ادام مەن زامان جايلى قىسقا قايىرىم-جازبالار
استانا. قازاقپارات - مۇقاعالي اعام ايتۋشى ەدى: - ادام مەن زامان جايلى ويلاعاندا جانىڭا مازا بەرمەيتىن جانە الگى ويلاردى ولەڭنەن گورى قاراسوزبەن جازعان ءجون بولاتىن تاقىرىپتار بار.
سونداي تولعانىس ساتتەرىندە ايتارىڭدى كوپ سوزباي، تۇيىندەپ، ەل ۇعاتىنداي، قىسقا قايىرىممەن جازۋعا تىرىس، - دەپ.
اعا اماناتىن ورىنداۋعا ۇمتىلىپ، ەل كادەسىنە جاراسا، اسىرەسە، جاستاردىڭ جادىندا جۇرسە دەگەن ۇمىتپەن وسى جازبالاردى نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىن، قادىرمەندى وقىرمان!
اۆتور
...ءومىر - داپتەر. ادام - قالام. قىزمەت - كورىنىس. ۋاقىت - جويقىن، بىردە الداپ كەتەدى، بىردە جوق ەتەدى، - دەگەن ەكەن ءوز زامانىندا كوزما پرۋتكوۆ دەگەن ويشىل.
وسى ءسوزى راس. وكىنىشتىسى، ءبىز سونى ءتۇسىنۋ بىلاي تۇرسىن، ويلاپ تا قويمايمىز. ءبارىن كەش ۇعامىز، سوسىن وكىنگەن بولامىز. پەندەمىز عوي...
** *
... مىنا زامان - ەلدىڭ بايلىعىن قارا باسىنىڭ قامىنا قالاۋىنشا پايدالانعان كەيبىر تويىمسىزدارعا مايداي جاعىپ-اق تۇر؟!... ال ادىلدىك ىزدەگەنى ۇشىن شىڭىراۋعا قۇلاتىلعانداردىڭ جاعدايى جان تۇرشىگەرلىك.
زامانىڭ - مىناۋ... ادامىڭ - اناۋ...قايتپەك كەرەك؟ ءدانىشپان ابايدى دا كۇڭىرەنتە كۇيزەلتكەن وسىنداي ءيت تىرلىكتەر عوي؟ ءوز زامانىندا ادىلدىكتىڭ تۋىن كوتەرىپ، شىندىقتى بەتكە ايتقان ماحامبەتتىڭ باسىن العان، ۇلى ابايعا ۋ بەرمەك بولعان قارانيەت پەندەلەردىڭ سارقىتى قازىر جوق دەپ ايتا الاسىڭ با؟
* * *
قازىر ەلدى سورعان وبىردىڭ بالاسى - «مەرس» - پەن زۋلاتىپ جۇرسە، وتتى جىلداردا قان كەشىپ، ەلىن جاۋدان قورعاعان ارداگەر اعالاردىڭ بالالارى - ترامۆايمەن يتەڭدەپ بارا جاتادى... «اقشاڭ بولسا قالتاڭدا،...»، «تىرەۋىڭ بولسا ارقاڭدا،..» دەگەن سول ەدى...
... انەبىر جىلعى اسىعىس جەكەشەلەندىرۋ ساياساتى - قولىندا بيلىگى، سەيفىندە ءمورى بارلاردىڭ وزدەرىن دە، بالا-شاعاسىن دا اياق استىنان بايىتىپ، ءايدا ءبىر قارىق قىلدى... ال سول كەزەڭدە تيەسىلى ۇلەسىن دە ادىلدىكپەن الا الماي، دالادا قالعانداردى ويلاعان ادام بولدى ما!؟... ءالدى مەن السىزدەر اراسىنداعى ادىلەتسىزدىك ءالى دە جالعاسىپ كەلەدى...شەرحان اعامشا ايتسام، «بۇل دا ءبىر كەم دۇنيە»...
* * *
«... سەندەردىڭ بايلىق دەگەندەرىڭ - ەرتەڭگى كۇنى ءبىر كەرەگى بولار-اۋ دەپ جاسىرىپ، قاۋىپتەنە كۇزەتىپ وتىرعان دۇنيە عانا»، - دەپتى كەزىندە ويشىل قالامگەر جەبران حاليل جەبران.
وتە ءدال ايتقان. وكىنىشتىسى، قازىر كوپ ادامدار وسى «اۋرۋمەن» اۋىراتىن بوپ العان... تەگىن بايلىقتى باسىپ قالۋدى باقىت سانايدى جانە وسىنى «ىسكەرلىك» دەپ تۇسىنەدى. ەلدەن دە ۇيالمايدى. قۇدايدان دا قورىقپايدى.
