ادامدى اداستىراتىن ايماق

استانا. قازاقپارات - جالپى، جەر بەتىندە ادامدى ءدال وسىلايشا اداستىراتىن ايماقتار بولادى ەكەن. اسىرەسە، قۇلان جازىق جازيرالار مەن ورمانداردا اداستىراتىن نۇكتەلەر كوپتەپ كەزدەسەتىن كورىنەدى. مۇنداي ايماققا تۇسكەن ادام ءبىر شەڭبەردەن اينالشىقتاپ شىعا الماي قويادى. جەر جاهاننىڭ وسىنداي تىلسىمعا تولى ايماقتارى تالاي جاندى اداستىرىپ، تالاي جۇرەككە ۇرەي ۇيالاتقان.

«ەلەس جەتەلەپ كەتىپتى» دەگەندى ەستىگەنىڭىز بار ما؟ بالا كەزدە وسىندايدى ەستىگەنىمىزبەن، بۇل ءسوزدىڭ بايىبىنا بارا بەرمەپپىز. ءمانىسىن كەيىن تۇسىندىك. مۇندايدا ادامعا عاجايىپ ءبىر الەم ەسىگى اشىلعانداي، جان بالاسى كورمەگەن قىزىقتى تاماشالاپ، ەلىكتىرگەن ەلەس الىستارعا جەتەلەپ كەتە بەرەدى ەكەن. ناتيجەسىندە، عاجايىپ سوڭىنان قۋعان ادام اداسىپ كەتكەنىن دە بىلمەي قالادى. ءتىپتى كەيدە مۇنداي «قىزىقتىڭ» سوڭى ادامدى ەس-اقىلىنان ايىرۋى دا عاجاپ ەمەس. مۇنداي تىلسىم قۇبىلىستىڭ سىرىن ءالى ەشكىم اشا الماي كەلەدى. عالىمدار بۇعان ادام ساناسىندا بولاتىن وزگەرىس دەپ قاراسا، كەيبىر جاندار مۇنى تابيعاتتىڭ تىلسىمى دەپ بىلەدى.

مىسالى، جاپونياداعى اتاقتى اوكيگاحارا ورمانى تالاي ساياحاتشىنى سارساڭعا سالعان ەكەن. فۋدزي تاۋىنىڭ ەتەگىندە جايعاسقان ءيت تۇمسىعى وتپەيتىن بۇل ورمان ەڭ قورقىنىشتى جەر سانالادى. ويتكەنى مۇندا كومپاس تىلشىگى دە «اداسىپ»، دۇرىس باعىت سىلتەي الماي، ورىنسىز اينالا بەرەتىن كورىنەدى. ءتىپتى سول ماڭدا تالاي جىل تۇرعان، ورماندى جاقسى بىلەتىن ادامداردىڭ ءوزى بۇل جەردە وڭاي اداسىپ كەتە الادى.

عالىمدار بۇلايشا كومپاستىڭ دۇرىس ىستەمەۋىنىڭ سەبەبىن جەر استىندا جاتقان ۇلكەن كولەمدەگى تەمىر قازباسىمەن بايلانىستىرادى. ءبىراق قۇپيالى ورماندا وزىنە قول جۇمساۋ وقيعالارىنىڭ ءجيى بولىپ تۇرۋىنىڭ سەبەبىن ەشكىم تۇسىندىرە المايدى. 1950-جىلدان بەرى بۇل جەردە 500 دەن استام ادام وزىنە-ءوزى قول جۇمساپتى. ورمان ماڭىنا جاقىن تۇراتىن جۇرت نۋدىڭ تۇندەگى كەيپى تىپتەن ۇرەيلەندىرەتىنىن ايتادى. ولار الىستاعى اعاشتاردىڭ ىشىندە اداسقان جاننىڭ ءتۇن جارىمىندا تۇنشىعىپ شىققان اششى ايقايىن تالاي رەت ەستىگەن. ءيا، بۇل ورماننىڭ ءالى دە تىلسىمى تابىلمادى، قۇپياسى اشىلمادى.

