ادەبيەتتە ءوز قاينارىڭدى قانىپ ءىش، سونان كەيىن باسقا قۇدىققا قاۋعا سال- قۋاندىق تۇمەنباي، جازۋشى

استانا. قازاقپارات- ءسوزدى كيە دەپ ۇعاتىن، ءسوز ونەرىن ونەردىڭ شىڭى دەپ باعالايتىن قاۋىم ءۇشىن ادەبيەتتىڭ ورنى بولەك. وقىرماننىڭ كوڭىل پەرنەسىن ءدوپ باساتىن، قوعام تۇيتكىلدەرىن استارلاي وتىرىپ اشكەرەلەيتىن، جۇرەكتى قوزعاپ، سانانى جاڭعىرتىپ، ويدان وي تۋعىزىپ، رۋحاني ءشولدى قاندىراتىن شىنايى شىعارمالار ەش ۋاقىتتا سۇرانىستان تۇسكەن ەمەس.

Қуандық Түменбай, жазушы
Фото:https://anatili.kazgazeta.kz

بەلگىلى جازۋشى، ماحمۇت قاشقاري اتىنداعى حالىقارالىق سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى قۋاندىق تۇمەنباي - وسى ۇدەدەن كورىنەتىن كىتاپتاردىڭ اۆتورى. قالامگەرمەن قازىرگى ادەبيەت پەن قوعامداعى ۇردىستەر جانە جاڭا تۋىندىلارى جايىندا سۇحباتتاسقان ەدىك.

- قازىرگى سيفرلى داۋىردە كوپ دۇنيە وزگەردى. ول ادەبيەتكە دە ىقپال ەتىپ وتىر. تەحنولوگيانىڭ دامۋى ينتەربەلسەندى جانرلاردى دۇنيەگە اكەلدى، ۋاقيعانى بايانداۋدىڭ جاڭا فورمالارى پايدا بولدى. ءتىپتى، كەيدە ادەبي شىعارمالاردا گيبريد سەكىلدى بىرنەشە جانردىڭ ەلەمەنتى قاباتتاسىپ جۇرەدى. قۋاندىق اعا، ءسىز ادەبيەتىمىزدىڭ كەڭەستىك ءداۋىرىنىڭ دە، تاۋەلسىزدىك كەزەڭىنىڭ دە كۋاسىسىز عوي، بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىندە قانداي جاڭا ۇردىستەر بار؟ جالپى ادەبيەتتى قاداعالاپ وتىراسىز با؟

- شامام كەلگەنشە، قاداعالاپ وتىرامىن. گازەتتەردى، ادەبي- مادەني پورتالداردى قارايمىن. ەلەكتروندى كىتاپتارعا دا اندا- ساندا كوز جۇگىرتىپ قويامىن. سيفرلانۋدىڭ شىڭىنا شىققانمەن، بۇنىڭ ادەبيەتكە تيگىزىپ وتىرعان پايداسى از. كوپ جۇرت قازىر ادەبي شىعارمالاردى ينتەرنەت پەن سايتتان وقيتىن بولدى، جاپون مۋراكاميدىڭ «نورۆەگ ورمانى» دەگەن رومانىنىڭ كەيىپكەرى: «يۋتۋب كورسەم، كىتاپتىڭ ءيىسى مۇرنىما كەلەدى» دەيدى. ءبىز دە سول يىسپەن راقاتتانعان ۇرپاقپىز. اعا بۋىن قاعازدىڭ ءيىسىن يىسكەمەسە تۇشىنبايدى، «كومپيۋتەردەن قاعازعا شىعارىپ الىپ وقيمىز» دەيدى. البەتتە، زامان كوشىنەن قالىپ قويا المايسىڭ. ءبىراق، وسى سيفرلاندىرۋ ناۋقانى ادەبيەتتى تابيعي شىنايىلىقتان ايىرىپ جاتقان ءتارىزدى. جازۋشىنىڭ ءوزىن كورمەسەڭ دە، كىتابىن كىتاپحانا سورەسىنە قوياسىڭ، بۇل دا قۇرمەت.

