ادامنىڭ جاسىنا بايلانىستى اتاۋلار

استانا. قازاقپارات - ءبىز بۇگىن ادامنىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە قاتىستى قازاقى اتاۋلارعا كەڭىنەن توقتالامىز. وزىڭىزگە قاجەتتى مالىمەتتى وسى ماتەريالدان تاۋىپ الا الاسىز دەپ ويلايمىن. 

1 جاسقا دەيىن - شاقالاق، نارەستە

1 جاستان 10 جاسقا دەيىن - ءسابي

1 جاستان 2 جاسقا دەيىن قىز بالا - بوپە، ۇل بالا - بوبەك

2 جاستان 3 جاسقا دەيىن - ءبۇلدىرشىن

3 جاستان 5 جاسقا دەيىن - بالدىرعان، بالاۋسا

6 جاستان 7 جاسقا دەيىن - بالا، بالاقاي

8 جاستان 12 جاسقا دەيىن - ويىن بالاسى، جەتكىنشەك

13 جاستان 15 جاسقا دەيىن - ەرەسەك بالا، جاس ءوسپىرىم

16 جاستان 19 جاسقا دەيىن - بوزبالا، بويجەتكەن

20 مەن 30 جاس ارالىعى - جاس جىگىت، قىز

30 بەن 40 جاس ارالىعى - ءدۇر جىگىت، اعا، ەركەك، كارى قىز، كەلىنشەك

40 پەن 50 جاس ارالىعى - ەر تۇلەگى، وتاعاسى، اكە، كوكە، ايەل، انا، تاتە

50 مەن 60 جاس ارالىعى - جىگىت اعاسى، سارى كىدىر ايەل

60 پەن 70 جاس ارالىعى - قاراساقال، اتا، قارا كەمپىر، اپا، اجە

70 پەن 80 جاس ارالىعى - اقساقال، اقبۇرىم

80 مەن 90 جاس ارالىعى - اق ۇرپەك شال، اق ۇرپەك انا، قارت، قاريا

90 مەن 100 جاس ارالىعى - سەلكىلدەك شال، سەلكىلدەك كەمپىر

100 جاستان جوعارى - كەيۋانا، بابا

10 جاسقا دەيىن - قوزى جاسى دەپ قوزى-لاق باقتىرعان،

10 مەن 20 جاس ارالىعىن قوي جاسى دەپ قوي، ەشكى باقتىرعان،

20 مەن 30 جاس ارالىعىن جىلقى جاسى دەپ جىلقى باقتىرعان،

30 جاس - وردا بۇزار،

40 جاس - قىلىش جاس، قىرىقتا قامال الار،

50 جاس - ەل اعاسى، ەردىڭ جاسى،

60 جاس - پايعامبار جاسى، الپىستىڭ اسقارى، الپىستىڭ اسۋى، اسقارلى الپىس،

70 جاس - جەتپىستىڭ بەلەسى،

80 جاس - سەكسەننىڭ سەڭگىرى.

مۇشەل جاس

مۇشەل - 12 جىل ۋاقىت اتاۋى. قازاقتىڭ ۇلتتىق ۇعىمىندا جاس سانى مۇشەلمەن ەسەپتەلەدى. حالىق دانالىعىندا وسى قاعيدا شىن مانىندە تاپقىرلىق ساناق ەسەبى ەكەنىن عىلىم دا مويىندايدى. بۇل ءتاسىل وتكەن جىلداردى ەسەپتەۋگە دە، ادام جاسىن انىقتاۋعا دا وتە ىڭعايلى ءارى بىردەن-ءبىر وڭاي ەسەپتىك جۇيە. مۇشەلدىڭ العاشقى 13 جىلدان باستاپ، كەيىن ءار مۇشەل سايىن 12 جىلدان قوسىپ وتىرادى. بۇرىنعى كىسىلەر جاسىن ايتقاندا «بەس مۇشەلدەن ەكى جىل استىم» (63 جاس)، «جەتى مۇشەلگە تولدىم» (85 جاس) دەيدى. مۇشەلدىڭ 12 جىلدان قايىرلۋىنىڭ ءوزى ادام ءومىرىنىڭ ەلەۋلى كەزەڭىنە سايكەس كەلەدى.

