ادەبي اگەنتتىك جۇمىسىن جەتىلدىرگەن ءجون - ىرىسبەك دابەي
استانا. قازاقپارات - وسى ايدىڭ 15-20-قازان ارالىعىندا گەرمانيانىڭ فرانكفۋرت قالاسىندا Frankfurter Buchmesse 2024 حالىقارالىق كىتاپ كورمەسى ءوتتى. بۇل - دۇنيەجۇزىندەگى كىتاپ يندۋسترياسىن ناسيحاتتايتىن، تانىمال باسپالار مەن قالامگەرلەردىڭ باسىن قوسىپ، ءوزارا كىتاپ الماساتىن ەڭ ءىرى كىتاپ كورمەسى.
76-رەت ءوتىپ جاتقان تانىمال كورمەگە بيىل قازاق ەلىنەن 30-دان استام مادەنيەت جانە ونەر سالاسىنىڭ وكىلدەرى باردى. اتاپ ايتار بولساق، ق ر مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى ارحيۆ، قۇجاتتاما جانە كىتاپ ءىسى كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى رۇستەم ءالي، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءتوراعاسى مەرەكە قۇلكەنوۆ، «عالىمدار وداعى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ پرەزيدەنتى، عالىم، اكادەميك ورازالى سابدەن، ق ر ۇلتتىق مەملەكەتتىك كىتاپ پالاتاسىنىڭ ديرەكتورى ءادىل قويتانوۆ، Steppe-World Publishing باسپا ءۇيىنىڭ ديرەكتورى رايسا سايران قادىر قاتىستى. «مەكتەپ»، «الماتى كىتاپ»، «اتامۇرا»، ARMAN- PV جانە Steppe-World Publishing ASTANA- KITAP سونداي-اق Amal Books سىندى وتاندىق باسپالار ءوز ونىمدەرىن اپاردى. وسى شاراعا قاتىسقان اقىن، جازۋشى ىرىسبەك دابەيدەن الەمدىك شارانىڭ ءمان-ماڭىزى تۋرالى اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
- فرانكفۋرتتا وتكەن كىتاپ كورمەسىنە بارىپ قايتتىڭىزدار. جالپى، بۇل قانداي شارا ەكەن؟ قانداي اسەر الدىڭىزدار؟
- بۇل الەمدەگى ەڭ ۇلكەن كىتاپ كورمەسى عوي. بۇل كورمەنىڭ الەمدەگى بەدەلى جىل سايىن ارتىپ كەلەدى. ويتكەنى وسى كورمەگە الەمنىڭ 100-دەن استام ەلىنەن 4 مىڭنان استام باسپا ءۇيى مەن ادەبي اگەنتتىكتەرى قاتىسىپ، كورمەنى كورۋگە 200 مىڭنان استام وقىرمان-تۋريست بارادى. وسى شاراعا ارنايى 7000 نان استام جۋرناليست بارىپ، ولار مىڭداعان ماقالا جازىپ، اقپارات تاراتادى. ولاردىڭ اقپاراتىن جەرشارىنىڭ 850 ميلليوننان استام تۇرعىنى ەستىپ، بىلەدى. عالامداعى ەڭ ايتۋلى مادەني شارانىڭ ءبىرى دەسەك بولادى. بيىل دا سولاي بولدى. نەشە بولىكتەن تۇراتىن كىتاپ پاۆيلونىن ارالاپ ءبىتۋ مۇمكىن ەمەس. ءار جەردە الەمگە تانىمال جازۋشىلارمەن سۇحباتتار، كەزدەسۋلەر ءوتىپ، باسپالار وزدەرىنەن شىققان كىتاپتاردى تانىستىرىپ، ارىپتەستەر ارا مەموراندۋمعا قول قويىلىپ، كىتاپ الماسىپ، وزدەرى قىزىققان كىتاپ اۆتورلارىمەن باسپالار كەلىسىمشارتقا وتىرىپ، اۋدارۋ، شىعارۋ ءىسىن دە تالقىعا سالىپ جاتتى. وسىنىڭ ءبارى ءارتۇرلى تىلدە اقپاراتتىق پلاتفورمالاردا جاريالانىپ جاتقانى بەلگىلى. مەنى وسى شارانى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ بيىلعى ۇندەۋى، كىتاپ كورمەسىنىڭ مازمۇن- يدەياسى ويلاندىردى.