ال ەندى «ينتەربەلسەندى جانرلار» دەپ ايتىپ قالدىڭ. قازىر جانر جوعالىپ كەتتى. قاپتاعان ەسسە. ەسسە دەگەنىمىز - ۇلكەن دۇنيەنىڭ باستاۋى، شاعىن ادەبي جانر. قازىر ەستەلىك جازسا دا شەكەسىنە ەسسە دەپ ەن تاعادى. اڭگىمە دەپ اتاعان دۇنيە گازەت ماتەريالىنىڭ دەڭگەيىنەن اسپاي قالادى، ونىڭ وزىندە وچەرك پەن كوررەسپوندەنسيانىڭ ىزدەرى جاتادى. «گيبريد» دەپ ايتىپ قالدىڭ عوي، بۇل سول جانر تابيعاتىن ساقتاماۋدان تۋعان ارەكەت. جۋرناليستىك سارىنعا سالىپ، حەمينگۋەيشە جازامىز دەپ جۇرگەندەر بار، ءبىراق شىعارمانىڭ شەشىمى دە حەمينگۋەيشە بولۋى كەرەك ەمەس پە؟ قازىرگى اسىعىپ جۇرەتىن ادامدارعا وقيعانىڭ ناتيجەسىن جىلدام جەتكىزىپ، «زىمىران ۇشىپ، زەنيتشىلەر اتىپ ءتۇسىردى» دەپ حابارلاما جاساۋعا بولار، ءبىراق زىمىراننىڭ قالاي قۇلديلاپ، زەنيتشىلەردىڭ قالاي قوبالجىعانىن كورسەتپەسە، ول كوركەم دۇنيە بولا ما؟ قازىر روبوت تا ءبىر باعدارلاماعا باعىنباي بۇلقىنىپ تۇرعان زامان.

جاقىندا «قازاق ادەبيەتىنەن» اسحات ءومىربايدىڭ «قاراقۇرت» دەگەن اڭگىمەسىن وقىدىم. ناعىز وسى زاماننىڭ اڭگىمەسى، جەدەل بايانداۋى دا، اقپاراتتىق حابارلاماسى دا بار. كوركەم سۋرەتتەۋى دە جەتەرلىك، كەيىپكەر تەبىرەنىسى جانىڭدى ءدىر ەتكىزەدى. ەڭ باستىسى، پروبلەما بار. قازىر جەدەل زاماننىڭ اڭگىمەسى جەدەل جازىلعانمەن، شىعارمانىڭ ورىندالۋى، كوركەمدىك شەشىم دەگەن كونسەپتسيالار ساقتالۋى كەرەك.

- قازىر وقىرماندار ۇزىن- سونار رومانداردى وقۋعا ەرىنەدى نەمەسە ۋاقىتى جوق. نەعۇرلىم قىسقا تۋىندىلار ءوتىمدى. ءسىزدىڭ شىعارماشىلىعىڭىز بۇرىننان وسى قىرىمەن ەرەكشەلەنەدى. شاعىن اڭگىمەمەن قوعامداعى وزەكتى ماسەلەنى كوتەرىپ، وقىرمانعا وي سالاتىن دۇنيەلەرىڭىز كوپ. بۇل جانردى جالعاستىرا بەرەسىز بە، الدە...

- «بەكەتتەگى بەيكۇنالار» دەگەن جالعىز رومانىم بار، ون جىل جازدىم. رومان جازۋ ءۇشىن ەپيكالىق قارىم مەن ءتوزىم كەرەك. وڭ جامباسىما كەلەتىنى - حيكاياتتار مەن اڭگىمەلەر. فلوبەردىڭ ءبىر جازباسىن وقىپ قالدىم، «اڭگىمە جازۋدان قورقىپ، رومان جازىپ ءجۇرمىن» دەپتى. دەمەك، اڭگىمەنى قولىنان كەلگەن جازادى. ءيا، باتىستى قايتالايتىن داۋىردەن ءوتىپ كەتتىك، ءبىزدىڭ دە ءتورت اياعىن تەڭ باسقان ادەبيەتىمىز بار. شاعىن جانردى الەۋمەتتىك جەلى مەن پورتالدار قاعىپ الادى، ىلە- شالا يىلگەن باس بارماق پەن «ۇنادى» دەگەن جالعىز اۋىز لەبىزدى كورەمىز. جالپى، ادەبي شىعارماعا بۇرىنعىداي تەرەڭ تالداۋ جوق، باياعى رەتسەنزيالار جوعالىپ كەتتى. بۇعان، ارينە، ۋاقىتتى كىنالايمىز. ال جالعاستىرۋعا كەلسەك، ارينە، قوعامنىڭ «كوزى مەن قۇلاعى» بولىپ وتىرعان سوڭ جالعاستىرماي قايتەمىز، قولدان باسقا نە كەلەدى؟ «تالتۇستە وتكەن توي» دەگەن اڭگىمەمدى «مادەنيەت» پورتالىندا ءبىر ساعاتتا 250 ادام وقىسا، «قوڭىراۋى بار ادامعا» الەۋمەتتىك جەلىدە كوپ وقىرمان بارماق باستى.

