ادامنىڭ ميى كىشىرەيىپ جاتىر، ونىڭ سەبەبى قانداي؟
استانادا. قازاقپارات - BBC News سايتىندا ادامنىڭ ميى سوڭعى ءجۇز مىڭ جىلدا قالاي وزگەرگەنى تۋرالى زەرتتەۋ ماقالاسى جاريالاندى.
وسى ماتەريالعا سۇيەنگەن Aikyn.kz ادام ميىنىڭ وزگەرۋ سەبەپتەرى تۋرالى تەوريالاردى تۇسىندىرەدى.
باسقا تىرشىلىك يەلەرىمەن، جانۋارلارمەن سالىستىرعاندا، ادامنىڭ ميى وتە ۇلكەن.
عىلىمي زەرتتەۋلەر بويىنشا ءبىزدىڭ «ۇلكەن ميىمىز» ادامدى باسقا جانۋارلاردان ەرەكشەلەندىرەدى دەپ سانالادى. ءبىزدىڭ ويلاۋ جانە يننوۆاتسيالىق قابىلەتىمىز ونەرلى بولۋعا، دوڭگەلەكتى ويلاپ تابۋعا، ءتىپتى ايعا قونۋعا، جاساندى ينتەللەكت جۇيەلەرىن جاساۋعا مۇمكىندىك بەردى.
ارينە، ولشەمى بىردەي باسقا جانۋارلارمەن سالىستىرعاندا، ءبىزدىڭ ميىمىز وتە ۇلكەن. ادامعا ۇقساس شيمپانزەلەرمەن سالىستىرعاندا ادام ميى سوڭعى التى ميلليون جىل ىشىندە ءتورت ەسەگە جۋىق ءوستى. دەگەنمەن زەرتتەۋلەر ميدىڭ كولەمىن ۇلعايتۋ تەندەنتسياسى حومو ساپيەنستە كەرى باعىتتا وزگەرە باستاعانىن كورسەتۋدە. ادامنىڭ ارعى تەگىمەن سالىستىرعاندا بۇگىنگى ادامنىڭ ميى سوڭعى 100000 جىل ىشىندە كىشىرەيگەن.
2023-جىلى جۇرگىزگەن زەرتتەۋىندە نيۋ-يوركتەگى امەريكالىق تابيعي تاريح مۇراجايىنىڭ پالەوانتروپولوگى جانە قۇرمەتتى كۋراتورى يان تاتتەرسولل ۋاقىت وتە كەلە ەجەلگى گومينيندەردىڭ ميىنىڭ كولەمىن سالىستىرعان. ول ميدىڭ جىلدام كەڭەيۋى ءار ءتۇرلى گوميندىك تۇرلەردە جانە ازيا، ەۋروپا جانە افريكادا بايقالعانىن كورسەتتى. ۋاقىت وتە كەلە ميى وسكەن تۇرلەرگە اۆسترالوپيتەكتەر، گومو ەرەكتۋس، حومو حايدەلبەرگەنسيس جانە حومو نەاندەرتالەنسيس جاتقىزىلعان.
شاعىن كولەمدەگى ميلار كۇردەلى ەسەپتەۋلەردى ورىنداۋعا قابىلەتتى بولعان سايىن، مەتابوليكالىق تۇرعىدان قىمباتتىراق ۇلكەن مي قاجەتسىز بولعان.
قازىرگى ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ باس سۇيەكتەرى سوڭعى مۇز داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن حومو ساپيەنستەردىڭ باس سۇيەكتەرىنەن ورتا ەسەپپەن %12,7 عا كىشىرەك.
«بىزدە وتە ەرەكشە ءپىشىندى باس سۇيەكتەر بار، سوندىقتان ەرتەدەگى ادامداردى تانۋ وتە وڭاي، ال ەڭ العاشقى ادامداردىڭ ميى وتە ۇلكەن بولعان»، - دەيدى تاتتەرسولل.
تاتتەرسوللدىڭ جاڭالىعى باسقا عالىمداردىڭ جاڭالىقتارىمەن دە ۇندەسەدى. مىسالى، 1934-جىلى يللينويس شتاتىنداعى چيكاگو ۋنيۆەرسيتەتىندە جۇمىس ىستەيتىن نەمىس تەگى عالىمى گەرحاردت فون بونين بىلاي دەپ جازدى: «[ادام ميىنىڭ] كىشىرەيۋىنىڭ ناقتى بەلگىلەرى بار، ول ەۋروپادا سوڭعى 10000 نەمەسە 20000 جىلدا بولعانى بايقالادى».
