ادامنىڭ تاعدىرى ءوز قولىندا ما؟
استانا. قازاقپارات - ادامزات بالاسىنىڭ عۇمىرى ماڭگىلىك ەمەستىگى انىق. ونى بىردە-ءبىر عالىم جوققا شىعارا المايدى. دەگەنمەن ادام بالاسىنىڭ جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتۋىنە نە سەبەپ بولاتىنى تۋرالى ايتىس-تارتىس كوپ.
بىرەۋلەر اقىرزامان توپان سۋدان كەلەدى دەسە، ەندى بىرەۋلەر اشتىقتى العا تارتادى. تاعى ءبىر پىكىر بويىنشا، ادامزاتتى بوگدە الەمنىڭ وكىلدەرى جوق ەتەدى. ءيا، كوكەيگە قونىمسىزداۋ كورىنگەنىمەن بۇنىڭ دا ارتىندا شىندىق جاتۋى ابدەن مۇمكىن. ەندى ءبىز ادامزات بالاسىنا قاۋىپ توندىرەتىن اۋقىمدى ماسەلەلەردى زەرتتەۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن عالىمداردىڭ پىكىرىنە جۇگىنىپ كورەيىك.
ادامعا قاۋىپ اكەلەتىن فاكتوردىڭ ءبىرى رەتىندە ەكونوميكانىالعا تارتاتىنعالىمدار توبى بار. ولاردىڭ پىكىرىمەن ساناسپاسقا بولمايدى. دۇنيەنىڭ ءبىر بۇرىشىنداعى ەكونوميكالىق اۋىتقۋ جەر شارىن تۇگەل شارپيتىن دەڭگەيگە جەتتى. ويتكەنى ءدال قازىر الەمدىك ەكونوميكا ءبىرتۇتاس كەڭىستىكتى قامتىپ وتىر. بارشا ادامزات ءۇشىن ورتاق اۋقىمدى ماسەلەلەردىڭ شيەلەنىسە ءتۇسۋى ەندىگى جەردە ءبولىنىپ قارەكەت ەتۋدىڭ قاۋىپتى بولارىن سەزدىرىپ وتىر.
مۇنى وزگەلەردەن ەرتەرەك ۇققان ساياساتكەرلەر مەن ەكونوميكا سالاسىنىڭ ماماندارى پروبلەما ءتۇيىنىن تارقاتار ءتۇرلى امالدار ۇسىنۋدا. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، الەمدىك ەكونوميكانىڭ جاهاندانۋ ءۇردىسىن توقتاتۋ ەندى مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان، باسقا تۇسكەن ىسكە كونىپ، ورتاق ادامي قۇندىلىقتاردى باسشىلىققا الا وتىرىپ، وركەنيەتتى حالىقتاردىڭ ۇيىمىن قۇرۋ قاجەت.
ول ۇيىم ەشقانداي ەلدى ءبولىپ-جارماي، ءبىرتۇتاس الەم بويىنشا، قوعام، مەملەكەت جانە جەكە تۇلعالاردىڭ مۇددەسىن ەسكەرە وتىرىپ، دامۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن كورسەتۋگە ءتيىس.
الەمدىك شارۋاشىلىقتاعى ەكونوميكالىق پروبلەمالار قازىرگى زامانعى وركەنيەتتىڭ ارقاسىندا كۇردەلەنە تۇسۋدە. سول سەبەپتى، ونىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ادامزات بالاسى ەڭ الدىمەن جەر بەتىندەگى سوعىستى توقتاتۋى ءتيىس. ال ول ءوز كەزەگىندە قارۋ-جاراق ساۋداسىن تەجەيدى. ءىرى مەملەكەتتەر اراسىنداعى حيميالىق، باكتەرولوگيالىق، اسىرەسە تەرمويادرولىق قارۋلانۋ جارىسىنىڭ ەكپىنىن ازايتادى. دۇنيەجۇزىندەگى قارۋ-جاراق 58 ميللياردتان استام ادامدى جەر جاستاندىرۋعا قاۋقارلى ەكەن. ال جەر بەتىندە بۇدان 11،5 ەسە از ادام ءومىر سۇرۋدە.
