ادام اعزاسىنىڭ كۇردەلى جۇيەسىن ۇعىنا بەرمەيمىز

استانا. قازاقپارات - ادام اعزاسى تەرەڭ. ءبىراق ءبىز ونىڭ قۇپيا قۇبىلىستارىن بىلە بەرەمىز بە؟ بىلگەنىمىزبەن، ءمان بەرمەۋىمىز دە مۇمكىن. ايتسە دە، عالىمداردىڭ، كەيدە دارىگەرلەردىڭ ءوزىن تىعىرىققا تىرەيتىن ادام اعزاسىنىڭ كۇردەلى جۇيەسىن ۇعىنا بەرمەيمىز.

ول راس. ەندەشە، ءوز دەنەمىزگە، تۇلا بويىمىزعا تاعى ءبىر زەر سالىپ قارايىقشى...

مي

ميدىڭ سالماعى قانشا؟ ورتاشا ەسەپپەن العاندا ميدىڭ سالماعى 1،4 كەلىنى قۇرايدى ەكەن جانە ول باستىڭ جوعارعى جاعىن الىپ جاتادى. «ايەلدىڭ شاشى ۇزىن، اقىلى قىسقا». قازاق ماقالىنىڭ ميعا قانداي قاتىسى بار؟ دەسەك تە، «ەرلەردىڭ ميى ايەلدەرگە قاراعاندا كوبىرەك، ويتكەنى ەرلەر ايەلدەردەن ىرىلەۋ بولىپ كەلەدى. دەگەنمەن دەنە مولشەرىمەن سالىستىرعاندا، ايەلدىڭ ميى ەرلەرگە قاراعاندا ءسال ارتىعىراق» دەيدى بىلەتىندەر.

باس سۇيەكتەگى ميدى ءۇش جۇقا جارعاقشا - مي قابىقتارى قورشاعان. ولار جۇلىن سۇيىقتىعىن قامتيدى.

مي ءوزىن سوققى مەن شايقالۋدان ساقتايتىن سۇيىقتىقتا قالقىپ جۇرەدى. ارينە، ميدىڭ شايقالۋىنان قۇداي ساقتاسىن؟

ءبىراق نەۆروپاتولوگتار مىنا ءبىر نارسەنى العا تارتادى، ەڭ ءتيىمدىسى كۇلىپ، كوڭىلدى جۇرگەن دۇرىس ەكەن. ادام كۇلگەن كەزدە ميدىڭ بەس بولىگى قوزعالاتىن كورىنەدى. دەمەك، كۇلىپ جۇرگەن جاقسى. دەگەنمەن ادام ءومىر بويى كۇلىمسىرەپ جۇرمەيدى عوي. پەندەنىڭ ايۋاننان ارتىقشىلىعى، اللا تاعالا وعان اقىل بەرگەن. ايىرماشىلىعى دا -وسىندا. ادامعا بىرەر ساتتە كەلەتىن ويلاردىڭ ورتاشا سانى 70 مىڭدى قۇرايدى ەكەن. دەمەك، ميدىڭ قۇدىرەتتىلىگى دە وسى. ءبىراق ميعا سالماق تۇسىرە بەرۋگە دە بولمايدى.

عالىمدار مي وتتەگىسىز 4-6 مينۋت ءومىر سۇرە الادى، سودان كەيىن ولە باستايدى دەگەن دەرەك كەلتىرەدى. ەگەر ميعا وتتەگى 10 مينۋت جەتىسپەگەن جاعدايدا، مي اۋىر كۇيزەلىسكە ۇشىراپ، زاقىمدالادى ەكەن. دەگەنمەن دە، مي ادام مۇشەسىنىڭ ەڭ مايلى جەرى، مۇشەنىڭ 60 پايىزىن ماي قۇرايدى. ءبىز ويلاي بىلسەك تە، جۇيكە تالشىقتارىنىڭ قالاي قىزمەت ەتەتىنىن بىلە بەرمەيمىز. مىسالى، جۇيكە يمپۋلسى ساعاتىنا 270 شاقىرىمدىق جىلدامدىقپەن قوزعالادى ەكەن.