- «بارماققا» باي بولساڭىز، قالاماقى جاعى قالاي؟

- ءبىز تەگىن جازاتىن جازۋشىلارمىز. جاپونياعا بارعاندا «قانشا اگەنتىڭ بار؟» دەگەندە، اۋزىمدى اشا المادىم. ءبىزدىڭ سانامىزعا 37- ءنىڭ اگەنتى ءسىڭىپ كەتكەن. «ەڭبەگىڭنىڭ جەمىسىن جەمەيتىن قانداي جازۋشىسىڭ» دەگەندى كوزدەرىنەن وقىدىم. شاعىن شىعارما، ارينە، قازىرگى ءبىر نۇكتەگە باعىنعان اسىعىس ادامداردى شارشاتپايدى. ەگەر بۋنيننىڭ «لەگكوە دىحانيە» - ءسى مەن چەحوۆتىڭ «چەلوۆەك ۆ فۋتليارە» - سىندەي اڭگىمە جازساق، ەل- جۇرت سوڭىمىزدان ەرىپ جۇرەر ەدى.

- جازۋشىنىڭ جەكە سەزىمى، كوڭىل- كۇيى، العان اسەرى ءوز تۋىندىلارىندا كورىنىس تاۋىپ جاتادى. جالپى، سەزىممەن جازىلعان دۇنيە وتىمدىرەك بولاتىنى نەلىكتەن؟

- تاماق ىشسە دە، جاتتىعۋ جاساسا دا، ءان ايتسا دا ادام ءبىر راقات سەزىمگە بوي الدىرماي ما؟ ال جانىڭنان كوركەم تۋىندى تۋعىزعاندا بويىڭدا سەزىم دەگەن ءبىر اپيىن اعىپ جاتپاسا پەرزەنتىڭ كەمىس بولىپ تۋماي ما؟ سەن بىرەۋدىڭ مىنەز- قۇلقىن جاساپ، بىرەۋ بولىپ ءسوز سويلەيسىڭ. جاپىراقتى جىرلاعان اقىن جەردە جاتقان جاپىراقتى بىلش ەتكىزىپ باسىپ وتە بەرسە سەزىمدى قوزعاعان ولەڭ تۋا ما؟ «اسپانعا قاراعاندا تەك جۇلدىز كورسەڭ، سەن جازۋشى ەمەسسىڭ» دەگەن ەكەن سارابدال سىنشى قالجان نۇرماحانوۆ. مەن بىلەتىن امانحان مەن ەسەنعالي جاپىراق كورسە جانىن بەرەتىن. «سارعايىپ كەتىپسىڭ عوي، قاي جەلدىڭ وتىندە قالار ەكەنسىڭ؟» دەپ كۇبىرلەپ، ابىگەرگە تۇسەتىن. ال «جاپىراق- جۇرەك جاس قايىڭ، جانىمدى ايىرباستايىن» دەگەن مۇقاعاليدى قايتەمىز؟

- ولار اقىندار عوي...

- پروزا «قارا جۇمىس» بولعانمەن، ونى جازىپ، وبراز شىعاراتىندار دا شەتىنەن قارا شودىر ەمەس. ليريكالىق تۇرعىدان بولسىن- بولماسىن، رەاليزم، سيۋررەاليزم، سەنتيمەنتاليزم، مودەرنيزم، پوستمودەرنيزم دەگەننىڭ ءبارى دە سەزىممەن سۋسىنداعان اعىمدار. باسىما بالە بولعان «ادام» دەگەن اڭگىمە تۋرالى ايتايىن. 1984 -جىلى «كومسومولسكايا پراۆدادان» اۋعانستاندا ەكى قول، ەكى اياعىنان ايرىلعان مۇگەدەك جىگىت تۋرالى وقىدىم. «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زاماندا» دا وسىنداي بولادى ەكەن- اۋ دەپ كورمەگەن كەيىپكەرىمدى اياپ ءجۇردىم. كەيىن لەيتەنانتتىق كۋرسقا شاقىرىپ، ساياسي جەتەكشىلىك كاسىپكە باۋلىعاندا الگى ويىمنان كەتپەي جۇرگەن جىگىتتىڭ شىن تاعدىرىنا قانىقتىم. دۇشماندار قول- اياعىن كەسىپ، ءوز جەرىمىزگە تاستاعان ەكەن. جانىمدى قيناعان وسى تاعدىر «قازاق ادەبيەتىنە» اڭگىمە بولىپ شىعۋى مۇڭ ەكەن، باسپا ءسوز قارالاپ، بيلىكتەگىلەر اقىل ايتىپ، «كەڭەستىك ءومىر شىندىعىن ەندىگارى بۇلاي اشكەرەلەمەيمىن» دەپ «ءۇش ارىپكە» انت بەرىپ، قول قويىپ قايتتىم. جاراسحان اعام «موپاسسان سىندى ماڭگىگە، قالام دەپ، بالكىم، ويلادى، «ادام» دەپ جازىپ اڭگىمە، سوتتالىپ كەتە جازدادى» دەپ ەپيگرامما جازىپ، بارىنە نۇكتە قويدى. وسى جان سەزىمىم جالپاق جۇرتتىڭ ىشكى دۇنيەسىمەن استاسىپ، اۋدارماسىن وقىعان وزگە ۇلت وقىرماندارى اۆتورعا ارا ءتۇستى. بەيىمبەتتىڭ «كۇلپاشى»، سايىننىڭ «جۋسان ءيىسى»، تىنىمبايدىڭ «قوش بول، اتاسى» نەگە ۇمىتىلمايدى؟ مۇندا بىرەۋدىڭ جان سەزىمى ەكىنشى بىرەۋدىڭ كوڭىل پەرنەسىن قوزعاپ، ءومىر سۇرۋگە قۇلشىندىرىپ تۇر.