قازىرگى شاقتا الەم ينتەگراسيا جولىمەن ءجۇرىپ كەلەدى. ياعني، بۇرىنىراقتا ساۋدا-ساتتىق، ەكونوميكالىق بايلانىستار جەكەلەگەن مەملەكەتتەر اراسىندا عانا بولسا، بۇل كۇندە ول بۇكىل الەمدىك الىپ ەكونوميكالىق كەشەنگە اينالدى. ا ق ش سياقتى الپاۋىت مەملەكەتتىڭ ءوزى حالىقارالىق ەكونوميكالىق كوشباسشى رەتىندەگى بەدەلىنەن ايىرىلا باستادى.
ەسەسىنە، ازيا مەن لاتىن امەريكاسىندا ءبىرىنشى، ەكىنشى دەڭگەيلى جاڭا يندۋستريالىق ەلدەر باس كوتەردى. ەكونوميكانى جاڭاشا دامىتۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن جۇزەگە اسىرىپ جاتقان قىتاي جايىنداعى اڭگىمە تىپتەن بولەك. سونىمەن قاتار شىعىس ەۋروپا مەن ت م د اۋماعىندا دا ەكونوميكاسىن ءبىر ىزگە ءتۇسىرىپ، دامۋدى باستان كەشىرىپ وتىرعان ەلدەر بار. بۇل رەتتە، ارينە، وتانىمىز قازاقستاندى مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى.
ادامدار ومىرىنە ءوندىرىستىڭ حيميالىق سيپات الا ءتۇسۋى دە قاۋىپ توندىرەدى. ادام اعزاسى لاستانعان اۋامەن، ەكولوگيالىق تۇرعىدا تازا ەمەس ازىق-تۇلىكپەن، ءدارى-دارمەكتەن جاپا شەگۋدە. ءار جىل سايىن 1000 مەن 2000 نىڭ اراسىنداعى جاڭا حيميالىق زات تۇتىنۋشىسىن تاۋىپ تۇرادى ەكەن. سوڭعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، بۇگىنگى تاڭدا 80 مىڭنان استام حيميالىق زات قولدانىستا ءجۇر.
وسى ايتىلعان پروبلەمالاردىڭ الدىن الا الماساق، ەندى ءبىر ءجۇز جىلدان كەيىن ادامزات بالاسىنىڭ ءوسىمى كۇرت ازايادى. سونىڭ كەسىرىنەن ونەركاسىپتىك ءوندىرىس كولەمى دە تەجەلەدى. ەكونوميكاداعى توقىراۋ ۇلتارالىق، مەملەكەتارالىق جانجالداردىڭ ۇلعايۋىنا اكەپ سوعادى.
سونداي-اق الەم بويىنشا قىلمىس كەڭ قانات جايىپ، ۇلتشىل جانە ساياسي لاڭكەستىك كوبەيەدى، ىشىمدىك پەن ەسىرتكىگە اۋەستەنۋشىلەر قاتارى دا ۇلعايادى. سول سياقتى دەموگرافيا ماسەلەسى دە ادامزاتقا كەرى اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن. وركەنيەتتىڭ قازىرگى دامۋ كەزەڭىندە ادام رەسۋرستارىنىڭ ماڭىزدىلىعى مەن قۇندىلىعى مويىندالىپ وتىر.
سوندىقتان جەر بەتىندەگى دەموگرافيا ماسەلەسى دە عالىمدار نازارىنان ەشقاشان تىس قالىپ كورگەن ەمەس.
دۇنيەجۇزىندەگى ادام سانى وتكەن عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ قارىشتاپ ۇلعايدى دەگەن دەرەك بار. ءوسىمنىڭ 80 پايىزدان باسىم بولىگى دامۋشى ەلدەردىڭ ەنشىسىنە ءتيىپ وتىر. ماسەلەن، وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا ازيانى دۇنيەجۇزى حالقىنىڭ 60 پايىزى مەكەن ەتكەن. بۇل بويىنشا افريكا قۇرلىعى 12 پايىزدىق ۇلەسكە يە بولسا، لاتىن امەريكاسى - 8، سولتۇستىك امەريكا - 6،3، باتىس ەۋروپا 6،2 پايىزدان ەنشىلەپتى.