مىسالى:

• ءبىر مۇشەل (13) - بالالىق،

• ەكى مۇشەل (25) - كۇش-قۋاتتىڭ تولىسۋى،

• ءۇش مۇشەل (37) - جان-جاقتى تولىسۋ،

• ءتورت، بەس مۇشەل (49-61) - كەمەلدەنۋ، جانە ودان ءارى قارتتىق داۋىرگە سايكەس كەلەدى.

حالىق ۇعىمىندا ءار مۇشەل ادام ومىرىنە قاۋىپتى جىل دەپ سانالىپ، مۇشەل جاسىندا جاڭا كيىمىن بىرەۋگە بەرىپ، جاراتۋشىدان ساۋلىق تىلەيدى، «قۇدايى» /ساداقا/ جاسايدى. بۇل جاسىندا ءار ادام ساقتانىپ جۇرەدى، الىس، اۋىر ساپارلارعا شىقپايدى. اۋا رايىنىڭ قولايسىز كەزەڭدەرىندە ابايلاپ جۇرەدى. قازاقتاردىڭ مۇنداي ساقتانۋى نەگىزسىز ەمەس. ويتكەنى ادام اعزاسىندا ءار 12 جىلدا ۇلكەن وزگەرىستەر بولىپ تۇرادى. ەرتەدەگى شىعىستىق عىلىم وسىنى انىقتاعان.

مۇشەل جاس

1-مۇشەل -13 جاس (ەر جەتە باستاۋ)

2-مۇشەل - 25 جاس (جىگىتتىك جاس)

3-مۇشەل - 37 جاس (اقىل توقتاۋ)

4-مۇشەل - 49 جاس (ورتا جاس)

5-مۇشەل - 61 جاس (ورتا جاس)

6-مۇشەل - 73 جاس (قارتتىق)

7-مۇشەل - 85 جاس (كارىلىك)

8-مۇشەل - 97 جاس (قالجىراۋ)

9-مۇشەل - 109 جاس (شوپشەك ءسۇيۋ)

10-مۇشەل - 121 جاس (نەمەنە ءسۇيۋ)

قازاق حالقى ادامنىڭ ومىرىنە بايلانىستى ءبىرىنشى مۇشەلدى انانىڭ قۇرساعىنداعى مەرزىمدى ەسەپتەپ 13 دەپ العان دا، قالعان ومىرىنە 12 -جىلدى قوسىپ، 25، 37، 49، 61، 73، 85 ت. ب جاستاردى ادامنىڭ ومىرىندەگى ماڭىزدى جىلدار دەپ ەسەپتەگەن. ادام بالاسى تۋعاننان باستاپ، ءوسىپ-جەتىلۋ كەزەڭىندە قاتەرلى جىلدار بولاتىندىعىن ايتىپ كەلەدى. ونى مۇشەل جاس دەپ اتايدى. العاشقى مۇشەل 13 جاس - بۇل ادامنىڭ بالالىق شاقتان ەرەسەكتىك شاققا دەيىنگى كەزەڭى. ول كەزدە ەر بالالاردىڭ داۋىستارى وزگەرىپ، قىز بالالاردىڭ دەنە ءبىتىمى سۇيكىمدى بولا باستايدى.

13 جاس كەيبىر نازىك بالالار ءۇشىن قاۋىپتى، ويتكەنى بالانىڭ بويىنداعى وزگەرىس كەزەڭى جايىمەن وتسە قاۋىپ جوق، ال كۇرت وزگەرسە، كەيبىر بالالار جۇرەك، جۇيكە اۋرۋلارىنا ۇشىراۋى مۇمكىن دەسەدى. وسىنداي مۇشەل ەسىك قاققاندا: «و، قۇدىرەت، مەنى وسى مۇشەلدەن قاتەرسىز وتكىزە گور!» - دەپ اللاعا جالبارىناتىن.