سونىمەن، بۇل تاڭعالارلىق قۇلدىراۋدى قالاي تۇسىندىرە الامىز؟ تاتتەرسولل مي كولەمىنىڭ تومەندەۋى شامامەن 100000 جىل بۇرىن باستالعانىن بولجايدى، بۇل ادامدار ويلاۋدىڭ ينتۋيتيۆتى ستيلىنەن «سيمۆولدىق اقپاراتتى وڭدەۋ» دەپ اتايتىن نارسەگە نەمەسە ابستراكتىلى تۇردە ويلاۋعا كوشكەن ۋاقىت كەزەڭىنە سايكەس كەلەدى. كىشىگىرىم جانە جاقسى ۇيىمداستىرىلعان ميلار كۇردەلى ەسەپتەۋلەردى ورىنداۋعا قابىلەتتى بولعاندىقتان، مەتابوليكالىق تۇرعىدان كوپ ەنەرگيا قاجەت ەتەتىن قىمباتىراق ۇلكەن مي قاجەتسىز بولدى.
«بۇل ادامدار ماعىنالى گەومەتريالىق بەينەلەرى بار سيمۆولدىق ارتەفاكتىلەر مەن گراۆيۋرالاردى جاساي باستاعان ۋاقىت بولدى»، - دەيدى تاتتارسولل.
باسقاشا ايتقاندا، شاعىن كولەمدەگى ميلار كۇردەلى ەسەپتەۋلەردى ورىنداۋعا قابىلەتتى بولعان سايىن، مەتابوليكالىق تۇرعىدان قىمباتتىراق ۇلكەن مي قاجەتسىز بولعان. جاراتۋشىنىڭ قۇرعان زاڭدىلىعى وسىلاي بولعانعا ۇقسايدى. قازىرگى ادامداردىڭ ويلاۋى باسقاشا. ءبىز اينالامىزداعى الەمدى ابستراكتىلى تاڭبالاردىڭ سوزدىك قورىنا اينالدىرامىز جانە وسى الەمدى ءتۇسىنۋ سول بەلگىلەردى قايتا جينايمىز.
قۇمىرسقالاردىڭ كۇردەلى قوعامى ولاردىڭ ميىنىڭ كىشىرەيۋىنە اكەلۋى مۇمكىن.
ال باسقا عالىمدار ميدىڭ كىشىرەيۋىن ءتىل مەن ويلاۋ ەمەس، كليماتتىڭ وزگەرۋىمەن بايلانىستىرادى. كاليفورنيالىق تابيعي تاريح مۇراجايىنىڭ كوگنيتيۆتى عالىمى دجەفف مورگان ستيبەل ءتىل مەن ويلاۋ قابىلەتىنىڭ دامۋى ەمەس، كليماتتىڭ وزگەرۋى ميدىڭ كىشىرەك بولۋىن تۇسىندىرە الادى دەپ سانايدى. 2023 -جىلى جۇرگىزگەن زەرتتەۋىندە ول سوڭعى 50000 جىلداعى 298 حومو ساپيەنستىڭ باس سۇيەگىنە تالداۋ جاساعان. ول ادام ميىنىڭ شامامەن سوڭعى 17000 جىل بويى - سوڭعى مۇز ءداۋىرىنىڭ سوڭىنان بەرى كىشىرەيگەنىن انىقتادى. ول كليمات دەرەكتەرىنە مۇقيات قاراعان كەزدە، مي ولشەمدەرىنىڭ كىشىرەيۋى كليماتتىڭ جىلىنۋ كەزەڭدەرىمەن بايلانىستى ەكەنىن انىقتاعان.
ستيبەل: «ءبىز كليمات نەعۇرلىم جىلى بولسا، ادامداردا ميدىڭ كولەمى كىشىرەك بولاتىنىن كوردىك، ال كليمات نەعۇرلىم سالقىن بولسا، سوعۇرلىم مي ۇلكەن بولادى»، - دەيدى.
كىشكەنتاي مي ادامدارعا تەز سالقىنداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ىستىق كليماتتاعى ادامدار جىلۋ جوعالتۋدى بارىنشا ارتتىرۋ ءۇشىن سىمباتتى جانە بويى بيىك بولعانى بەلگىلى. ءبىزدىڭ ميىمىز دا وسىنداي جولمەن دامىعان بولۋى مۇمكىن.