وزدەرىڭىز اڭعارعانداي، ادام سانىنىڭ وڭىرلەردە بىركەلكى بولماۋى دا ادامزات ءۇشىن قاۋىپتى فاكتورلاردىڭ ءبىرى. كەيبىر ەلدەر ادام سانىن وسىرە الماي جاتسا، قىتاي، ءۇندىستان سىندى ەلدەر حالىق سانىنىڭ كوپتىگىنەن، قازىردىڭ وزىندە جەر تاپشىلىعىنان زارداپ شەگۋدە. سول سەكىلدى، ەڭبەككە جارامدى ادامداردىڭ ۇلەس سالماعى تومەندەپ، زەينەت جاسىنداعىلاردىڭ كوبەيۋىنەن قيىندىق كورىپ وتىرعان ەلدەر كوپ.
ونداي پروبلەما اسىرەسە، جاپونيانى الاڭداتۋدا. بۇل ەلدە 65 جاستان اسقان تۇرعىندار حالىقتىڭ 20 پايىزدان استام بولىگىن قۇراپ وتىر ەكەن. توكيونىڭ گەرەنتولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ماماندارى جۇرگىزگەن زەرتتەۋ بويىنشا، 2030 - جىلعا قاراي بۇل كورسەتكىش 32 پايىزعا جەتىپ، جاپونيانىڭ ەكونوميكاسىنا كەرى ىقپالىن تيگىزۋى ىقتيمال. دەگەنمەن قول قۋسىرىپ، قاراپ وتىرعان جاپوندار جوق. كەز كەلگەن پروبلەمادان جول تابا بىلەتىن ولار، جۇمىسشى سانىن كوبەيتۋ ءۇشىن اقىلدى روبوتتار ويلاپ تابۋدا.
دەسەك تە، دەموگرافيالىق جاعدايدى دا رەتتەپ وتىرۋ جەرجۇزىن جايلاعان حالىقتار ءۇشىن ماڭىزدى بولىپ قالا بەرمەك.
ەندىگى كەزەكتە ەكولوگياعا توقتالماقپىز. وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىنان باستاپ، ەكولوگيا سالاسىنىڭ ماماندارى ءبىزدىڭ پلانەتامىزدىڭ جاعدايى ءماز ەمەستىگىن ايتىپ، دابىل ۇردى. الدىمەن دامىعان ەلدەر، ارتىنشا دامۋشى ەلدەر ەكولوگياعا نۇقسان كەلتىرە باستادى. «جاسىل رەۆوليۋسيا» كەزەڭى قامتىعان 30 جىلدىڭ ىشىندە استىق ءوندىرۋ كولەمى 2،5 ەسەگە ۇلعايعان.
ءبىراق بۇل ونىڭ ونىمدىلىگىنەن حابار بەرەتىن دەرەك ەمەس. كەرىسىنشە، 1984 - جىلدان بەرگى ۋاقىتتا استىق ونىمدىلىگى ارتقانى بايقالمايدى. تەك ەگىستىك كولەمى ۇلعايعان. سول سەبەپتى توپىراعى توزىپ، ءونىم بەرۋگە جارامسىز بوپ قالعان جەرلەر كوبەيىپ جاتىر.
تابيعات ءبىر سانتيمەتر قارا توپىراقتى شامامەن 300 جىلدا تۇزەدى ەكەن. ال ادامزات بالاسى بۇل بايلىقتى ءۇش جىلعا ءبىر سانتيمەتردەن كەلەتىندەي جىلدامدىقپەن پايدالاناتىن كورىنەدى. مىنە، جىل سايىن قانشاما ەگىستىك جەر ءونىم بەرۋگە جاراماي قالىپ جاتاتىنىن وسى مىسالدان-اق بايقاۋعا بولادى.