- نارىق زامانىندا ءار جازۋشى وزىنە- ءوزى مەنەدجەر بولا ءبىلۋى كەرەك دەگەن پىكىر بار. كىتاپتارىڭىزدىڭ تارالۋىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟

- كوڭىلىم تولمايدى. ءبىز بۇرىن ساۋداگەر دەپ وزبەككە كۇلەتىنبىز، ولار «ورىس بولۋ ءۇشىن اۋەلى قازاق بولۋ كەرەك» دەپ بىزگە كۇلەتىن. جالپى، مەنەدجەرلىك دەگەن تازا ساۋدا عوي. وعان تابيعي بولمىس كەرەك. شىققان كىتابىمدى ەشكىمگە ساتقان ەمەسپىن، «قازىنا» كىتاپ ۇيىنە وتكىزەم، بىرەن- سارانداپ الىپ جاتادى. ال ءوزىم جۇرتقا قولتاڭبا بەرگەنىمە ءمازبىن. راس، بۇل زامان تالابىنا ساي تىرلىك ەمەس، وزىڭە- ءوزىڭ مەنەدجەر بولماساڭ ساعان ەشكىمنىڭ جانى اشىمايدى. ءبىر جاقىن تانىس: «اۋەلى 5 مىڭىڭدى بەر، كىتاپتى سوسىن الاسىڭ»، - دەدى ءدال ءبىر اقىسىن تولەمەي قاشىپ كەتەتىندەي كۇدىكتەنىپ. ول «تاشكەن كورگەن» بالا ەدى، ونىكى دۇرىس، ەڭبەگىنىڭ وتەۋىن سۇراپ تۇر. بۇل - قۇن زاڭىنىڭ قۇدىرەتى. تۋعان جەرىمە بارىپ كىتابىمدى ساتا المايمىن، بەتىمنەن باسام، بۇل ەندى تازا قازاقى كوڭىل- كۇي. كورىمدىك بەرۋدى بىلمەۋ دە كىتاپتى قۇرمەتتەۋ ەمەس، «ۇلكەننەن دامەتپەگەن، قۇدايدان دامەتپەيدى» دەگەن ماتەل كوكىرەكتە اتوي ساپ تۇرادى. جالپى، بۇگىنگى جازۋشى اندا- ساندا توي- تومالاققا شاقىرىپ، «ءبىزدىڭ جەرلەسىمىز» دەپ تانىستىرىپ وتەتىن كورنەكى قۇرال سياقتى. قازىر ەككەن ەگىنىنە سۋ جەتكىزە الماي جۇرگەن ديقاندارعا، ورتكە ورانىپ، تۇتىنگە تۇنشىعىپ جاتقان قانداستارىمىزعا «مەن جازۋشى ەدىم» دەپ قيىلا قاراۋدىڭ ءوزى كاريكاتۋرالىق كورىنىس سەكىلدى. كىتاپتى بايلىق دەپ سانايتىن كاسىپكەر دە سيرەك.