جالپى، ادامنىڭ ميىن اقىل مەن يدەيالار قويماسى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ويتكەنى ادامنىڭ ميى كەز كەلگەن ەنسيكلوپەديادان بەس ەسە ارتىق اقپاراتتى وزىندە ساقتاي الادى. عالىمداردىڭ دالەلدەۋىنە قاراعاندا، مي كۇندىزگە قاراعاندا، تۇندە بەلسەندى جۇمىس ىستەيتىن كورىنەدى. ءبىراق تۇندە جۇمىس ىستەگەندى دۇرىس كورىپ، ميعا سالماق تۇسىرە بەرۋگە بولمايدى.

ادامنىڭ ميىنىڭ 80 پايىزى سۋدان تۇرادى. سۋدا قالقىپ جۇرەتىن «اقىل-ويىڭىزدىڭ» الايدا ءبىر ارتىقشىلىعى بار: مي ەشقاشان اۋىرسىنۋدى بىلمەيدى. قىزىق. «دەگەنمەن ميعا ءارتۇرلى نەيروندار ارقىلى جەتەتىن اقپاراتتاردىڭ جىلدامدىعى دا ءارتۇرلى بولادى» دەيدى جۇيكە جۇيەسىن زەرتتەۋشىلەر.

شاش

شاشقا قاتىستى قىزعىلىقتى دەرەك كوپ. قازاقتا شاشقا بايلانىستى ىرىم-تىيىمدار دا جەتكىلىكتى. مىسالى، اياعى اۋىر ايەلدەر شاشىن كەسپەيدى. «ەگەر شاشىن قىسقارتسا، باسىنان باق تايادى، ىشتەگى بالا كەمتار بولىپ تۋىلادى» دەگەن نانىم-سەنىم، تىيىم بار. بالا كەزىمىزدە اكەمىز شاشىمىزدى تىقىرلاپ العاندا، ادام اياعى باسپايتىن جەرگە الىنعان شاشتى تىعىپ قويىپ جۇردىك. راسىندا دا سولاي. تۇندە دە تىرناق پەن شاشتى المايدى. سەبەبى ادامنىڭ جانى تۇندە تىرناققا ءىلىنىپ تۇرادى. ال تۇندە شاش الۋ باس الۋمەن بىردەي دەپ جورىلادى.

قازاقتا بالاعا كەكىل قوياتىن ىرىم بار. كەكىل بالانى ءتىل-كوزدەن، پالە-جالادان قاعادى. نانىم-سەنىمنىڭ بولعانى دا دۇرىس شىعار. ءبىراق شاشقا قاتىستى اقپاراتتىڭ ءبارى شىنايى دەۋگە بولماس. مىسالى، قارا شاشتى ايەلدەر ءبىربەتكەي مىنەزدى، جۇرت نازارىن وزىنە اۋدارعاندى قالايتىن كورىنەدى. قوڭىر شاشتى ايەلدەر اشىق مىنەزدى، كەز كەلگەن اداممەن ءتىل تابىسا الاتىن قاسيەتكە يە. جاساندى قىلىعى جوق. جيرەن شاشتى ايەلدەر وتە سيرەك. ولار تالانتتى، ءبىر جاعىنان قاتال دا. سارى شاشتى ايەلدەردىڭ مىنەزى بايسالدى ءارى جۇمساق. ولار سۇيگەن ادامىنا جان سۇلۋلىعىن سىيلاي الاتىن كورىنەدى.

ارينە، بۇل بولجامداردىڭ ءبارى شىندىققا ساي كەلە بەرمەۋى دە مۇمكىن. ءبىراق شاشقا قاراپ، ادامنىڭ مىنەزىن تولىققاندى تانۋعا دا بولماس. دەسەك تە، شاشقا قاتىستى كەيبىر قىزعىلىقتى دەرەكتەردى بىلە بەرمەۋىمىز دە مۇمكىن.