جاسىل جەلەكتىڭ ازايۋى دا ادامزاتتىڭ ءوز قولىمەن جۇزەگە اسۋدا. اۋىلدىق جەرلەردەگى حالىقتىڭ اعاشتى وتىن رەتىندە پايدالاناتىنى ءمالىم. الەم بويىنشا شامامەن 1،3 ميلليارد ادام اعاش وتىنمەن ءۇي جىلىتادى ەكەن. بۇعان قوسا وزگە دە فاكتورلار ورماندى ولكەلەر قاتارىن سيرەتۋ ۇستىندە. ماسەلەن، افريكا مەن ازيادا ورماندى جەرمەن-جەكسەن ەتىپ، ونىڭ ورنىن ەگىس القابىنا اينالدىرىپ جاتقان ەلدەر جەتكىلىكتى. جاسىل جەلەكتىڭ ازايۋى ەكولوگيالىق تەپە-تەڭدىكتىڭ بۇزىلۋىنا اكەلەتىنىن ايتىپ، زار قاققان تابيعات جاناشىرلارىنىڭ ازىرگە دارمەنسىزدەۋ بولىپ وتىرعانى شىندىق.
سول سياقتى، ءىرى زاۋىت-فابريكالاردىڭ مۇرجاسىنان شىعاتىن ءتۇتىن مەن قاپتاعان اۆتوكولىكتەردىڭ زياندى گازى دا ەكولوگياعا سوققى بوپ تيۋدە. ونىڭ قاۋپى تىپتەن كۇشتى.
كەدەيلىك پەن اشتىق تا جەرجۇزىن جايلاعان حالىقتى تىعىرىققا تىرەۋى مۇمكىن. الەم قانشا جەردەن وركەنيەتكە بەت بۇردى دەسەك تە، اش-جالاڭاش قالىپ وتىرعان ادامدار جەتىپ-ارتىلادى. ەكونوميكاسى تۇرالاپ قالعان ەلدەر ءۇشىن حالىقتى ازىق-تۇلىكپەن، كيىم-كەشەكپەن قامتاماسىز ەتۋ وڭايعا سوقپاي وتىر. اسىرەسە، ادام سانى كۇرت ءوسىپ جاتقان كەدەي مەملەكەتتەر بۇل ماسەلەدە تىعىرىققا تىرەلىپ، الەمدىك قاۋىمداستىقتان ۇدايى كومەك سۇراۋمەن كەلەدى. كەدەي ەلدەردەگى اشتىقپەن كۇرەس - اۋقىمدى عالامدىق پروبلەماعا اينالىپ وتىر. اشتىقپەن بىرگە ول ەلدەردە اۋرۋ تۇرلەرى دە تەز جايىلىپ جاتاتىنى ءمالىم. وسىنداي قيىندىقتارمەن بەتپە-بەت كەلگەن ەلدەردىڭ دەنى افريكا قۇرلىعىندا ورنالاسقان.
تاعى دا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، پلانەتامىزداعى 500 ميلليون ادام اشتىقتان زارداپ شەگۋمەن كەلەدى. ولاردىڭ 240 ميلليونى اشتىقتىڭ كەسىرىنەن ءتۇرلى اۋرۋلارعا ۇشىراعان. الەمدە 1 ميللياردتان استام ادام تويىپ تاماق ءىشۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلعاندار بولىپ تابىلادى ەكەن.
دامۋشى ەلدەردەگى بالالاردىڭ تورتتەن ءبىر بولىگى وسىنداي توپقا جاتاتىن كورىنەدى. اعىلشىن ساراپشىلارىنىڭ زەرتتەۋىنشە، جەردى پايدالانۋدىڭ قازىرگى ادىسىنە سۇيەنگەننىڭ وزىندە 10 ميللياردتان استام ادامدى ازىق-تۇلىكپەن قينالماي-اق قامتاماسىز ەتۋگە بولادى ەكەن. ءبىراق وكىنىشكە قاراي، الەمدىك قاۋىمداستىق بۇل ماسەلەنى دە وڭتايلى شەشۋدىڭ جولىن تابا الار ەمەس.
مىنە، ادامزاتقا قاۋىپ اكەلەتىن ماسەلەلەردىڭ ءبىرازى وسىلار. دەگەنمەن بايقاعاندارىڭىزداي، ولاردىڭ كوبى ءتۇيىنىن تارقاتۋعا بولاتىن پروبلەمالار. سوندىقتان بارشا ادامزات بالاسى ورتاق ءۇيىمىز - جەر-انانىڭ ساۋلىعىن تىلەگەنى ءجون.
شالقار ەستەن. 2013