- ءسىز ادەبيەتتە عانا ەمەس، جۋرناليستيكادا، مەملەكەتتىك قىزمەتتە دە جۇمىس ىستەدىڭىز. وسى كەزەڭدەگى ءتۇرلى ۋاقيعالارعا كۋا بولىپ، ايتۋلى تۇلعالارمەن قىزمەتتەس بولدىڭىز. مەمۋار جازۋ ويىڭىزدا بار ما؟

- قازىر مەمۋار جازۋ دەگەن ءۇردىس پايدا بولدى، ويتكەنى ادەبي سەنزۋرا جوق، باسپاحانا كوپ. مەمۋار جازعاسىن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «ءومىر مەكتەبىندەي»، تولستويدىڭ «دەتستۆو» - سىنداي قىلىپ جازۋ كەرەك. دۇنيەگە اياق- قولسىز كەلگەن نيك ۆۋيچيچتىڭ «ومىردە شەكتەۋ جوق» دەگەن كىتابىن وقىدىم، بۇل جەكە باستىڭ كۇيىنىشى ەمەس، قورشاعان ورتاعا دەگەن سەرگەك كوزقاراس.

جۋرناليستىك - نەگىزگى ماماندىعىم. سوڭعى كەزدەرى جازعان «جاپون، جاپون دەگەنشە...» (الماتى مەن وساكانىڭ اراسىنداعى وي)، «التىنبەكتى نەگە ايتپايمىز؟»، «قۇرمەتتىڭ قۇنى قانشا؟ » دەگەن پروبلەمالىق ماقالالارىم بىرەۋگە جاقسا، بىرەۋگە جاقپادى. جاقپاي قالسا قۋانامىن، اركىم ءوزىن تانىپ شارق ۇرسا، بۇل - اۆتوردىڭ جەڭىسى. ەلەنبەي قالسا، اۆتوردىڭ وسالدىعى.

جۋرناليستيكا سالاسىندا ءوزىم كورىپ- بىلگەن ەكى ادامدى ايتار ەدىم. ءبىرى - نۇرماحان ورازبەك، ءبىرى - التىنبەك سارسەنبايەۆ. نۇرەكەڭمەن «قازاقستان» باسپاسىندا قىزمەتتەس بولدىم، ول - ديرەكتور، مەن - باس رەداكتور. وتە پرينتسيپشىل ەدى، ءوزىنىڭ كۋرستاس دوستارىن جۇمىسقا تارتىپ، كوزدەرىنشە: «جاسىنا قاراما، ىسىنە قارا»، - دەدى. سولاي ەتتىم. نۇرەكەڭنىڭ ك س ر و- دا ءبىرىنشى بوپ گ ك چ پ- نى اشكەرەلەپ جۇرگەنى دە وسى قاسيەتى مەن ساياسي ساۋاتتىلىعىنان عوي. بىلىكتى اۋدارماشى بولاتىن. قازىرگى جۋرناليستەر نۇرماحان ورازبەكوۆ مەكتەبىنەن كوپ ءتالىم الۋى كەرەك، جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى تاجىريبەسىن ناسيحاتتاۋ كەرەك.

ەكىنشىسى - كادىمگى التىنبەك. باسپاءسوز جانە بۇقارالىق اقپارات مينيسترلىگىندە ول ءبىرىنشى باسشى، مەن اقپارات قۇرالدارى باس باسقارماسىنىڭ باس رەداكتورى بولدىم. ول ءا دەگەننەن «مەن جۋرناليستەرگە جاعداي جاسايمىن، ءسىز سوزگە جاۋاپ بەرىڭىز» دەگەن نۇسقاۋ ايتتى. ءبىر كۇنى: «وسى جازۋشى قاۋىمنىڭ اۋزى قۇرعاپ ءجۇر عوي، اقساقالدارعا ءبىر قۇرمەت كورسەتەيىكشى» دەپ ءابدىلدا تاجىبايەۆ باستاعان ءبىر توپ قالامگەردى شاقىرىپ، قارجىلاي كومەك جاسادى. «مەنىڭ دە سىزدەر سياقتى اكەم بار، سىزدەر ءبىزدىڭ تىرەگىمىزسىزدەر»، - دەدى شىعارىپ سالىپ تۇرىپ. بۇنىڭ ار جاعىندا «اكە كورگەن وق جونار» دەگەن كورىنىس تۇر. اتتەڭ، ءومىرى قىسقا بولدى.