** *
- كۇش كورسەتۋ مەن اقشا ادامداردى باقىتقا جەتكىزبەگەن، وعان تەك اقىل-وي عانا جەتكىزگەن، - دەگەن ءسوزى بار ءدانىشپان ويشىل دەموكريتتىڭ.
قازىرگى كەيبىر اكىم ءوزىن حالىقتىڭ قىزمەتشىسىمىن دەپ ەمەس، مەن - سولاردىڭ باستىعىمىن. ولار- ماعان باعىنىشتى، - دەپ ويلايتىنى جانعا باتادى؟!...ەلمەن كەزدەسكەندە وكتەم داۋىسپەن شالقايىپ سويلەپ، بىلگىشسىنىپ، كابينەتىندە ماڭعازدانىپ، قىمبات ماشينەسىندە سىزداۋسىپ، قوناققا بارعاندا كەرجيىپ وتىراتىنى سودان بولۋى كەرەك. كۇلكىڭ كەلەدى.
* * *
- دۇنيەدەگى ءومىر سۇرەتىن ادامدار ءۇش سورتتان تۇرادى، - دەپتى پيفاگور. ولار وليمپيادا ويىندارىنا كەلۋشىلەرگە ۇقسايدى. بىرەۋلەرى - كۇرەسكە، جارىسقا تۇسۋگە كەلەدى. ەندى بىرەۋلەر بىردەمە ساتۋ ءۇشىن، نە الۋ ءۇشىن كەلەدى. سولاردىڭ بارىنەن دە جاقسىراعى - كورىپ، بايقاۋعا كەلگەندەرى.
ارتىق ايتسام، اللا كەشىرسىن، قازىرگى ادامداردىڭ ءبارى تەك الۋعا، ۇرلاپ تىعۋعا، تەگىن العانىن قىمباتقا ساتۋعا كەلگەن سەكىلدى كورىنەدى ماعان. اق پەن قارانىڭ قاسيەتىن بىلگىسى، ادىلەتتىڭ سالتانات قۇرعانىن كورگىسى كەلگەن جانى تازا ادامنىڭ مىنا زاماندا باعالانعانىن قازىر سيرەك كورەم.
* * *
- ادامداردىڭ ءبارى اقشادان باسقانى ويلامايتىن مىنا زاماننىڭ سيقىن تۇسىنە الماي-اق قويدىم؟... اقشانى عانا ويلايتىندار اردى، ۇياتتى، ادىلدىكتى نە قىلسىن؟... قوعامنىڭ دا، ادام ساناسىنىڭ دا لاستانا كىرلەپ بارا جاتقانى سودان شىعار؟
* * *
... اۋىلداعى قازاقتار مال جاياتىن ورىسكە تالاسىپ، جاقىنىنىڭ مالىن جەپ، اعايىنىن جىلاتىپ، ءبىرىن-ءبىرى كورمەس بوپ جاتسا، بازارداعى قازاقتار ساۋدا جاساپ تۇرعان جەرىنە وزگەنى قارىس-قادام جىبەرمەي كەرىلدەسىپ جاتقانى... «ءوزىم!»، «وزىمە عانا!»، - دەپ وڭمەڭدەۋمەن ءوتىپ جاتقان، قۋ دۇنيە ءۇشىن ارپالىسقان قايران ءومىر-اي.
مىنا پەندەلەر كۇنى ەرتەڭ ءبارى قالاتىنىن، دۇنيەگە تويماعان كوزىڭدى دە، وزگەنىڭ مالىن پايداعا جاراتىپ، اردى ۇمىتقان ءوزىڭدى دە قارا جەر قۇشاعىنا الاتىنىن ويلاپ تا قويمايتىنىنا تاڭعالامىن!؟ دۇنيە-بوققا بىلعانعان تاعدىر دەگەن سول شىعار.
* * *
اكەمنىڭ الىكەن دەگەن زامانداسى بار ەدى. جارىقتىق سوزشەڭ ءارى شەشەن كىسى بولاتىن. اۋىلداستارى ونى الىكەن شەشەن دەپ كەتكەن. سول جارىقتىقتىڭ ءبىزدىڭ ۇيدە اكەممەن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ: - ءاي، ابە! از كۇندىك تىرشىلىكتە كوشتەن قالمايىق دەپ تىپىرلايمىز. تىربانامىز. دۇنيە قۋامىز بارىمىز دە. ال ەندى بار عوي، ءبىرجولاتا قۋ دۇنيەنىڭ قۇلى بولىپ، ءومىرباقي سونى قۋا بەرەتىندەردەن جاقسىلىق كەلەدى دەمەي-اق قوي. ۇعىپ ال، زامانداس!
دۇنيە قۋىپ ءبىز ءجۇرمىز. ءبىزدى قۋىپ ءولىم ءجۇر. وسىنى مىنا تويىمسىزدارىڭ ويلاپ تا قويمايدى. تاڭىم بار، - دەيتىن باسىن شايقاپ، كۇيزەلە كۇرسىنىپ وتىرىپ...
