اۋعان سوعىسىنىڭ ايتىلماعان اقيقاتى
استانا. قازاقپارات - 1979 - جىلدىڭ 25 - جەلتوقسانىندا كەڭەس وكىمەتى باسقارۋشىلارىنىڭ قارىمسىز، دارىنسىز ساياساتكەرلىگىنىڭ كەسىرىنەن اۋعانستانعا اسكەر ەنگىزىلىپ، ول 10 جىل بويى ەشكىمگە پايداسىز سوعىس جۇرگىزدى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا اۋعانستان تەرريتورياسىندا 600 مىڭنان ارتىق كەڭەستىك اسكەريلەر بولدى.
ونىڭ 15 مىڭنان ارتىعى قازا بولدى، 54 مىڭعا جۋىعى جارالاندى، 417 سى حابارسىز كەتتى. سونىڭ ىشىندە سوعىسقا قاتىسقان 22 مىڭنان استام قازاقستاندىقتىڭ 1 مىڭعا جۋىعى قازا بولىپ، 2 مىڭنان استامى مۇگەدەك بولىپ قالدى. ال 21 قازاقستاندىق ءىز-تۇزسىز كەتتى.
بۇل ايتۋعا عانا وڭاي ساندار. 18 گە جاڭا تولىپ، ءومىردى ەندى عانا باستاعان بوزداقتىڭ ءمايىتىن جەرلەۋدىڭ قانشالىقتى قيىن ەكەندىگىن باستان كەشىرگەندەر بىلەدى. ۇزاق، 10 جىل بويى جاسى باليعاتقا تولىپ، اسكەرگە الىنۋعا ءتيىستى بالالاردىڭ ءبارىنىڭ دە اتا-انالارى «اۋعانستانعا جىبەرمەسە ەكەن» دەپ قىل ۇستىندە جۇرگەندەي كۇي كەشەتىن... مۇنىڭ دا جۇيكەگە قانشالىق سالماق تۇسىرگەنىن باستان كەشكەندەر بىلەدى.
راس، اۋعاننىڭ بەيبىت حالقىنىڭ شوكىمدەي دە كىناسى جوق-تى. سوسياليزم مەن كاپتياليزمنىڭ ارپالىسى سول كىناسىز حالىقتىڭ قانىن 10 جىل توكتى. سول 110 ايعا سوزىلعان سۇراپىل كەزىندە 2،5 ميلليون اۋعان حالقى جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتتى. 15 مىڭنان اسا كەڭەس اسكەرى وپات بولدى.
سايىپ كەلگەندە بۇل سوعىس اۋعانستانعا بارعاندار مەن وندا قازا بولعاندار ءۇشىن عانا ەمەس، سول جىلداردا 300 ميلليونعا جۋىق حالقى بولعان بارلىق ك س ر و حالقى ءۇشىن ۇلكەن تراگەديا بولعانىن ۇمىتپايىق.
اۋعان سوعىسى-10
سول جىلدارى ك س ر و اۋعانستان وكىمەتىن قولداۋ ءۇشىن بيۋدجەتتەن جىل سايىن 800 ميلليون (10 جىلدا 8 ميلليارد) دوللار بولىنگەن. ال 40- ارميانى ۇستاۋ ءۇشىن جىل سايىن 3 ميلليارد دوللار ءبولىنىپ تۇرعان. 1989 - جىلى سول كەزدەگى ك س ر و مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ن.رىجكوۆ ءبىر توپ ەكونوميستەرگە اۋعان سوعىسىنىڭ بارلىق شىعىندارىن ەسەپتەۋدى تاپسىرادى.
الايدا، شىعىننىڭ جان تۇرشىكتىرەرلىك وراسان زور كولەمدە ەكەنىن كورگەن وكىمەت باسشىلارى حالىقتىڭ تولقۋىنان قورقىپ، ونى جاريالاماۋ كەرەك دەپ شەشكەن. كەڭەس ەكونوميكاسىن تىعىرىققا تىرەپ، داعدارىسقا ۇشىراتقان فاكتورلاردىڭ ءبىرى وسى - اۋعان سوعىسى ەكەنى ابدەن دالەلدەنگەن.
ەڭ قيىنى بۇل سوعىس ەشقانداي ناتيجەسىز اياقتالدى. كەڭەس جاعى قولداعان كابۋل وكىمەتىنە قارسىلار ازايۋدىڭ ورنىنا كۇن ساناپ وسە ءتۇستى. ماسەلەن، كەڭەس اسكەرىنىڭ بارىنشا كۇش العان 1986 - جىلدىڭ وزىندە مودجاحەدتەر اۋعانستان اۋماعىنىڭ 70 پايىزىنا باقىلاۋ جاساپ تۇرعان... كەڭەس وداعىنىڭ ىقپالىنداعى نادجيبۋللانىڭ وكىمەتى دە 3 جىلعا عانا شىداي الدى.