ايتۋلى تۇلعالار دەپ قالدىڭ، الكەي مارعۇلانمەن جيىرمادان ەندى اسقان شاعىمدا كورشى تۇردىم. توقسانعا تاقاعان كارى بۇركىتتەي تارامىس تۇلعا اڭگىمەسىن «قاراعىم، سەن دە جاس ەمەسسىڭ» دەپ باستايتىن. قازىر ۇلكەندىگىن العا سالىپ، جولىڭدى كەسۋگە دايىن تۇراتىندارعا تاڭعالام. ۇلكەن كىشىگە قانات ءبىتىرىپ، قولتىقتان دەمەۋى كەرەك ەمەس پە؟ سوسىن پارتيا قىزمەتكەرى بولعان اسانباي اسقاروۆ دەگەن كورشىمدى كورگەن سايىن «وتكىنشى ءومىردىڭ باعاسى نە وسى؟» دەگەن ساۋال كوكىرەكتى تەپكىلەيتىن. 30 جىل ورتالىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى، 30 جىل جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتاتى بولعان كىسى ءتورت جارىم جىل تار قاپاستىڭ ءدامىن تاتىپ كەلدى. ول كىسى ادەبيەت دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن، ەسەنيندى ايتپاعاندا، ءابدىلدا مەن مۇقاعاليدان باستاپ، امانحان مەن ەسەنعاليعا دەيىن جاتقا بىلەتىن. وسىنىڭ ءبارى قازىر تاريح.

ءبىزدىڭ باسپا ءسوز شەرحان مۇرتازانىڭ كەزىندەگى الپاۋىتتىعىنان ايرىلىپ قالدى. باسپاءسوز ازۋلى ەمەس، ءبىزدىڭ باسپا سوزگە قاسقىردىڭ ازۋى كەرەك بوپ تۇر. ول ءۇشىن تاسقا باسىلعان جازۋعا قۇرمەتپەن قاراپ، بەلسەندى جۋرناليستەردى قولتىقتان دەمەۋ كەرەك.

- جازۋ شەبەرلىگىن ۇشتاپ، قالامگەرلىك جولعا تۇسكىسى كەلەتىن جاس جازۋشىلارعا قانداي كەڭەس بەرەر ەدىڭىز؟

- ەكزيۋپەريدىڭ «كىشكەنتاي حانزادا» دەگەن پوۆەسىندە «ستراننىە ليۋدي ەتي ۆزروسلىە» دەگەن ءسوز بار. ۇلكەندەردىڭ دە مىنەز- قۇلقى ءارتۇرلى. «جاس وسەدى، كارى وشەدى»، قولدان كەلسە قامقور بولعانعا نە جەتسىن. وسى جەردە سايىن مۇراتبەكوۆ ەسكە تۇسەدى. «قازاق ادەبيەتىندە» باس رەداكتور كەزىندە، ول كەزدە ستۋدەنتپىن، نومىردەن ءتۇسىپ قالعان اڭگىمەمدى قايتا سالدىرىپ، مەنى تانىماسا دا تىرناقالدى تۋىندىمدى باعالاپ، مەرەيىمدى ءوسىردى. ءبىز جاستاردى قولتىقتان دەمەۋىمىز كەرەك. «قازاق ادەبيەتىندەگى» «جاس تۇلپار» قوسىمشاسىن قولدايمىن. كەڭەستىك يدەولوگيا قىلىشىنان قانى تامىپ تۇرعان شاقتا رەسپۋبليكالىق ادەبي باسىلىمعا شىعۋ جاستار ءۇشىن ارمان بولاتىن. جازۋشىلار وداعىنا كىرە قالساق، جۇرەگىمىز دۇرسىلدەيتىن.

جاستار ءۇشىن ادەبي سەمينار مەن بايقاۋلاردى كوپتەپ ۇيىمداستىرۋ قاجەت، ءبىراق شاشاسىنا شاڭ جۇقتىرماس جۇيرىكتەر عانا بايگەدەن كەلۋى كەرەك. تالانتتى قۇداي بەرەدى، ءبىلىم ىزدەنىس ارقىلى كەلەدى. جاستار، اسىرەسە، پروزا جازاتىندار شەتەل ادەبيەتىنە جەتىك، ال «ايت كۇندەرى» مەن «كۇلپاشتى»، «جۋسان ءيىسى» مەن «كوكورايدى»، «تاسباقانىڭ ءشوبى» مەن «كوكەك ايىنا» كەلگەندە مۇدىرە بەرەدى. ءوز قاينارىڭدى قانىپ ءىش، سونان كەيىن باسقا قۇدىققا قاۋعا سال. شەتەل ادەبيەتىن بىلگەن، ۇيرەنگەن دۇرىس- اق، ال ءوز توپىراعىمىزدا بەيىمبەت پەن تاكەننىڭ، سايىن مەن ءابىشتىڭ كومبەلەرى جاتقان جوق پا؟ بۇلاردىڭ ءبارى وزىق ادەبيەتتىڭ ۇلگىسىن جاساعاندار. قىسقا دا نۇسقا جازىپ، وي تۇيىندەۋدى باتىس پەن شىعىس ادەبيەتىنەن ۇيرەنۋشى جاستار از ەمەس. ءبىراق، ولار ءاردايىم اۋەزوۆتىڭ سۋرەتكەرلىگى مەن ءتىل قۇنارىن ەسكەرۋى كەرەك. ءتىل - ۇلتتىق بايلىعىمىز، مۇنايمەن ماقتانا الماساق تا قۇنارلى ءتىلىمىز بار دەپ جۇرگەن حالىق ەمەسپىز بە؟ ادەبيەت قانا ءتىلدى ساقتاپ قالا الادى. «بارابان - وركەستردىڭ جۇرەگى» دەسە، ءتىل - جۇرەكتىڭ سوققان بارابانى. ءار حالىقتىڭ ءوز شەرۋى، ءوز بارابانى بار.