قاراپ وتىرساڭ، قازىر كوزىن تىرناپ اشا سالىپ، قۋ دۇنيەنى قۋىپ، بىرەۋدى الداپ، ەندى بىرەۋدى جالداپ، ارزانعا الىپ، قىمباتقا ساتىپ، اقشا ءۇشىن ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولىپ، باس پايداسى ءۇشىن بىرەۋدى جىلاتىپ، بىرەۋدى قۇلاتىپ، جانىن جەپ جۇرگەندەر قاپتاپ كەتتى.
حالىقتىڭ بايلىعىن يمانسىزدىقپەن قالتاسىنا باسىپ، شەتەل اسىپ، ەلدەن قاشىپ جاتقانداردىڭ سانى اي سايىن ءوسىپ بارا جاتقانى اناۋ. وسىنىڭ اقىرى نە بولار ەكەن؟
* * *
لەۆ تولستوي جارىقتىق تا ادام مەن زامان جايلى تەبىرەنە ايتىپ كەتكەن ەكەن:
- تازا ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ۇمتىلىس كەرەك. جاڭىلىس، بۇلقىنۋ، شاتاسۋ، ارپالىسۋ، قاتەلەسۋ جانە قايتادان باستاۋ، تاستاۋ، سول تاستاعان ءىسىڭدى قايتادان باستاۋ كەرەك. ۇنەمى كۇرەس پەن كۇشتىلىكتى باستان كەشىرۋ كەرەك، - دەيدى...
جاسىم الپىستىڭ بەسەۋىنە كەلگەن مەن دە كەيدە ءبارىن جاڭاشا باستاعىم، الدەبىر نارسەلەردى جاڭاشا تىندىرعىم كەلەدى. امال نە، وي جەتكەن جەرگە قول جەتە بەرمەيتىنى تاعى بار.
* * *
ءسىز الدەبىرەۋدىڭ مىنا اقشا قۋعان زاماندا « مەنىڭ بۇل ارەكەتىم دۇرىس بولماعان ەكەن. اقىماقتىق جاساپپىن»، - دەپ ءوز ءمىنىن مويىنداعانىن كوردىڭىز بە؟
كونە ۇندىلىكتەر ايتادى ەكەن: - ءوز اقىماقتىعىن تۇسىنگەن اقىماقتى - دانا دەي بەر، ال ءوزىن دانا سانايتىن اقىماقتى - اقىماق دەمەسكە ءلاجىڭ جوق، - دەپ.
قازىر تەگىن بايلىقتى جولىن تاۋىپ باسىپ العان الاياقتاردىڭ كوبى ءوزىن «ميني قۇداي» سانايتىن بولىپ الدى. وندايلاردى «ءدانىشپان» دەگەنشە ارىن اقشاعا تاپتاتىپ، حالىقتى سورعان تويىمسىز، وبىر دەۋ كەرەك شىعار؟!...
* * *
بۇكىل جەر بەتىنە، بارشا ادامزات بالاسىنا ساۋلەسىن توگىپ، نۇرىن شاشىپ تۇرعان كۇننىڭ شۋاعىنا جۇرەكتەرى گۇلدەي نازىك جاندار دا، كەمەڭگەر ءدانىشپاندار دا، وكىنىشتىسى - قارا-جۇرەك قانىشەرلەر مەن ەل بايلىعىن تەگىن «ەنشىلەپ»، يمانسىزدىقپەن باسىپ قالعان الاياقتار دا، وتانىن ساتقان وپاسىزدار دا بولەنەدى. وكىنىشتىسى دە سول. بۇل ءۇشىن جەر بەتىنە شۋاعىن توككەن كۇنگە قالاي وكپە ايتامىز.
* * *
قاراعاندىلىق تالانتتى جاس اقىن ديدار قاميەۆ دەگەن باۋىرىمنىڭ ءجۇرسىن ەرمان اعاسىنا ولەڭمەن جازعان حاتىنان:
«...ينە بايعۇس جالاڭاش قالادى ەكەن،
الەمدى كيىندىرەم دەپ جۇرگەندە، - دەگەن جولدارىن وقىپ، ويلانىپ قالدىم. قازىر قولىندا بيلىگى بارلاردىڭ كوبى وزگەنى كيىندىرۋدى ەمەس،وزىنە عانا ءبارىن الىپ،وزگەلەردى جالاڭاشتاپ، الگىلەردىڭ ءبارىن سىپىرىپ قالۋعا دايار تۇراتىنىن كورىپ تە، ءبىلىپ تە ءجۇرمىز. ال ادال جاننىڭ بۇل زامانداعى حال-جايىن ايتتىڭ نە، ايتپادىڭ نە!؟ اقىن باۋىرىم وسىنى مەڭزەپ وتىرعان سەكىلدى.