25 جاس - جىگىتتىكتىڭ العاشقى ساتىسى. ول كەزدە ەر جىگىت بۋسانىپ، دەنە قۇرىلىسى ءوسىپ، جەتىلىپ، كۇشى تاسىپ تۇراتىن كەز. بۇل مۇشەلدە دە ساداقا بەرىپ، كەلەسى مۇشەلگە دەيىن امان- ەسەن بولايىن دەپ نيەت ەتەدى.

37 جاس - ادام ومىرىندەگى ەڭ باستى مۇشەل. بۇل مۇشەلدە ادام جىگىتشىلىكتەن موسقالداۋ كەزەڭگە ءوتىپ، اقىل توقتاتىپ، دۇنيەگە قىزىعا دا، قىزعانا دا قارايتىن كەز.

49 جاس - بۇل ادامنىڭ دانالىققا اياق باساتىن كەزەڭى. بۇل مۇشەلدە كەيبىرەۋى نەمەرە سۇيسە دە، كارىلىككە مويىن بۇرماي، «ماعان كارىلىك كەلمەسە ەكەن، ءالى دە بولسا قارتايماي ويناپ- كۇلىپ قالايىنشى» دەيتىن كەزى.

61 جاس - ادامنىڭ دانالىعى ارتىپ، وزىنەن تۋعان بالاعا سىن كوزبەن قاراپ، باسقان ءىزىن اڭدىپ، جامان-جاقسىسىن اجىراتىپ، ءوزى دە تاربيەگە كەلەتىن كەزەڭى.

73 جاس - بۇل كارىلىكتىڭ مويىنعا ءمىنىپ، اياعىن تۇساپ، وتىرسا تۇرۋى، تۇرسا وتىرۋى مۇڭ، جاتسا ۇيقى جوق، ادامنىڭ دىڭكەسى قۇرىپ، «ايھاي، جاس كەزىم- اي» دەپ كوكىرەگى قارس ايىرىلا كۇرسىنىپ، دوڭبەكشىپ بارىپ ۇيىقتايتىن كەز.

85 جاس - بۇل مۇشەلدە ادامنىڭ ايداي باسى قاتىپ، وزىنەن كەيىنگىلەرمەن بالا قۇساپ ۇرسىپ، جەگەن تاماعىن جەگەن جوقپىن دەپ، وكپەلەگىش بولاتىن كەز. سول ءۇشىن دە ەل اراسىندا «كۇلسەڭ كارىگە كۇل»، بۇل جاسقا جەتكەن دە بار، جەتپەگەن دە بار دەسەدى.

ءار ادام بالاسى مۇشەل جاستان وتكەن سايىن ساداقا بەرىپ، جەتى نان ۇلەستىرىپ كەلەدى.

مۇشەلتوي - كەيدە «مەرەيتوي» دەپ تە اتايدى. مۇنداي سالتاناتتى كەش مەرەكە، توي دارەجەسىندە مەملەكەتكە، ەلگە ايرىقشا ەڭبەگى سىڭگەن مەملەكەت، عىلىم، ونەر، ادەبيەت قايراتكەرلەرىنىڭ تۋعان كۇنىنە بايلانىستى وتكىزىلەدى. بۇل - ادەتتەگى تۋعان كۇن ەمەس، ساياسي - الەۋمەتتىك وقيعا. قازاقتار تۋعان كۇندى نەمەسە مۇشەل جاسقا تولۋىن اتاپ ءوتۋدى بۇرىن ادەتكە، سالتقا اينالدىرماعان. ⅩⅩ عاسىر باسىنان باستاپ قازاق مادەنيەتىندە بەلگىلى قايراتكەرلەردىڭ مۇشەل تويلارى 50، 60، 70 جاسقا تولۋىنا بايلانىستى وتكىزىلە باستادى. قازاق ۇلتى وكىلدەرى ىشىنەن العاش رەت مەرەيتويى - 50 جاسقا تولعان تويى اتالىپ وتكەن ادام ايگىلى الاش قايراتكەرى عۇلاما عالىم، حالىقتىڭ رۋحاني كوسەمى احمەت بايتۇرسىنوۆ (1923 -جىل).