سيتات ايتقىش ەكەن دەپ قالما، لەۆ تولستوي لەرمونتوۆ تۋرالى «ەگەر وسى جىگىت ءتىرى بولعاندا مەنى دە، دوستويەۆسكيدى دە پىسقىرماس ەدى» دەپتى. كوكىرەك اركىمدە بار، ءبىراق بولماي جاتىپ بولدىم دەۋ، پىسپەي جاتىپ جازۋشىلار وداعىنا مۇشەلىككە كەپىلدەمە سۇراپ قيىلىپ تۇرۋ جاراسپايدى. تاكەن ءالىمقۇلوۆ سياقتى اۋزىڭمەن كۇي تارتىپ، وزىڭمەن ءوزىڭ شاحمات ويناساڭ دا، اركىم ءوز تالانتىن تاربيەلەگەنى ءجون.

- ءسىزدىڭ «سيىردىڭ بولمەسى» دەگەن اڭگىمەڭىزدە ۋرباندالعان قازاقتىڭ بەينەسى بار جانە ونداعى استارلى ويدى، ءار كەيىپكەردىڭ وبرازىن تۇرلىشە تۇسىنۋگە بولادى. ال ءوزىڭىز قالاي تاپسىرلەر ەدىڭىز؟

- ۋرباندالعان تالاي قازاقتى كوزىمىز كوردى، ءوزىمىز دە سول ورتادا وستىك. كەمەلدەنگەن سوتسياليزم دىنىمىزگە شابۋىل جاساپ، تالاي قۇقايدى كورسەتتى. سيىر سۇتىنە شومىلعانداردى وڭ قۇلاعىمىزبەن ەستىپ، باسپا سوزدەن وقىساق، اراققا نان تۋراپ جەگەن مۇسىلمان بالاسىن كوزىمىز كوردى. ءبىراق، سولاردىڭ اقىرى جاقسى بولمادى. كەمەلدەنگەن سوتسياليزم تاراپ كەتىپ، بيلىك باسىنداعىلار 37- ءنىڭ ادىسىنە سالىپ، ءبىرىن- ءبىرى كورسەتە باستادى، ياعني ادام پسيحيكاسى وزگەردى. بۇل وكتيابر توڭكەرىسىنەن بەرى قايتالانىپ كەلە جاتقان قۇبىلىس. وزگەرمەي قالعاندار نەكەن- ساياق. «سيىردىڭ بولمەسى» اڭگىمەسى سول «كوكتە قۇداي، جەردە ءوزىم» دەگەن مەنمەن سانامەن ۋلانعان قالا قازاقتارىنىڭ بەينەسى. وسى اڭگىمە شىققاندا تۇرىسبەك ساۋكەتاي قالامداسىم ءبىرىنشى بولىپ قۇتتىقتاپ، «تاقىرىبىڭدى تاۋىپسىڭ» دەدى.

ءوزىڭ ايتقان ۋربانيزاتسيالىق كەزەڭدە ءبىزدىڭ ۇلتىمىز جويىلىپ كەتۋگە شاق قالدى. «اۋىل - قالانىڭ اناسى، اناسىن ۇمىتپايدى بالاسى» دەگەن جاراسقان جازعان «اۋىل» پارتياسىنىڭ ۇرانءسوزى دالادا قالدى. انا ءتىلىمىز قۇلدىراپ، قازاق مەكتەپتەرى جابىلىپ، ۋرباندالعان قازاق اۋىلدان شىققانداردى «كولحوز» دەپ كەمسىتتى، قازاقشا سويلەگەندەردى «مامبەت» دەپ قاعىتتى. ەڭ بيىك ەشەلونداعى ەليتا ۋربانيزاتسيانىڭ شىرقاۋ شىڭىنا شىعىپ، ۇيدە «سۇتكە» شومىلدى. قازاق اقتى بارىنەن بيىك قويادى. ۋرباندى سانا مۇنىڭ ءبارىن بەلىنەن ءبىر- اق باستى، ال وسىنى كورىپ وسكەن ولاردىڭ ۇل- قىزدارىنا نە دەيمىز؟ بۇل اڭگىمە دە ءبىراز داۋ- دامايعا ۇلاستى، ءبىراق ەشكىم اۋزىن اشىپ، ەليتاعا دانەڭە دەي قويمادى.