- ولار قانداي مازمۇندى نەگىزگە الىپتى؟
- دەموكراتيا، ادام قۇقىعى، جاساندى ينتەللەكت، كليماتتىڭ وزگەرۋى، ت. ب. ماسەلەلەر ءسوز بولعان ايتۋلى شارادا ورتاعا تاستالعان نەگىزگى وي: «ادامزاتتىڭ بولاشاعى قانداي؟ ءبىز قايدا بارا جاتىرمىز؟ نەگە ليبەرال-دەموكراتيادان باس تارتىپ، قانتوگىس پەن سوعىسقا قۇمار بولىپ بارامىز؟ بۇدان شىعار قانداي جول بار؟» دەگەن نەگىزگە سۇيەندى. بۇدان سىرت كىتاپتان ەكرانعا، ودان جاساندى ينتەللەكتكە ۇلاسقان عالامدىق وزگەرىستەردىڭ ءمانى مەن مازمۇنى، ادامزات تاعدىرىنا اسەرى دە ءسوز بولدى. جاساندى ينتەللەكت كەزەڭىندەگى اۆتوردىڭ ورنى، جازۋشىلىقتىڭ سىرى دا ساراپقا سالىندى. جالپى، ءار پاۆيلوندا نەشە ءتۇرلى تاقىرىپ كوتەرىلىپ جاتتى عوي. قورىتا كەلگەندە، «ادامزاتتى تەك كىتاپ قۇتقارادى» دەگەن بايلام ورتاعا تاستالدى دەسەك بولادى. ويتكەنى الەمدى الاڭداتىپ وتىرعان گەوساياسي جانە مادەني جانجالداردىڭ دەنى بىلىمسىزدىكتەن، پاراساتسىزدىقتان تۋىنداپ وتىرعانىن ءسوز ەتتى.
ۋكرايناداعى، تاياۋ شىعىستاعى قاقتىعىستىڭ شىعۋ سەبەبىن ىزدەدى. شاراعا الەمگە تانىمال يۋۆال نوا حاراري، ەليف شافاك، ەنن اپپلباۋم، دجون سترەلەكي، پاتريسيا ەۆانگەليستا قاتارلى جازۋشى-جۋرناليستەر، بەستسەللەر اۆتورلارى قاتىسىپ، وقىرماندارمەن جۇزدەستى. ولار ءارتۇرلى تاقىرىپتا مازمۇندى ويلار ايتتى.
ايتالىق، ايگىلى جازۋشى ەليف شافاك ءوز سوزىندە: «ءبىز مەيىرىمنەن جىراقتاپ، جازۋدى توقتاتقان ساتتە، بۇگىن گازادا، ۋكراينادا، سۋداندا نە بولىپ جاتقانى تۋرالى ايتۋدى، ويلانۋدى توقتاتقان ساتتە فيلوسوف حاننا ارەندت ەسكەرتكەن اۋىر جاعدايعا اياق باسامىز. ارينە، جازۋشىلار سوعىستى توقتاتىپ، وشپەندىلىكتى جويا المايدى. ءبىراق ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلەتىن دۇنيە - بەيبىتشىلىك، بىرگە ءومىر ءسۇرۋ، جاناشىرلىق پەن ادامدىق قادىر-قاسيەتتىڭ الاۋىن وشىرمەۋ»، - دەدى. شىنىمەن دە، ادامزاتتى كىتاپ، ودان العان ءبىلىم قۇتقارادى. «كىتاپ - ءبىلىم بۇلاعى» دەگەن ءسوزدى دە تەگىن ايتپايمىز عوي.