مەرەيتويدىڭ (مۇشەلتويدىڭ) الەۋمەتتىك، رۋحاني ءمان-ماڭىزى وتە زور. ول بەلگىلى اقىن، جازۋشى، عالىم، باتىر ت. ب ەسىمى ەلگە بەلگىلى ادامداردىڭ ەڭبەگىن باعالاۋ، ونىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ عانا ەمەس، قالىڭ جۇرتشىلىقتى اسىرەسە، جاستاردى ۇلى ىسكە، ونەرگە، بىلىمگە تاربيەلەۋدىڭ ۇلگىسى، حالىققا قىزمەت ەتۋدىڭ كورىنىسى دەپ باعالانادى. مۇشەل جاسقا تولعان قايراتكەر ەل الدىندا ەسەپ بەرەدى، ءوز قىزمەتىنىڭ جەمىسىن كورەدى. كەزدەسۋ كەشتەرىن وتكىزىپ، جوعارى اتاقتارمەن ماراپاتتايدى. ولاردىڭ ەسىمىمەن ەلى-جۇرتى، تۋعان-تۋىسقاندارى ماقتانادى، قۋانىشىنا ورتاقتاسادى. كەيىنگى جاستارعا ۇلگى ەتەدى. جاستار دا ولارعا ەلىكتەيدى، ارماندايدى جانە سولاي تالاپتانادى.

مەرەيتوي وتكىزۋ - ءار مادەنيەتتى ەلدە قالىپتاسقان ءداستۇر. كوزى ءتىرى ادامدار عانا ەمەس، ەرتەدە قايتىس بولعان ۇلى ادامداردىڭ دا مەرەيتويلارى اتالىپ وتەدى. ايتالىق، ابىلاي حاننىڭ تۋعانىنا 300 جىل، قابانباي، بوگەنباي، شاقشاق جانىبەك باتىرلاردىڭ تۋعانىنا 300 جىل. اباي، جامبىلدىڭ تۋعانىنا 150 جىل، ساكەن، بەيىمبەت، ءىلياس، سابيتتەردىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋى ەرەكشە سالتاناتپەن اتالۋى بۇكىل حالىقتىق مەرەكەگە اينالدى.

تانىسا ءبىلۋ دە ونەر

ادامدارمەن تانىسۋدىڭ رەتى، ءجونى بار. ويتكەنى، كەيبىرەۋلەرگە تانىسۋ وتە قيىنعا تۇسەدى. وزىنەن ۇلكەن كىسىگە باتا المايدى نەمەسە مىنەزىنىڭ بۇيىعىلىعىنا بايلانىستى بىردەن ءوزى ءسوز باستاۋعا ۇيالادى.

شىنىندا، «سىزبەن تانىسقىم كەلەدى» دەپ باستاۋ قيىن عوي. ال، ول «جوق، مەنىڭ سىزبەن تانىسقىم كەلمەيدى» دەسە، ءسىز ءۇشىن قانداي ىڭعايسىز. سوندا نە ىستەۋ كەرەك؟ تانىسۋدىڭ دا رەتى، ءجونى بار دەيتىنىمىز وسىدان. ءوزىڭىز قالاعان اداممەن تانىسۋ ءۇشىن:

1. ەڭ الدىمەن، ول ادامعا ىزگىلىك كورسەتكەنىڭىز نەمەسە سوزگە تارتقانىڭىز ءجون. مىسالى: تۇرىپ ورىن بەرىڭىز نە ۋاقىتتى، بۇگىن اۋا رايىنىڭ قانداي بولاتىنىن نەمەسە پالەندەي جەرگە قالاي بارامىز دەگەن سياقتى سۇراقتار قويۋ كەرەك تە سودان كەيىن عانا ول كىسىمەن ءوزىڭىزدىڭ تانىسقىڭىز كەلەتىنىن بىلدىرەسىز.