اۋمالى-توكپەلى اۋعانستان
اۋعانستان اۋماعىن ەجەلدەن مۇسىلمان حالىقتارى قونىستانىپ كەلگەن. مۇنداعى تىلدەرى، تۇرلەرى، ءىشىنارا دىلدەرى دە بولەك حالىقتاردىڭ ءبارىن دىندەرى بىرىكتىرىپ تۇراتىن ەدى. 1979 - جىلى ونداعى 20 ميلليونعا جۋىق حالىقتىڭ 40 پايىزعا جۋىعى پۋشتۋن، قالعانىن تاجىك، وزبەك، حازار، تۇركىمەن، ايماق جانە ت.ب. 20 شاقتى حالىق قۇرادى. ىشىندە قازاق، قاراقالپاق، قىرعىز دا بار. ءارقايسىسى ءوزىنىڭ قالىڭ شوعىرلانعان ايماقتارىندا قونىستانعان.
اۋعانستان اۋماعىنان ەجەلدەن نەشە ءتۇرلى سوعىستار ءوتتى. سونىڭ سوڭعى ۋاقىتتا بولعاندارىن عانا اۋىزعا الار بولساق، 18- عاسىردىڭ باسىندا اۋعانستاندى يراننىڭ تۇركى ناسىلدەس شاحى نادىر باسىپ الدى. 1747 - جىلى احمادشاح دۋرراني كوتەرىلىس اشىپ، ءنادىردى قۇلاتىپ، العاش رەت، كانداگاردا قازىرگى اۋعانستان اۋماعىن تۇگەل قامتىعان يمپەريا قۇردى.
تاريحتا «دۋرراني دەرجاۆاسى» دەپ اتالعان بۇل مەملەكەتتى ونىڭ ۇرپاقتارى تۇتاس ۇستاي الماي، 1818 - جىلى پەشاۆار، كابۋل، كانداگار جانە گەرات كنيازدىكتەرىنە بولىپ جىبەردى. بۇل كەزدە ءۇندىستاندى تۇگەل باسىپ العان اعىلشىندار اۋعانستان اۋماعىنا دا ءجيى كوز الارتىپ تۇرعان.
20 - عاسىردىڭ باسىنا دەيىن ول اۋعانستان اۋماعىن باسىپ الماق بولىپ ەكى رەت سوعىستى. الايدا، حالىقتىڭ قايسار قارسىلىعىنىڭ ارقاسىندا كارى ارىستاننىڭ ازۋى جاس مەملەكەتكە تولىق باتا الماي، تەك پروتەكتوراتتىعىن عانا مويىنداتا الدى. ونىڭ ۇستىنە قازىرگى ورتالىق ازيا ەلدەرىن تۇگەل باسىپ العان رەسەي يمپەرياسى دا ەۋرازيانىڭ ورتالىعىندا ورنالاسقان ستراتەگيالىق تۇرعىدان ماڭىزدى بۇل ەلدىڭ اعىلشىنداردىڭ ىقپالىندا كەتكەنىن قالاماي، اۋعاندىقتاردىڭ سوعىسىن قولداپ وتىرعان.
ءسويتىپ، І-دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا اۋعانستان انگليانىڭ پروتەكتوراتى بولسا دا بەيتاراپتىق ۇستانىپ، ەش جاققا تارتىلمادى. 1919 - جىلى امانۋللا حان اۋعانستاننىڭ اعىلشىندارعا ءىشىنارا باعىنىشتىلىعىنان ارىلىپ، تاۋەلسىز كورولدىك جاريالادى. ونى رەسەي، ودان كەيىن، 1926 - جىلى انگليا دا تانىپ، سول جىلى ديپلوماتتىق قاتىناستار ورناتادى. ايتا كەتەرلىگى سول، اۋعانستان كورولدىگى رەسەيدەگى بولشەۆيكتەر وكىمەتىن ەڭ ءبىرىنشى بولىپ تانىعان مەملەكەت.
وسى اۋعانستان كورولدىگى ءبىرشاما دامىپ، الىس-جاقىن شەتەلدەرمەن ساياسي-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستار ورناتادى. سونىڭ ىشىندە اعىلشىنداردىڭ جاۋى گەرمانيامەن دە قارىم-قاتىناستى ۇلعايتقان. اسىرەسە، كەڭەستىك رەسەيمەن اراداعى ارىپتەستىك ىنتىماقتاستىقتار بارىنشا كەڭەيگەن.