«بۇگىن، ەگەر كۇن ىستىق بولسا، ءبىز فۋتبولكا كيىپ، باسسەينگە سەكىرە الامىز نەمەسە كونديتسيونەردى قوسا الامىز، ءبىراق 15000 جىل بۇرىن بۇل وپتسيالار بىزگە قول جەتىمدى ەمەس ەدى»، - دەيدى ستيبەل.
5000 جىل بۇرىنعى ۆاۆيلوننىڭ مىنا كوشەلەرىندە قىدىرعان ادامداردىڭ ميلارى بىزدىكىنەن ۇلكەن بولعان.
«مي - بارلىق ورگانداردىڭ ەڭ ۇلكەن ەنەرگەتيكالىق تۇتىنۋشىسى. ويتكەنى ونىڭ سالماعى ءبىزدىڭ دەنە سالماعىمىزدىڭ شامامەن %2 ىن عانا قۇراعانىمەن، مي دەمالىپ تۇرعان كەزىندە مەتابوليكالىق ەنەرگيانىڭ %20 دان استامىن تۇتىنادى. سونىمەن، ەگەر مي ەنەرگيا مەن جىلۋدى ۇلكەن تۇتىنۋشى بولسا، وندا ول كليماتقا بەيىمدەلۋى ءتيىس. ءبىزدىڭ تەوريامىز كىشىگىرىم ميلار جىلۋدى جاقسىراق تاراتادى، سونىمەن قاتار جىلۋدى از شىعارادى».
بۇل جاڭالىق قازىرگى جىلدام جىلىنىپ كەلە جاتقان عالامشار ءبىزدىڭ ميىمىزدى ودان ءارى كىشىرەيتۋى مۇمكىن ەكەنىن كورسەتەدى.
وسىلايشا ءارتۇرلى تەوريالاردىڭ دۇرىستىعىن عالىمدار ءالى دە زەرتتەۋ ۇستىندە. قازىرگى ادامدار ەجەلگى ادامداردان قانشالىقتى اقىلدى؟ ەگەر مي كىشىرەيسە، بۇل ادام ينتەللەكتىسى ءۇشىن نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل جەردە ءۇش ءتۇرلى تەوريا شىعادى: ءبىرىنشى، كىشىرەك مي ءبىزدى اقىلدىراق ەتەدى؛ ەكىنشى، كىشى مي ادامدى اقىماق جاسايدى؛ ءۇشىنشى، ميدىڭ كولەمى ينتەللەكتكە مۇلدەم اسەر ەتپەيدى.
مىنا ۆيدەودا ءازىل تۇرىندە ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ ميىنىڭ ايىرماشىلىعى %11 ەكەنى كورسەتىلەدى:
قازىرگى ادامداردىڭ ميىنىڭ ولشەمى دە بىردەي ەمەس ەكەنى راس. ەرلەردىڭ ميى ايەلدەردىكىنەن شامامەن %11 عا ۇلكەنىرەك، ويتكەنى ولاردىڭ دەنەسى ۇلكەن. دەگەنمەن زەرتتەۋلەر ايەلدەر مەن ەرلەردىڭ كوگنيتيۆتى قابىلەتتەرىنىڭ بىردەي، ۇقساس ەكەنىن كورسەتتى.
عالىمدار بولسا ءبىزدىڭ ميىمىزدىڭ كولەمىنىڭ ايتارلىقتاي كىشىرەيىپ جاتقانى ادام ينتەللەكتىسىنىڭ ءوسۋى توقتادى نەمەسە ازايىپ بارادى دەگەن لوگيكالىق قورىتىندىعا اكەلەتىنى ايتۋدا. بۇگىنگى ادام بالاسى ويلاۋدى، ەسەپتەۋلەردى جەڭىلدەتەتىن قۇرالدار مەن تەحنولوگيالار جاسادى. اقپاراتتى كومپيۋتەرلەردە ساقتايمىز، ەسەپتەۋلەردى ورىنداۋ ءۇشىن ماشينالاردى پايدالانامىز. مۇمكىن سوندىقتان ءبىزدىڭ ميىمىز دا كىشىرەيىپ، ينتەللەكتۋالدى ويلاۋ قابىلەتىمىز تومەندەپ جاتىر. بۇنى سالىستىرمالى تۇردە تەكسەرۋ ءۇشىن دە ادامزات وركەنيەتىنە ونداعان مىڭ جىل قاجەت بولاتىن شىعار.