- بيىل قازاقستان دا وسى كورمەگە قاتىستى عوي. قازاقستان قانداي كىتاپتاردى اپاردى؟ قانداي ءىس-شارالارعا قاتىستىڭىزدار؟
- بۇل كورمەگە قازاقستاننىڭ قاتىسۋى ەلىمىزدىڭ مادەنيەت، ونەر سالاسىنداعى الەمدىك باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋ، قازاق حالقىنىڭ مادەني، ادەبي مۇراسىن الەمگە تانىتۋ، حالىقارالىق مادەني جانە شىعارماشىلىق ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋدەگى ناقتى جول ەكەنى انىق. بيىلعى كورمەدە قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ستەندى قۇرىلىپ، 250 گە جۋىق كىتاپ قويىلدى. اۋقىمدى شارادا وتاندىق كىتاپتار مەن باسپا ءىسىن الەمگە كورسەتۋگە ۇيىتقى بولعان ق ر مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى، مينيستر ايدا بالايەۆانىڭ ەڭبەگىن ايرىقشا اتاپ وتكەن ءجون. شارا بارىسىندا Steppe- World Publishing باسپا ءۇيىنىڭ ديرەكتورى رايسا سايران قادىر، ادەبيەتتانۋشى لاۋرا بەردىقوجا، مادەنيەتتانۋشى ءاسيا باعداۋلەت قىزى، Amal Books باسپا ءۇيىنىڭ ديرەكتورى باقىتجان بۇقارباي ARTS+ Stage مىنبەرىنە كوتەرىلىپ، قازاقستانداعى باسپا يندۋسترياسى، قازاق ادەبيەتىنىڭ بۇگىنگى جاي-كۇيى، ءتىل، بولمىس - دەكولونيزاتسيا جايىندا جانە ونىڭ ادەبيەتكە ىقپالى تۋرالى ايتتى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ماين-فرانكفۋرت قالاسىنداعى باس كونسۋلى ت. ۇمبەتبايەۆ حالقىمىزدىڭ رۋحاني قۇندىلىعىن الەم نازارىنا ۇسىنعان ۇلتتىق ستەندكە ارنايى كەلىپ، قازاقستان جازۋشىلارى، باسپاگەرلەرىمەن كەزدەستى. دەلەگاتسيا مۇشەلەرىن باس كونسۋلدىققا شاقىرىپ، كەزدەسۋ وتكىزدى. كەزدەسۋدە «الماتى كىتاپ» باسپاسى «مەنىڭ قازاقستانىم» سەرياسىنىڭ كىتاپتارىن، «مەكتەپ» جانە «اتامۇرا» باسپاسى، ARMAN- PV باسپاسى جاڭا كىتاپتارىن تانىستىردى.
Steppe-World Publishing باسپا ءۇيى جاقىندا نەمىس تىلىنەن اۋدارىلعان نەمىستىڭ ايگىلى جازۋشىسى ميحاەل ەندەنىڭ «اياقتالماس حيكايا»، «مومو» كىتابىن تانىستىرىپ، اتالمىش ەكى شىعارمانىڭ بۇگىنگى قوعام ءۇشىن وزەكتى تۇستارىن اتاپ ءوتتى. ت. ۇمبەتبايەۆ مادەنيەت جانە ادەبيەت سالاسىنىڭ وكىلدەرىمەن اڭگىمەلەسىپ، بۇل باعىتتى ودان ءارى دامىتۋدىڭ ماڭىزىنا توقتالدى.
بيىلعى، Frankfurter Buchmesse 2024-تىڭ قۇرمەتتى قوناعى يتاليا ەلى بولسا، كەلەسى - Frankfurter Buchmesse 2025-تىڭ قۇرمەتتى قوناعى بولۋ باقىتى فيليپپين رەسپۋبليكاسىنا بۇيىرىپتى. «بۇل كورمەگە قازاق ەلى دە قاتىسۋشى عانا ەمەس، قۇرمەتتى قوناق بولسا عوي» دەگەن ارزۋ ارمانىمىز دا بار.
- ءوزىڭنىڭ «قوڭىز» («The Beetle») رومانىڭ اعىلشىنشا اۋدارىلىپ، وسى كورمەگە قويىلىپتى. شەتەلدىك باسپالاردان قىزىعۋشىلىق تانىتقاندار بولدى ما؟
- ءار ەلدەن كەلىپ، باسپاداعى كىتاپتاردى كورىپ، قانداي مازمۇندا، نە جايىندا دەپ سۇراعاندار بولدى. «قوڭىزدى» قولىنا الىپ، بايلانىس اقپاراتىمەن الماسىپ، كىتاپپەن تانىسقان سوڭ، حابارلاسامىز دەگەن باسپالار دا بار. وسى ساپارعا قولداۋشى، دەمەۋشى بولعان گەتە ينستيتۋتىنا جانە رايسا سايران قادىر حانىم مەن نيدەرلاندىدان ارنايى كەلگەن لاۋرا بەردىقوجاعا العىس ايتامىن. «قوڭىز» جارىق كورگەن ۋاقىتتا سوناۋ نيدەرلاندتان الدىرىپ وقىپ، كەيىن الەمدە بولىپ جاتقان وقيعالار مەن ماسەلەلەرگە بەدەلدى اكادەميكتەردىڭ، جۋرناليستەر مەن ساياساتكەرلەردىڭ جاڭالىقتارى مەن پىكىرلەرىن جاريالايتىن ۆەب-سايت - openDemocracy-عا ( ۇلى بريتانيادا) سۇحبات شىعۋعا سەبەپكەر بولعان لاۋرا بەردىقوجا قارىنداسىمىز وسى جولى دا فرانكفۋرتكە ارنايى كەلىپ، مەنىڭ رومانىم تۋرالى سويلەدى.