مىسالى، دەنەنىڭ قالعان جەرىنە قاراعاندا، بەتتەگى تۇك وتە تەز وسەدى. كۇن سايىن ادامزات بالاسىنىڭ 60 پەن 100 گە جۋىق شاشى تۇسەدى ەكەن. ال باستاعى ءبىر تال شاش قانشا سالماقتى كوتەرە الادى؟ مىسالعا جۇگىنەر بولساق، ءبىر تال شاش 100 گرامدى عانا كوتەرەدى. ال ادامنىڭ شاشىنىڭ ءومىر سۇرۋ ۇزاقتىعى 5-7 جىلدى قۇرايدى ەكەن. ورتاشا ەسەپپەن العاندا، ادامنىڭ باسىندا 000 100- نان 000 120-عا دەيىن شاش بولسا، ال ادامنىڭ بۇكىل دەنەسىن-دە 20 ميلليونعا دەيىن جەتەتىن تۇكتەر بولادى ەكەن. زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ادامنىڭ كوزىندەگى ءاربىر كىرپىك 1-2 ايدان كەيىن ءتۇسىپ قالادى دا، ورنىنا جاڭا كىرپىك ءوسىپ شىعادى.

سەزىم جانە ىشكى ورگاندار

«سەزىم - ادامداردىڭ ءبىر-بىرىمەن قاتىناس جاساۋ قاجەتتىگىنەن تۋىندايتىن جانە بىرتىندەپ دامىپ، قالىپتاسىپ وتىراتىن جان قۋاتى. ماسەلەن، دوستىق، ادالدىق سەزىمدەرى ادامدا بىردەن قالىپتاسا قويمايتىن بەلگىلەرى. ال ەموسيا بولسا، ادامنىڭ ءتۇرلى ورگانيكالىق قاجەتتىلىكتەرىنە بايلانىستى وقتىن-وقتىن تۋىپ وتىراتىن، كەيدە شاعىن، كەيدە كۇردەلى، سيتۋاسيالى كورىنىستەرى. ماسەلەن، ادام قۋانعاننان نەمەسە قامىققاننان كوزىنە جاس الادى، نە بولماسا ءبىر نارسەگە ءماز بولىپ ىشەك سىلەسى قاتقانشا كۇلەدى، ارينە، مۇنداي جاعدايدىڭ ۇزاققا سوزىلمايتىنى بەلگىلى. بۇل سەزىم مەن ەموسيانىڭ ءبىرىنشى ەرەكشەلىگى.

سەزىمدە مانەرلى قوزعالىستار (ميميكا، پانتوميميكا) ءجوندى بايقالمايدى، تۇراقتى تەرەڭ اسەرلى سەزىم ادام پسيحولوگياسىنداعى باستى بەلگىلەردىڭ ءبىرى، ال ەموسيا بولسا مانەرلى قوزعالىستارعا باي كەلەدى، مۇندا ادام ءوزىن تەك ورگانيزم تۇرعىسىنان كورسەتە الادى. ادامنىڭ جوعارى سەزىمدەرى - يماندىلىق، ينتەللەكتىلىك، ەستەتيكالىق. جوعارى سەزىمدەردىڭ قالىپتاسۋىنا، ادامنىڭ وسكەن ورتاسى، وتباسى، ۇجىمى ەلەۋلى اسەر ەتەدى». بۇل «ۋيكيپەديا» - اشىق ەنسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەتتەر.

دەسەك تە، ءبىز ىشكى قۇرىلىسىمىز جايلى تولىق اقپاراتقا قانىق ەمەسپىز. مىسالى، ادام دەنەسىندەگى ۇلكەندى-كىشىلى قان تامىرلارىنىڭ بارلىعىن قوسقاندا ول 96 مىڭ شاقىرىمدى قۇرايدى. ال ايەلدەردىڭ جۇرەگى ەركەكتەرگە قاراعاندا تەزىرەك سوعادى ەكەن. عالىمدار باۋىردىڭ 500 فۋنكسياسى بارىن ايتادى. سونىمەن قاتار سول جاق وكپە وڭ جاقتاعىعا قاراعاندا كولەمى جاعىنان كىشىرەك بولادى ەكەن.

ادام قىس پەن كۇز مەزگىلىندە سۋىق ءتيىپ اۋىرماي تۇرمايدى، اسىرەسە، تۇماۋ تيگەندە قيىن. عالىمدار وسىعان قاتىستى ءبىر دەرەكتى زەرتتەپ شىعارعان كورىنەدى. ادام تۇشكىرگەندە ونىڭ جىلدامدىعى ساعاتىنا 160 شاقىرىمدى كورسەتەدى ەكەن. بۇل بۇل ما، جوتەلدىكى ءتىپتى جوعارى. ەگەر قاتتى جوتەلسەڭىز، بۇل كورسەتكىش ساعاتىنا 900 شاقىرىم جىلدامدىقپەن اۋاعا تارايدى. سوندىقتان نە دە بولسا، اۋىزدى جاۋىپ بارىپ جوتەلگەنىڭىز دۇرىسىراق بولاتىن سياقتى.