اششى ايقايىمەن اتى شىققان وسىنداي ورماننىڭ ءبىرى ۇلى بريتانيادا ورنالاسقان. پاكلي ەلدى مەكەنىندە ورنالاسقان ورماندى جۇرت «زارلى ورمان» اتاپ كەتكەن. ويتكەنى بۇل ورماننان دا تالاي ادام اداسىپ، تالاي تراگەديا ورىن العان. ءتىپتى ورمانداعى ەلەستەرىنىڭ كوپتىگى ەسكەرىلىپ، گيننەس رەكوردتار كىتابىنا دا ەنگەن. سونداعى دەرەكتەرگە سەنسەك، بۇل ورماندا ناقتى 12-14 ەلەس يەسى بار. مۇنداعى ەلەستەر ءارتۇرلى كەيىپتە جاۋىنگەر، ءدىن قىزمەتكەرى، سىعان، قاراپايىم تۇرعىن بولىپ كورىنەدى كوزگە. بۇل كەزىندەگى اداسقان جانداردىڭ ەلەسى-مىس. ولار ءتىپتى ورمان ماڭىنان ءوتىپ بارا جاتقان جانداردىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، تالاي ساستىرىپ، ۇرەيلەندىرگەن ەكەن.

ءدال سول ۇلى بريتانيا جەرىندەگى ۋيچۆۋد ورمانىنىڭ دا وسىنداي «جامان اتاعى» بار. بۇل ورماندا كەزىندە تالاي ادام اداسقان. سونىڭ سالدارى بولسا كەرەك، ول جەرگە «ەلەسى كوپ مەكەن» دەپ كوپ ەشكىم اياق باسا بەرمەيدى. سونىمەن قاتار بۇل ورماندا جالعىز جۇرۋدەن ساقتانادى. ويتكەنى ەلەس ەلىكتىرىپ، ەس-اقىلدان اداستىرۋى عاجاپ ەمەس. تۇماندى ارالدىڭ ەپپينگ ورمانى دا - ۇرەي تۋدىراتىن جەردىڭ ءبىرى. تالاي جاندى اداستىرعان بۇل ورماندا كەزىندە تالاي باۋكەسپە بوي تاسالاپ، تالاي قىلمىسكەر ءىز سۋىتقان دەسەدى.

رۋمىنياداعى حويا-باچۋ ورمانى دا اداستىراتىن ايماق سانالادى. ءىشى تىلسىم وقيعالارعا تولى بۇل ورمان بەكەرگە «ترانسيلۆانيانىڭ بەرمۋد ءۇشتاعانى» اتالماسا كەرەك. بۇل ورماندا جوعالعان جاننىڭ ءىزىن تابۋ وتە قيىنعا سوعاتىن كورىنەدى. جەرگىلىكتى جۇرت جوعالعان جانداردىڭ كەلەسى ءبىر كەڭىستىككە ءوتىپ كەتكەنىنە بەك سەنەدى. ويتكەنى ولار ورمان ىشىندە ەكىنشى الەمگە اشىلاتىن ەسىك بار دەپ ەسەپتەيدى. بۇل تۇجىرىمدى ورمانداعى تىلسىمدى تالاي جىل زەرتتەگەن بيولوگ الەكساندر سيفت تا العا تارتىپ وتىر.

ادەتتە، مۇنداي نۇكتەلەر ادامدى اداستىرىپ قانا قويماي، ونىڭ دەنساۋلىعىنا كەرى اسەرىن دە تيگىزەتىن كورىنەدى. بىرنەشە كۇن اداسىپ، ەلگە قايتار جولدى ارەڭ تاپقان اداسۋشىلاردىڭ كوبىسى باستارىنىڭ اۋىرىپ، كوزدەرى قاراۋىتىپ، دەنساۋلىعىندا ءبىرتۇرلى وزگەرىس بولعانىن ايتقان.