الداعى ۋاقىتتا قازاق جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى الەمدى شارلاۋى ءۇشىن وسىنداي يگى شاراعا تۇراقتى قاتىسۋ اسا ماڭىزدى ەكەنىنە كوزىمىز جەتە ءتۇستى. شىن مانىندە، الەمدە كونفەرەنسيا، جينالىس، فورۋم كوپ قوي ءوتىپ جاتقان. سولاردىڭ ىشىندە كىتاپ كورمەسى - ىزىگىلىكتىڭ جارشىسى سياقتى سەزىلەدى. وزىمىزبەن ءوزىمىز تۇيىقتالماي، قازاق قالامگەرلەرىنىڭ جاقسى تۋىندىلارىن وزگە تىلدەرگە كوبىرەك اۋدارۋىمىز كەرەك ەكەنىن تۇسىنە تۇسكەندەي بولدىق. وزگە ەلدەر وزدەرىنىڭ ستەندتەرىندە شەتەل تىلىنە اۋدارىلعان كىتاپتارىن ءتىزىپ قويعانىن كوردىك. بىزگە دە كوركەم ادەبيەتتى اۋدارۋ ءىسىن قولعا العانىمىز ءجون.
- اۋدارما دەمەكشى، بىزدە دە كىتاپ نارىعى قالىپتاسىپ كەلەدى عوي. شەتەلدىڭ ۇزدىك تۋىندىلارى مەن اتى جىراققا كەتكەن كىتاپتارىن اۋداراتىن باسپالار قالىپتاسىپ كەلەدى. ەندىگى مەجە قازاق جازۋشىلارىنىڭ ۇزدىك شىعارمالارىن شەتەل تىلىنە اۋدارۋ ءىسىن قولعا الساق دەيسىز عوي؟
- بۇل وتە كۇردەلى ماسەلە، مەنىڭشە. بىرىنشىدەن، كاسىبي اۋدارماشىلار مەكتەبى كەرەك. وزگە تىلگە قازاق تىلىنەن توتە اۋدارما جاسايتىن تۇتاس بۋىن قالىپتاسپاي، بۇل سالادا جاقسى ناتيجەگە جەتۋ وڭاي ەمەس. ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ ادەبيەتشىلەر دە زاماناۋي الەم ادەبيەتىنىڭ باعىتىن، باعدارىن، جاڭالىعىن دەر ۋاقىتىندا سەزىپ، وقىپ، سودان ۇلگى الۋى كەرەك. ءبىزدىڭ الەم ادەبيەتىنەن ۇيرەنەرىمىز كوپ. بىزدە جىل سايىن «بۋكەر» مەن نوبەل سىيلىعىن العان اۆتورلاردىڭ شىعارمالارىن دەر ۋاقىتىندا قازاق تىلىنە اۋدارۋمەن اينالىساتىن باسپا جوق.
كوپ اۆتور اۋدارىلمايدى، اۋدارىلسا دا كەشىگىپ، ءبىراز جىل وتكەن سوڭ وقىرمانعا جەتەدى. كۇنى كەشە نوبەل سىيلىعىن العان كورەيالىق جازۋشى حان گاڭنىڭ روماندارىن ەل ورىسشادان وقىپ جاتىر. ال ءبىزدىڭ ادەبيەتشىلەردىڭ كوبى ونىڭ اتىن ەندى ەستىپ جاتىر. 2016 -جىلى «بۋكەر» سىيلىعىن العاندا-اق اۋدارۋعا ءتيىس ەك. مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى مەن جازۋشىلار وداعى بىرىگىپ، وسى ماسەلەنى شەشۋگە ءتيىس دەپ ويلايمىن. ۇشىنشىدەن، جاستار ءوز كىتاپتارىن وزگە تىلدە اۋدارتۋعا، شەتەلدىڭ مىقتى باسپالارىمەن جۇمىس ىستەۋگە ەرتە باستان قۇلشىنسا دەيسىڭ.
سونداي-اق ادەبي اگەنتتىك جۇمىسىن جەتىلدىرگەن ءجون. بىزدەگى «ادەبي اگەنتتىكتەر» اۆتوردى ورىنسىز ماقتاۋ، كەز كەلگەن جەردە جارنامالاۋ دەپ تۇسىنەدى. ونىڭ دا مادەنيەتى، ورنى، دامۋ ءۇردىسى بولادى. جاس ادەبيەتشىلەر شەتەلگە شىعىپ وقىسا، ءتىل ۇيرەنسە، ءبىلىم قۋسا دەپ تە ارماندايسىڭ.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
اڭگىمەلەسكەن
ت. وسكەنباي