راسىندا، ادامنىڭ تابيعاتى قىزىق. ءسابيدىڭ ءبارى قىزىل شاقا بولىپ دۇنيەگە كەلەدى عوي. ءبىراق ءومىر ەسىگىن اشقان بالانىڭ ءبارى كوك كوزدى بولىپ تۋىلاتىن كورىنەدى. وسە كەلە بالانىڭ كوزى قارايادى. ال بالانىڭ التى ايلىقتان باستاپ ءتىسى شىعا باستايدى. ول ارينە، بەسەنەدەن بەلگىلى. الايدا كەز كەلگەن ادامنىڭ وزىنە ءتان ءيىسى بولادى. ءبىراق كەز كەلگەن پەندە ءيىستى سەزبەيدى. دەگەنمەن ادامنىڭ مۇرنى 50 مىڭنان اسا ءيىستى اجىراتا الادى ەكەن.

مۇرىنعا قاتىستى قىزىقتى تاعى ءبىر مالىمەت، ادامنىڭ كوزى ءومىر بويى العاشقى ولشەمىن ساقتاپ قالادى، ال قۇلاق پەن مۇرىن عانا وسەدى ەكەن. ءبىر قىزىعى، 60 جاسقا كەلگەندە، ەرلەردىڭ 60 پايىزى، ايەلدەردىڭ 40 پايىزى قورىلعا باساتىن كورىنەدى.

ارينە، كارىلىك قۋانىش ەمەس. ويتكەنى قارتتىق ادام اعزاسى مەن پسيحيكاسىنىڭ دامىپ جەتىلۋىنىڭ سوڭعى شاعى. «ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ دامۋ كەزەڭدەرىنىڭ ىشىندە كارىلىك شاق - ونىڭ ءومىر تاجىريبەسىنىڭ بارىنشا مولايىپ، كوزقاراسىنىڭ ابدەن قالىپتاسىپ، بويىنداعى بار قابىلەتى مەن كۇش-جىگەرىن ەڭبەكتە، عىلىمدا، ونەردە، تەحنيكادا، تاعى باسقادا سارقا پايدالانىپ، ءوزىنىڭ باسىنان كەشىرگەن، جۇزەگە اسىرعان ءىس-ارەكەتىنە كوز جىبەرەتىن كەزى.

ءبىراق كارىلىك شاقتىڭ وزىنە ءتان ءالسىز جاقتارى بار. اسىرەسە، كارىلىك كەزدە دەنە وزگەرىسىمەن بىرگە، پسيحيكالىق قۇبىلىستار دا، اتاپ ايتقاندا، ۇمىتشاقتىققا بوي ۇرىپ، زەيىن قويۋ جاعى جاس كەزدەگىدەي بولمايدى. ءبىراق مۇنداي جاعداي كارى ادامداردىڭ بارىنە بىردەي ءتان ەمەس. جاسىنان سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرىپ، ءبىرقالىپتى قىزمەت ىستەپ، دۇرىس دەم الىپ، ءوزىن-ءوزى ساقتاي بىلگەن ادامدار قارتايعان شاعىندا دا كوڭىل كۇيى قوش، قىزمەتكە قابىلەتتى بولادى» دەيدى «ۋيكيپەديالىق» ينتەرنەتتىك مالىمەتتەر.

ال ادام اعزاسىنىڭ ەڭ ۇزىن سۇيەگى قايسى؟ دەرەكتەرگە نازار اۋدارساق، ەڭ ۇزىن سۇيەك - بۇكىل دەنەنىڭ تورتتەن ءبىر بولىگىن قۇرايتىن سان سۇيەگى، ەڭ جالپاعى - جامباس سۇيەك كورىنەدى.

جالپى، ادام اعزاسىنا قاتىستى مىڭداعان مىسالدار كەلتىرۋگە بولار. ءبىراق تۇلا بويىمىزعا ءبىر قاراپ، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستاپ، دەننىڭ ساۋلىعىنا نە جەتسىن!؟

بەرىك بەيسەن ۇلى

«ايقىن». 2013