كەڭەس وكىمەتى اۋعاندىق اسكەريلەردى دايىنداپ، تەحنيكالىق كومەكتەر دە كورسەتكەن. ەسەسىنە، كەڭەس وكىمەتىنىڭ تالابىمەن امانۋللا حان وسىندا كەلىپ تىعىلعان ورتالىق ازيا ەلدەرىندە كەڭەسكە قارسى باس كوتەرگەن ازاتتىق كۇرەسكەرلەرى - باسماشىلاردى ۇستاپ بەرۋگە جانە ولاردى قىرۋعا جول بەرگەن. سوندىقتان دا، امانۋللاعا دەگەن قارسىلىق حالىق اراسىندا ۇدەي تۇسەدى.
وسىنداي سەبەپتەرمەن 1928 - جىلى اۋعانستاندا مەملەكەتتىك توڭكەرىس بولىپ، وكىمەت باسىنا باچاي ساكاو كەلەدى. ال امانۋللانىڭ وكىلى ستاليننەن اسكەري كومەك سۇرايدى. كەڭەس وكىمەتى 1921 - جىلى جاسالعان دوستىق تۋرالى كەلىسىمدى سىلتاۋراتىپ كومەك بەرۋگە كەلىسەدى.
ءسويتىپ كەڭەس اسكەرلەرى تاۋەلسىز اۋعانستان مەملەكەتىنىڭ شەكاراسىنان العاش رەت 1929 - جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا وتەدى. مۇندا دا تاجىكتىڭ تەرمەز قالاسىنىڭ تۇبىندەگى شەكارانى بۇزىپ، قىزىل اسكەرلەر باسقا ەلدىڭ اۋماعىنا شىعادى.
بۇل وتريادتىڭ قۇرامىندا 2 مىڭنان ارتىق سارباز، 4 زەڭبىرەك، 12 ستانوكتى جانە 12 قول پۋلەمەتى بولعان. اۋعان اسكەرىنىڭ فورماسىن كيگەن وسى اسكەر دە ءبىرشاما لاڭ تۋدىرعان. ولار كەليف، حاناباد جانە اۋعاندىق تۇركىلەردىڭ ورتالىعى مازاري-شاريف قالالارىن باسىپ العان.
مامىر ايىنىڭ اياعىنا دەيىن اۋعانستاندا سوعىس جۇرگىزىپ، تاعى دا بىرنەشە قالالار مەن قىستاقتاردى جانىشتاعان وترياد امانۋللا حان قارسىلىقتى توقتاتىپ، شەتەلگە قاشىپ كەتكەنشە وسىندا بولعان. كەڭەستىك گەنەرالداردىڭ ماقساتى - اۋعانستاندا كوممۋنيستىك رەجىمدى قولدايتىن قۋىرشاق رەسپۋبليكا ورناتۋ ەدى. ءبىراق ءدىندى جوققا شىعاراتىن ولاردى قالىڭ ەل قولداماي، بولشەۆيكتەردىڭ ماقساتى ورىندالمايدى.
1929 - جىلدىڭ قازان ايىندا اۋعانستاننىڭ بۇرىنعى وكىمەتىنىڭ پاريجدەگى ەلشىسى، امانۋللا حاننىڭ جاقىن تۋىسقانى گەنەرال مۇحاممەد ءنادىر حان ءۇندىستانداعى اعىلشىن وكىمەتىنىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن توڭكەرىس جاساپ، باچايدى تۇتقىنداپ، باسىن الادى. ءسويتىپ، اعىلشىن يمپەرياليزمىنىڭ سەنىمىنە كىرىپ، سولاردىڭ ايتقانىمەن جۇرسە دە دەربەستىگىن جوعالتپاعان وكىمەت جاساقتايدى. ال ك س ر و اسكەرلەرى سول جولى دا اۋعانستان اۋماعىندا ءتيىمسىز قان توگىپ، ەش ماقساتىن ورىنداي الماي شىققان بولاتىن.
نادىردەن كەيىن بالاسى مۇحاممەد زاحير شاح كورول بولدى. وسى، 1929 - جىلدان 1973 - جىلعا دەيىن بولعان كورولدىكتىڭ كەزىندە عانا 44 جىل بۇل ەلدە تىنىشتىق بولىپ، مەملەكەتتىڭ ىرگەسى ءبىرشاما نىعايعان. ا ق ش، ك س ر و، انگليا سەكىلدى ۇلى دەرجاۆالارمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتىلعان. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا دا اۋعانستان بەيتاراپتىق ۇستاندى. ال 1973 - جىلى زاحير شاحتى نەمەرە ءىنىسى مۇحاممەد ءداۋىت قۇلاتىپ، اۋعانستان رەسپۋبليكاسىن جاريالايدى.
