنەسە جوعارى جىكتەگىلەردى زور، تومەن جىكتەگىلەردى قور سانايتىن ستيلدى ۇستاناتىن. ال سىما چيان ولاي ىستەمەگەن، ول پاتشا ورداسىنداعى الاياق ۋازىرلەر مەن كەڭەسشىلەردىڭ، اسكەر باسىلارى مەن بيلىككە جاقىن ۇلىقتاردىڭ ءىرىپ-شىرىگەن پاسىق ارەكەتتەرىن بارىنشا اشكەرلەگەن. سول ءۇشىن، «تاريح ەستەلىكتەرى» ءار قاشان حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىققان تاڭداۋلى تۋىندى بولىپ سانالادى.
«تاريح ەستەلىكتەرى» قىتاي ادەبيەتىندەگى ايگىلى كلاسسيكالىق شىعارمالاردىڭ قاتارىنا كىرەدى. ول ەرتەدە جازىلعان اسا ماڭىزدى تاريح بولۋمەن بىرگە كوركەم ادەبي شىعارما بولىپ تا ەسەپتەلەدى. شىعارمانىڭ ءتىلى كوركەم دە وبرازدى. اۆتوردىڭ شىعارماداعى كەيىپكەرلەردى سۋرەتتەۋى جاندى دا ناقتى. جازۋشىنىڭ شەبەرلىك ورەسى وتە جوعارى كورىلەدى، از سوزگە ۇلكەن وي ءتۇيۋ شىعارماداعى باستى كوركەمدىك ەرەكشەلىك. «تاريح ەستەلىكتەرىندە» وسىدان ەكى مىڭ جىل بۇرىنعى حالىقتىڭ اراسىنداعى اڭىز- ەرتەگى، ماقال-ماتەل، ولەڭ-جىر، ءتامسىل، ناقىل سوزدەر وتە كوپ قامتىلعان، سول سەبەپتى ول باي مازمۇندى ادەبي كوركەم شىعارما. «تاريح ەستەلىكتەرى» قىتاي ادەبيەتىندەگى پروزا جانرىنىڭ قالىپتاسۋى مەن ونىڭ ءداستۇرلى جولعا ءتۇسۋ جولىنداعى ماڭگىلىك ەسكەرتكىش بولىپ تابىلادى. قىتايدىڭ ەرتەدەن بەرى قارايعى اقىن-جازۋشىلارى تۇگەلىمەن «تاريح ەستەلىكتەرىن» وقۋلىق ەتكەن، سول ارقىلى وزدەرىنە شابىت شاقىرىپ، جىگەر بەرىپ وتىرعان.
وسى ايگىلى ەڭبەكتەن ءنار العان تالاي اقىن جازۋشىلار وتە كوركەم جازىلعان دەرەكتى رومانداردى جارىققا شىعاردى. سۇڭ داۋىرىندەگى اتاقتى جازۋشى شى نايان جازعان «ءۇش پاتشالىق قيساسى» وسىنىڭ ايقىن دالەلى. تاڭ ، سۇڭ ءداۋىرىنىڭ اقىن جازۋشىلارى «تاريح ەستەلىكتەرىن» ستيليستيكاداعى ءتىل قولدانۋدىڭ شەبەرلىك ولشەمى ەتكەن. قىتايدىڭ قازىرگى زامانعى ايگىلى جازۋشىسى لۋ شۇن مىرزا: «تاريح ەستەلىكتەرى» تاريحشىنىڭ اسقاق جىرى، ۇيقاسسىز جازىلعان قارا ءسوزدى ولەڭ، «قوشتاسۋ جىرىنىڭ» قارا سوزبەن جازىلعان ءتۇرى» ، - دەپ ماداقتاعان بولاتىن.
«قوشتاسۋ جىرى»(«لي ساۋ» دەپ تە اتالادى) جىل ساناۋدان بۇرىنعى جاۋلاسقان بەكتىكتەر زامانىندا جازىلعان ايگىلى پوەزيالىق شىعارما. اۆتورى قىتايدىڭ ەڭ ەرتەدەگى وتانشىل اقىنى چۇي يۋان. «تاريح ەستەلىكتەرى» قىتايدىڭ تەك تاريح عىلىمدارىنا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قىتاي ادەبيەتىنە دە سۇبەلى ۇلەستەر قوستى. سونداي-اق، بۇكىل الەمدىك تاريح عىلىمدارىنا دا ۇلەستەر قوستى، سول ءۇشىن وتە قۇندى شىعارما ەسەپتەلىنەدى.
ال بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك الىپ ەندى-ەندى ەس جيناپ ىرگەسىن بەكىتكەن تاۋەلسىز وتانىمىز قازاقستان ۇشىندە بۇل شىعارما اسا قۇندى. ويتكەنى بۇل كىتاپتىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ەجەلگى زامانداعى تاريحتارىمىز قامتىلعان. ەندىگى مىندەت وسى كىتاپتى قازاق تىلىنە اۋدارساق، حالىققا جەتكىزسەك، تاريحشىلارىمىزدىڭ زەردەلەۋىنە وتكىزسەك نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
قالبان ىنتىحان ۇلى
«التى الاش» سايتى. 2014 ج