* * *
ءومىر دەگەنىمىز - ادامدار-دىڭ ءوزىن الدەبىر الدانىشپەن وتكىزەتىن ۇزاق ءارى قىسقا ۋاقىتى عانا سەكىلدى كورىنەدى ماعان. ماسەلەن، بىرەۋگە - قوراسىنداعى مالى، كەلەسى بىرەۋگە - اۋپىرىمدەپ ارەڭ جەتكەن قىزمەتى، ال تاعى بىرەۋگە جاس توقالى مەن ۇرلاپ جيعان بايلىعى، ارام جولمەن تاپقان اقشاسى الدانىش!؟ ءيا، سولاي.
كەيدە مەن وزىمنەن ءوزىم سۇرايمىن: «وسى مەنىڭ ءوز ومىرىمدەگى الدانىشىم نە؟»، - دەپ.
مۇمكىن، بىرىنە-ءبىرى جالعاسىپ، نە تاۋسىلمايتىن، نە سارقىلمايتىن ويلار ما ەكەن؟..الدە، ويىم جەتكەنىمەن، وسى جاسىما دەيىن قولىم جەتپەي كەلە جاتقان، اق ساعىم بوپ سوناۋ الىستان قول بۇلعايتىن اق قاناتتى ارماندار ما.
* * *
تاياۋدا كەشە عانا ارامىزدا جۇرگەن، كەزىندە تالاي مايلى جىلىگى بار قىزمەتتەردە بولعان تانىس ادامنىڭ جانازاسىنا قاتىستىم. مارقۇم تىرلىگىندە باس پايداسى ءۇشىن تالايلاردى جىلاتىپ ەدى...
ونى قابىرستانعا اپارار الدىندا جانازاسىن شىعارعان يمام:
بۇل كىسى قانداي ادام ەدى؟، - دەپ ءۇىش مارتە قايتالاپ سۇرادى.
مارقۇمنىڭ تىرشىلىگىندە تالايدى جىلاتقانىن بىلە تۇرا جانازاعا قاتىسقاندار:
- جاقسى ادام بولاتىن،.. - دەگەن ءسوزدى سالقىنداۋ ايتتى. «ءولىنىڭ قامىن ءتىرى جەر»، - دەگەن سول شىعار.
الايدا، ءدىنمۇحامەد قونايەۆ اعامىز سەكىلدى شىن جاقسى ادام بولىپ ومىردەن وتكەنگە نە جەتسىن،ا؟
* * *
وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارى. قازۇۋ-نىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە بىرگە وقيتىن ءوزى دە، ءسوزى دە وتكىر قىز مۇقاعالي اعامنان قاتتى قورىققانىن قىزىق قىپ ايتقانى بار؛
«لەنينشىل جاستىڭ» رەداكسياسىندا وتىرعام. جالعىز ءوزىم.زالدا كۇركۇرەگەن ەر ادامنىڭ داۋسى شىققان سوڭ ەسىكتى اشىپ قاراي قالايىن. ۇزىن شاشىن سىلكىپ قويىپ، وزىنە-ءوزى بىرنارسەلەر ايتىپ، مۇقاڭ تۋرا ماعان قاراي كەلە جاتىر. ەسىم شىقتى. كابينەتتەن شىعىپ كەتۋدىڭ رەتى جوق. ساسقانىمنان ستول ۇستىندە تۇرعان سارى-الا پلاستماسسا گۇلدى الا ساپ:
- اعا! مىنا گۇلدى سىزگە سىيلايمىن!، - دەمەسىم بار ما...ءوزى شارشاڭقى كەيىپتە ازەر تۇرعان ول، الگىنى قولىمنان جۇلىپ الدى دا:
- سەنىڭ ماعان ۇسىنىپ تۇرعان گۇلىڭ دە، قىلىپ تۇرعان قىلىعىڭدا جاساندى! - دەپ سارىالا گۇلدى ەدەنگە لاقتىرا سالدى.
كەتىپ بارا جاتىپ: - مىنا قىزتالاقتاردىڭ ءبارى «ىندەرىنە» كىرىپ كەتكەن، ءا. قاشا تۇرىڭدار! ەرتەڭ-اق مەنى ىزدەيتىن بولاسىڭدار ءالى، - دەپ ساڭق ەتە قالدى.
ەركە اقىننىڭ كەلە جاتقانىن كورگەندەردىڭ ءبىرى ەسىكتەرىن ىشىنەن بەكىتىپ العانىن دا سەزىپ قويدى... «تىرلىكتە قاشقان قادىرىم،
ولگەن سوڭ بارىپ بىلىنەر، - دەگەن اقىن ولەڭى وسىندايدا تۋعان-اۋ شاماسى!؟
ايتاقىن ءابدىقال، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، اقىن
«ايقىن». 2013