2. ال ەگەر ول ادام سىزگە ءجونىن ايتۋدان باس تارتسا، بۇلتالاقتاسا نەمەسە سوزگە اينالدىرىپ، ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزعا ءمان بەرمەسە، ونى قىستاۋ ۇيات، قايتا مازالاعانىڭىز ءۇشىن ادەپپەن عانا كەشىرىم سۇراعانىڭىز ءجون.

3. ەر ادام ايەلگە ءوز اتىن-ءجونىن ايتىپ تانىسادى.

4. جاسى كىشىگە ەر دە، ايەل دە (قىز بالا دا) وزىنەن ۇلكەنگە اتى-ءجونىن ايتىپ، قولىن ۇسىنادى نەمەسە ايەل ادام اتىن ايتىپ باسىن يسە دە بولادى.

5. قوناقتاردى، ادەتتە جاس مولشەرىنە قاراي (اتاق-ابرويىنا قاراي ەمەس) ءبىر-بىرىنە ءۇي يەسى تانىسىرادى.

6. ەگەر مەيمانداردىڭ اراسىندا سىزگە ونشا ۇنامايتىن نەمەسە ءسىز ءتاۋىر كورمەيتىن بىرەۋ وتىرسا، تانىستىرعان كەزدە ءسىز دە، ول دا بۇل جاعدايدى باسقالارعا سەزدىرمەۋگە تىرىسقان ءجون. ويتكەنى، ءۇي يەسىنىڭ ماڭايىڭىزداعى ادامداردىڭ كوڭىلىنە قاراۋعا ءتيىسسىز.

7. تانىستىرۋ كەزىندە ءاربىر ادامنىڭ ءومىر تاريحىن، جاسىن ايتۋدىڭ قاجەتى جوق، تەك اتى-ءجونىن، قىزمەتىن، سىزگە قالاي جاقىن ەكەنىن (ءىنىم، اعايىم، اپايىم، دوسىم ت. ب) بىلدىرسە جەتكىلىكتى.

8. ءۇي يەسى قوناقتارىن ءبىر-بىرىنە تانىستىرعاندارعا اتى اتالعان ادام باسىن يزەپ ىزەت بىلدىرەدى.

9. ەرلى-زايىپتى جاستار تۋعان-تۋىستارىنا وزدەرى بارىپ سالەمدەسىپ، تانىستىرۋلارىنا بولادى. مۇنداي جاعدايدا جىگىت ءوزى جاقىن-جۋىقتارىنا كەلىنشەگىن، ال كەلىنشەك (زايىبى) ءوز تۋىستارىنا كۇيەۋىن (جولداستارىن) تانىستىرادى.

10. بىرەۋمەن تانىسقاندا: «سىزبەن تانىسقانىما وتە قۋانىشتىمىن» نەمەسە «ءوزىمدى باقىتتىمىن دەپ سانايمىن» دەگەن سياقتى ارتىق ماقتاۋ سوزدەردىڭ قاجەتى جوق. قۋانىشىڭىز ىشىڭىزدە بولسىن، ونى كەيىن جاڭا تانىسىڭىزعا دەگەن قادىر-قۇرمەتىڭىز، ىزگى نيەتىڭىز، جاقسى قارىم-قاتىناسىڭىز ارقىلى بىلدىرگەنىڭىز ءجون.

11. ءوزىن تانىستىرعاندا ادامدى دا كوزىنشە جەر سۋعا سىيعىزباي ماقتاپ، بۇكىل ءومىربايانىن سول جەردە ايتىپ بەرۋ دە ونشا قولايلى ەمەس، ول كىسىنى وتە ىڭعايسىز جاعدايعا قالدىراسىز.

12. سونىمەن بەرگە، جاڭا تانىسقان قىزدىڭ باسىنان اياعىنا، اياعىنان باسىنا قاراپ، ءبىرىنشى رەت كورگەن بولماڭىز بۇل - وتە ابەستىك، مادەنيەتسىزدىك.