مۇنداي ايماققا جالعىز ىلىكتى جان ەمەس، ءبىر توپ ادام ءبىراق ءتۇسىپ، جول تابا الماي قالعان جاعدايلار دا كەزدەسكەن. جولدان جاڭىلدىراتىن جاعىمسىز جەرلەر رەسەيدە دە كوپ. پسكوۆ ماڭىندا «سايتان اڭعار» اتالاتىن جەر بار. مىنە، سوندا ادام بىردەن ەمەس، توپ-توبىمەن اداسادى ەكەن. پاتشا زامانىندا وندا بىرنەشە شارۋا جوعالىپ كەتكەن. ال 1928 - جىلى بۇل اڭعار ورمانشىلار بريگاداسىن جۇتىپ قويعان. ءۇش جىلدان كەيىن، ياعني 1931 - جىلى توعىز ماناپ وتباسىمەن ءىز-تۇسسىز جوعالعان. بىرەۋلەر بۇل بايلاردىڭ كامپەسكەلەۋدىڭ قۇربانىنا اينالعانىن ايتادى. ءبىراق ولاردىڭ ءبىر-اق كۇندە ءۇن-ءتۇنسىز، ءىز-تۇسسىز جوعالىپ كەتۋى كۇمان تۋعىزباي قويمايدى.

ءدال وسى «سايتان اڭعاردا» 1974 - جىلى لەنينگرادتان كەلگەن ساڭىراۋقۇلاق تەرۋشىلەر اداسىپ كەتكەن. ءبىر اپتادان سوڭ ءبىر توپ ادامنىڭ ەكەۋى عانا تاجالدى ورماننان امان-ەسەن شىققان.

تۆەر وبلىسىندا «سانداۆتىق ءۇشتاعان» اتالاتىن جەر بار. ونداعى ورماندا دا ادام ساناسىنا سىيمايتىن ءتۇرلى وقيعالار بولىپ تۇرادى. ءدال وسى ءۇشتاعانعا ەنىپ كەتكەن جاندار سول ارالىقتى تاۋلىك بويى اينالىپ جۇرە بەرۋى مۇمكىن ەكەن. بۇل جەردە دە كومپاستىڭ ءتىلى «باعىنبايتىن» كورىنەدى. ءتىپتى وندا جۇرگەندە ۋاقىتتىڭ دا ەسەبىنەن اداسادى. ۋاقىت دەمەكشى، مۇنداي كەزدە ساعات ءتىلى اسىقپاي ءجۇرۋى مۇمكىن نەمەسە كەرىسىنشە تەز ءوتىپ كەتۋى دە مۇمكىن. ياعني ۋاقىت پەن كەڭىستىك تە وزگەرىسكە ۇشىرايدى.

سايتان ايماقتى زەرتتەگەن مامانداردىڭ بارلىعى ەلەكتر قۇرىلعىلارىنىڭ ىستەن شىعىپ، ساعاتتارىنىڭ توقتاپ قالعانىن اڭعارعان. ءبىراق سول ايماقتان شىققان سوڭ ساعاتتارىنىڭ ءباز-باياعى قالپىنشا ىستەپ كەتەتىنىن، ءتىپتى سول ارالىقتا سەكۋندتار مەن مينۋتتاردىڭ ءوز جۇرىسىنەن «جاڭىلماعانى» دا مامانداردى قاتتى تاڭعالدىرسا كەرەك.

عالىمدار مۇنداي قۇپيالى نۇكتەلەردىڭ سىرىن انىقتاي الماي كەلەدى. سەبەبى زەرتتەۋ قۇرىلعىلارى جەردىڭ بۇل تۇستارىندا جۇمىس ىستەۋىن توقتاتادى. دەسە دە، ماماندار بار ماسەلە ماگنيتتىك ورىستە دەپ بىلەدى. ولاردىڭ پايىمىنشا، ءدال سول ماگنيتتىك ورىستەردىڭ اسەرىنەن كومپاس پەن قۇرىلعىلار ىستەن شىعادى. بۇل جايت قاراپايىم ادامعا دا ءوز اسەرىن تيگىزبەي قويمايدى. مۇنداي ايماققا ەنگەن ادامداردىڭ باعدارلاۋ قاسيەتى تومەندەپ، جولدان جاڭىلادى. ال وسى ماگنيتتى ورىستەردىڭ قالاي پايدا بولعانىن ەشكىم دە تۇسىندىرە المايدى. اداستىراتىن ايماقتار رەسەيدىڭ نوۆگورود، ريازان، ۆولگوگراد جانە تاعى دا باسقا جەرلەرىندە دا كەزدەسەدى.