- «ساياباقتاعى كلاسسيكالىق اۋەن» دەگەن اڭگىمەڭىزدىڭ كەيىپكەرلەرى دە جاڭا كەزەڭدى قابىلداي الماي جۇرگەن سياقتى.

- قازاقتىڭ باسىنان نە وتپەدى؟ سوتسياليستىك ريەۆوليۋتسيادان كەيىن كوللەكتيۆتەندىرۋ، اشتىق، رەپرەسسيا، سوعىس، تىڭ يگەرۋ، كەمەلدەنگەن سوتسياليزم، قايتا قۇرۋ، رۋحاني جاڭعىرۋ.. قازاق وسىنىڭ بارىنە ءتوزىپ كەلەدى. كەيىپكەر سۇراعان «رۋحاني جاڭعىرۋ» دەگەن جالاڭ ناۋقان مەن جاڭا قازاقستاننىڭ اراسىنداعى تۇلعا. جالاڭ ءسوز بەن جاداعاي ۇراندار، الاباجاق پلاكاتتار كارى ادامنىڭ كوڭىلىن جىلىتا قويمايدى. «سۋىن ىشكەن قۇدىعىنا تۇكىرىپ جۇرگەن» ەسكى دوستارىنان دا تەرىس اينالادى. ساياباقتا وينالعان ءبىر كلاسسيكالىق اۋەن عانا ونىڭ جانىن جادىراتىپ، بىلەگىندەگى تىق- تىق ەتكەن ساعاتىنا قارايدى. ادام ۋاقىتقا قۇل ما، جوق تۇلعا بوپ قالا ما؟ اڭگىمەنىڭ ايتارى وسى.

- قۋاندىق اعا، قالامگەر قاۋىمنىڭ تىلەۋى قاشان دا ەل مۇددەسى عوي. ادەبيەت الەۋمەتتىڭ الدىنداعى بورىشىن ادال اتقارۋدان تايعان ەمەس. ءقازىر قازاق قوعامى ۇلكەن وزگەرىستەردى باستان كەشىپ جاتقانىن ءوزىڭىز كورىپ وتىرسىز. ەندەشە، شىعارماشىلىق ادامى رەتىندە جاڭا قازاقستاننىڭ ادىلەتتى ازاماتتارىنا ايتار تىلەگىڭىز؟

- ەڭ الدىمەن قازاق ءتىلى عىلىم تىلىنە اينالسىن دەگەن كونتسەپتسيانى ىسكە اسىرۋ كەرەك. عىلىمسىز ەشتەڭەگە جەتە المايمىز. مەملەكەتتىك ءتىلىمىز ءالى ءتورت اياعىن تەڭ باسقان جوق. ءبىز ءوزى شۇكىرشىل حالىقپىز عوي، جينالىستىڭ جارتىسى قازاقشا، جارتىسى ورىسشا وتكەنىنە ءماز بوپ ءجۇرمىز، ەندى تۇگەل قازاقشاعا اۋىسۋ كەرەك. ءتىل كۇنكورىس قۇرالىنا اينالماسا بولمايدى. قول شاپالاقتى دا ازايتقان ءجون، بالەنىڭ ءبارى وسىدان باستالادى. جازۋشىلار وداعىنا دەگەن جاقسى كوزقاراس بار، «حالىق جازۋشىسى» اتاعى قايتا بەرىلەتىن بولدى. جالپى، جازۋشى بولسىن، سۋرەتشى مەن مۋزىكانت بولسىن، شىعارماشىلىق ادامدارىنىڭ ەڭبەگى جانسا دەگەن وڭ نيەت بار.

حات تاسۋشى پوشتا جاشىگىنە بۇرىنعىداي كۇندەلىكتى گازەت تاستاپ كەتسە، وقىرماننىڭ كوبەيگەنى. ايتا بەرسە، كوپ- اق. جاڭارساق جاڭارايىق، ءبىراق ەسكىنىڭ دە اسىل قاسيەتتەرىن ۇمىتپايىق. ادامزات ءبىر- ءبىرىن ايالاي ءبىلسىن، توماعا- تۇيىقتىق توقىراۋعا ۇرىندىرادى.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتاسقان

دينا يمامباي

«انا ءتىلى» گازەتى. 2023

سوڭعى جاڭالىقتار