احمەت، ساكەن، جۇسىپبەك جەتكىزگەن كۇيلەر

استانا. KAZINFORM - وتكەن عاسىردىڭ العاشقى 30-جىلدارداعى جاريالانعان دەرەكتەردى قاراساق، بىردەن بايقايتىنىمىز - الاشورداشىلاردىڭ ەڭبەكتەرى.

ءبارى قامتىلعان. ماتەماتيكا، ءتىل ءبىلىمى، دەنساۋلىق سالاسى... قازاققا كەرەگىنىڭ ءبارى دە بار. جانە دە وزدەرى جازىپ قانا قويماي، بىلگەنىن جازاتىندارعا بەرىپ جۇرگەن ەكەن. سونىڭ ايقىن دالەلى - ا. زاتايەۆيچتىڭ «قازاق حالقىنىڭ 1000 انىندەگى» جاريالانعان ءان مەن كۇيلەر.

«قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانى» العاش رەت 1925-جىلى شىققان ەكەن. نەگىزى ءان نوتاسىنان قۇرالعان جيناقتا 20 عا جۋىق كۇي نوتاسى دا بەرىلىپتى. كۇي تارتىپ، دەرەك بەرۋشىلەر قاتارىندا: سادۋاقاس (ساكەن) سەيفۋللين (2 كۇي)، تەڭىزباي ايمۋرزين (2 كۇي)، قامبار مەدەتوۆ (3 كۇي)، قاشار اكىمعاليەۆ (1 كۇي)، عابدول بوكەيحانوۆ (4 كۇي)، جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى (1 كۇي)، احمەت بايتۇرسىن ۇلى (2 كۇي)، مىرزاحمەت كالمەنوۆ (1 كۇي)، عۇبايدوللا مۇحيتوۆ (1 كۇي)، ءامىرجان سارىقوجين (1 كۇي) بار.

وسى اتالعان ەسىمدەردىڭ بارلىعى دا - قازاق تاريحىنا بەلگىلى ازاماتتار. كوبى - قۋعىن-سۇرگىن سالقىنىن كورگەندەر. مىسالى، قامبار مەدەتوۆ - قۇرمانعازى وركەسترىنىڭ العاشقى مۇشەسىنىڭ ءبىرى. اتاقتى «اقساق قۇلان» كۇيىن بىزگە جەتكىزۋشى. عابدول بوكەيحانوۆ - بوكەيحاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى. 1-قازاق اتتى اسكەر پولكىن قۇرۋعا تىكەلەي قاتىستى. مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءتۇرلى باسشىلىق قىزمەت اتقارعان. عۇبايدوللا مۇحيتوۆ - اتاقتى ءانى مۇحيت مەرالى ۇلىنىڭ تۋعان نەمەرى.

بۇگىنگى جازبامىزدى وسى ەسىمدەر ىشىندەگى حالىققا اسا تانىمال ءۇش قايراتكەردىڭ جەتكىزگەن مۇراسىنا ارناماقپىز.

ساكەن سەيفۋللين شەرتىپ بەردى دەگەن ەكى كۇيى جاريالانعان. ولار - «توقا» جانە «تەرىسقاقپاي».

«توقا» كۇيى جايلى زاتايەۆيچ: «بۇل اقمولا ۋەزىندە تۇراتىن قازاق رۋىنىڭ اتى» دەپ قىسقا قايىرعان. جيناققا 189 رەتتىك نومىرىمەن جاريالانعان.

كۇي جايلى باسقا مالىمەت جوق. تىڭداعاندا «سىلقىلداق» كۇيىنە ۇقساستىعىن بايقاۋعا بولادى. تاتتىمبەتتىڭ «سىلقىلداعىنا». ءتىپتى، سول كۇي دەپ تە ناقتى ايتا الامىز. ءبىراق ساكەننىڭ نەگە كۇيدى «توقا» دەپ جازدىرىپ كەتكەنى بەلگىسىز. ارقا دالاسىندا توقا شوڭمان ۇلى ەسىمدى اتاقتى كۇيشى بولعان. راس، كەيبىر كۇيلەر وسى توقا كۇيشىنىڭ مۇراسى دەپ جۇرگەندەر بار. ءبىراق ءدال تاتتىمبەتتىڭ «سىلقىلداق» كۇيىنە ەشكىمنىڭ تالاسى جوق. سوندىقتان بىزگە بۇل جۇمباق رەتىندە قالا بەرمەك...

جازىلعان نوتانى قايتا جاڭعىرتۋ ماقساتىمەن ا. زاتايەۆيچتىڭ نوتالارىنا ءۇن بىتىردىك. ياعني، كۇيدى سول نوتاعا قاراپ، قايتا شەرتىپ شىقتىق. تومەندەگى سىلتەمە سول.

ەكىنشى كۇي «ابىلاي حاننىڭ اتتى مارشى» (تەرىسقاقپاي) دەپ اتالادى. جيناقتا 190 رەتتىك نومىرىمەن جاريالانعان. ا. زاتايەۆيچ كەلەسىدەي تۇسىندىرمە جازادى: «قازاقتاردىڭ ايتۋى بويىنشا، بۇل مارشتى ورتا ءجۇز حانى ابىلاي ورداسىنان سالتاناتتى ساپارلاتىپ شىعىپ بارا جاتقان كەزدە دومبىراشىلار تارتاتىن. «تەرىسقاقپاي» دەپ اتالۋدىڭ سەبەبى، وڭ قولدىڭ قاعىسىن تومەننەن جوعارى «تەرىس قاعىپ» الۋدان شىققان».

جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ. جيناققا 666 رەتتىك نومىرمەن جاريالانعان كۇيدىڭ اتى «ازاماتقوجا». شەرتىپ بەرگەن جۇسىپبەك. ا. زاتايەۆيچ «يۋسۋف-بەك» دەپ جازىپ كەتكەن ج. ايماۋىتوۆ جايلى كەلەسىدەي پىكىر قالدىرادى:

«جاس قازاق جۋرناليسى جانە اقىنى، سەمەي اندەرىنىڭ تالانتتى ورىنداۋشى ءارى بىلگىرى. ءان ايتقانىن وزگەلەرمەن سالىستىرساق، اسا ايىرماشىلىق بايقاماساق تا، كىرشىكسىز تازا جانە اۋەزدى بولىپ كەلەدى. ونىڭ بىزگە ايتىپ بەرگەن اندەرىنە قاراپ وتىرىپ، الدىن الا ىرىكتەپ بەرگەنىن جانە اسا ۇقىپتى دايىندالعانىن كورەمىز».

وسى كۇي - قازىرگى كۇيشىلىك ونەردە جاقسى تانىس. دومبىراشىلاردىڭ جانە وركەسترلەردىڭ رەپەرتۋارىنا انىق ورنىققان. بىزگە بۇل كۇيدى جەتكىزگەن - ابىكەن حاسەنوۆ. جۇسىپبەكتىڭ شەرتكەن نۇسقاسى، ابىكەن كۇيشىگە شەرتكەن كۇيگە وتە جاقىن. ەكەۋى دە ءبىر كۇي. تومەندە ابىكەن حاسەنوۆ شەرتكەن «ازاماتقوجانى» ۇسىنامىز.

احمەت بايتۇرسىن ۇلى. ۇلت ۇستازىنىڭ ا. زاتايەۆيچكە جازدىرعان ءبىرىنشى كۇيىنىڭ اتى «ايدا بىلپىم». جيناقتاعى ءنومىرى - 788. تۇسىندىرمەسىندە احمەتتىڭ قىسقاشا ءومىربايانىن جازا كەلە، ونى ءوز ۇلتى ونەرىنىڭ بىلگىرى جانە ورىنداۋشىسى دەپ كورسەتەدى.

«احمەت بايتۇرسىن ۇلى بۇل جيناققا قىزىققانى سونشالىق، قولدان كەلگەن كومەگىن ايامادى. ماعان ءوزى بىلەتىن تورعاي، قوستاناي، بوكەي، قارقارالى ءوڭىرى اندەرى مەن ەكى تاماشا كۇيدى جازدىردى. سونىمەن قاتار، ءوزىنىڭ بەدەلدى ءبىلىمى ارقاسىندا مەنىڭ قازاقتىڭ تاريحىن، ەتنوگرافياسىن مەن تۇرمىسىن تۇسىنۋگە، جيناعان مالىمەتتەرىمدى جۇيەلەۋگە كوپ كومەگى ءتيدى. سوندىقتان وعان دەگەن العىسىم شەكسىز»، - دەپ جازادى ا. زاتايەۆيچ.

«ايدا بىلپىم» كۇيى مەكتەپ وقۋشىلارىنا جاقسى تانىس كۇي. 1992-جىلى جارىق كورگەن «دومبىرا ۇيرەنۋ مەكتەبى» (ا. جايىموۆ، س. بۇركىتوۆ، ب. ىسقاقوۆ) وقۋلىعىنا ەنگەن. 112-بەتتە حالىق كۇيى «ايدا، بىلپىم» دەپ تۇر. نوتاسىندا ايتارلىقتار ايىرماشىلىق جوق. ياعني، مەكتەپ وقۋشىلارى ءبىر عاسىر بۇرىن جازىپ قالدىرعان ۇلت ۇستازىنىڭ كۇيىن تارتىپ ءجۇر دەگەن ءسوز.

«تەپەڭكوك» كۇيى. جيناقتا 789 نومىرىمەن بەرىلگەن. جازدىرۋشى احمەت بايتۇرسىن ۇلى. تۇسىنىكتەمەدە: «تەپەڭكوك - جورعالاعان سۇر ءتۇستى تۇلپار» دەپ قىسقا جازادى.

كۇي تاريحىندا جىلقى مالىنا ارنالعان كوپ وتە كوپ. جانە ىشىندە «تەپەڭكوك» دەپ اتالاتىندارى دا از ەمەس. مىنا كۇي دە سول مۇرا تىزىمىنە ءسوزسىز قوسىلادى.

ا. زاتايەۆيچتىڭ «قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانى» جيناعىنا ەنگەن بەس كۇيدىڭ نوبايى - وسى. بۇل ەڭبەكتەن وزگە عالىمنىڭ «500 ءان مەن كۇي» اتتى جيناعى دا بار. سونىمەن قاتار سوڭعى جىلدارى تابىلىپ جاتقان ا. زاتايەۆيچتىڭ قولجازبالارىن تاعى قوسىڭىز. ەندى وسى مۇرانىڭ بارلىعىن عىلىمي زەرتتەپ، كوپشىلىككە تانىستىرۋ جۇمىستارى عانا قالدى. وسىنداي ءبىر ءىس دەپ، 2020-جىلى جارىق كورگەن «ا. ۆ. زاتايەۆيچتىڭ «قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانى» ەڭبەگىندەگى كۇيلەردى قالپىنا كەلتىرۋ تاجىريبەسى» اتتى كىتاپتى ەرەكشە اتاپ وتكىمىز كەلىپ وتىر. اۆتورى - قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق ۇلتتىق كونسەرۆاتورياسىنىڭ پروفەسسورى تولەپبەرگەن توقجان. بولاشاقتا وسى تەكتەس زەرتتەۋلەر كوپ بولسىن دەپ تىلەيمىز.

رۇستەم نۇركەنوۆ

aikyn.kz