قۇپيالى ايماقتار تەك ورماندى جەرلەردە بولىپ قويماي، ءشولدى مەكەندەر مەن جازىق دالادا دا كەزدەسەدى. مىسالى، امەريكا مەن مەكسيكا شەكاراسىندا «ۇنسىزدىك ايماعى» اتالاتىن شولەيتتى جەر بار. وندا دا قۇرىلعىلار ىستەن شىعىپ قالا بەرەدى. جان يەسى جوق، ەشبىر قۇرىلعى جۇمىس ىستەمەيتىن ءۇنسىز جاتقان ايماقتان جۇرت كوبىنە اينالىپ وتكەندى ءجون كورەدى. سەبەبى بۇل جەر ولاردىڭ كولىگىنە دە اسەر ەتىپ، جولدا قالۋ قاۋپى بار. بۇل دالاعا 19 - عاسىردا اسپاننان وت شاشقان تاستار توگىلگەن دەسەدى.

وسى ماڭدا تۇراتىن جۇرت «ۇنسىزدىك ايماعىنىڭ» قۇپياسى سوندا جاتىر دەپ بىلەدى. جۇمباق جەردىڭ تىلسىمىن 1930- جىلى مەكسيكالىق ۇشقىش فرانسيسكو سارابي اشقان. سول ماڭنان ۇشىپ وتكەنىندە راديوقابىلداعىشىنىڭ ىستەن شىققانىن ايتقان ونىڭ سوزىنە ول كەزدە ەشكىم ءمان بەرە قويماپتى. ال كەيىن بۇل دالانىڭ سىرىن اشۋعا ءبىراز عالىمدار قىزىعۋشىلىق تانىتقان. 1964 - جىلى ينجەنەر-حيميك گارري دە لا پەنيا زەرتتەۋ جۇرگىزە باستاعان. الايدا، زەرتتەۋشى قۇرىلعىلارى «ىرقىنا كونبەگەن» سوڭ جۇمىسىن توقتاتقان. وسىلايشا تالاي عالىمنىڭ تاۋى شاعىلىپ، تاۋانى قايتقان. سولايشا ولاردىڭ ەشقايسىسى دا اقيقاتقا جاقىنداي الماپتى. بۇل جۇمباقتىڭ جاۋابىن ءالى ەشكىم دە تاپقان جوق.

اڭىزدارعا سەنسەك، ادامدى اداستىراتىن ورمان يەسى بولادى ەكەن. بۇل ەلەس ادامنىڭ ەسىن الىپ، اداستىرا بەرەدى. مۇندايدا تاجىريبەلى ورمانشىلار كيىمىن تەرىس اينالدىرىپ، الگى ەلەستى الداپ، جول تاباتىن بولعان-مىس. بۇل - ەسكى سەنىم. دەسە دە، ادامداردىڭ اياقاستى دۇرىس جولدان تايىپ، اداسىپ كەتۋىنە ەلەستەردىڭ دە قاتىسى بار بولۋى مۇمكىن عوي. دەمەك، بالا كەزدە ەستىگەن «ەلەس جەتەلەپ كەتىپتى» دەگەن ءسوز بەكەر ايتىلماعان شىعار، ءسىرا. وسىدان سوڭ تىلسىمعا قالاي سەنبەيسىڭ؟!

ءسابينا زاكىرجان قىزى

«ايقىن». 2013