اۋعانستاندا وكىمەتتىڭ ءجيى-ءجيى توڭكەرىلىپ، ازاماتتىق سوعىستىڭ تىنباي جۇرگىزىلىپ تۇرعانىنا سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالى كوپ بولدى. ولار وزدەرى قولدايتىن باسشىنى ۇنەمى قارۋلاندىرىپ، قارجىلاندىرىپ وتىرعان. مۇندا وزدەرىنىڭ ىقپالىنداعى رەجىمدى ورناتۋ ءۇشىن اعىلشىندار دا، ورىستار دا، ءتىپتى نەمىستەر دە قىزۋ ارەكەتتەر جۇرگىزدى.
ماسەلەن، سوڭعىلار 1930-40-جىلدارى اۋعانستاندى ءۇندىستانداعى اعىلشىن اسكەرىنە باسىپ كىرەتىن پلاسدارمعا اينالدىرۋ ءۇشىن ۇلكەن شارالار جاسادى. سونىڭ ىشىندە اۋەجايلار، كابۋلدەن گازنيگە جانە ۇندىستانمەن شەكارالاس اۋداندارعا كوپىرلەر سالىپ، جولدار تارتقان. مۇنىڭ ءبارى ءۇندىستانعا باسىپ كىرۋگە قاجەتتى بولعان سوڭ وزدەرى ءۇشىن سالىنىپ جاتقانىن بىلسە دە اۋعانستان وكىمەتى وعان ەش قارسىلىق بىلدىرمەگەن.
1973 - جىلى رەسپۋبليكا جاريالاعان ءداۋىتتىڭ ءومىرى ۇزاققا بارمادى. 1978 - جىلى كەزەكتى مەملەكەتتىك توڭكەرىس بولىپ، وكىمەت باسىنا كوممۋنيستەردىڭ ىقپالىنداعى اۋعانستاننىڭ حالىقتىق-دەموكراتيالىق پارتياسى كەلدى. ولار ءداۋىتتى 30 شاقتى وتباسى مۇشەلەرىمەن بىرگە ولتىرەدى.
«ءساۋىر توڭكەرىسى» دەپ اتالعان بۇل بۇلىكتىڭ باسىندا كوممۋنيست ن.م.تاراكي بولىپ، ارتىنان پرەزيدەنتتىككە سايلانادى. ال بابراك كارمال ۆيسە-پرەزيدەنت بولادى. ءوزارا تارتىستان كەيىن تازا كەڭەستىك جولدى قالاعان ب.كارمال ورنىنان الىنىپ، چەحوسلاۆاكياعا ەلشىلىككە جىبەرىلەدى.
الايدا، كوممۋنيستىك رەجىم ەلدەگى ءدىندارلار تاراپىنان قولداۋ تاپپايدى. ولاردىڭ ىقپالىنداعى حالىق تا كوممۋنيستەرگە قىرىن قاراپ، «ءساۋىر توڭكەرىسىنەن» تۋرا ءبىر جىل وتكەندە ۇلكەن كوتەرىلىس بولادى. ونى پرەمەر-مينيستر حافيزۋللا امين باستاعان وكىمەت اسكەرلەرى قان-جوسا قىلىپ باسادى. الايدا، ا ق ش-تا وقىعاندىعى سەبەپتى و ب ب-مەن (س ر ۋ) بايلانىسى بارىنان كۇدىكتەنگەن كەڭەس باسشىلارى تاراكيدەن ونى ورنىنان الۋدى تالاپ ەتەدى. ءبىراق، امين بۇرىن قيمىلداپ پرەزيدەنت سارايىن باسىپ الىپ، تاراكيدى ولتىرەدى. بۇعان حالىق ءتىپتى نارازى بولىپ، امينگە قارسى ەرەۋىلدەر ءجيى بولىپ تۇرادى.
اميندى ك گ ب-نىڭ «الفا» توبى 1979 - جىلدىڭ 27 - جەلتوقسانىندا قاسكويلىكپەن، ءبىر تۇندە ولتىرگەنىن تاريحتان جاقسى بىلەمىز. ول ءتىرى تۇرعاندا كەڭەستىك كەڭەسشى بولىپ جۇرگەن گەنەرال ۆ.پاپۋتين ونى ك س ر و-دان رەسمي تۇردە اسكەري كومەك سۇراۋعا كوندىرۋگە تىرىسادى. الايدا، امين رەسمي كومەك سۇراماعان جانە ب.كارمالدى ءوزىنىڭ ورنىنا وتىرعىزۋعا كونبەگەن. «الفانىڭ» تۇتقيىلدان ءتيىسۋىنىڭ ءبىر سىرى دا سول.
ال اۋعانستانعا اسكەر كىرگىزۋ تۋرالى ساياسي بيۋرونىڭ شەشىمى امين ولتىرىلمەي تۇرىپ قابىلدانعان. 1979 - جىلدىڭ 24-26 - جەلتوقسانىندا 105-اۋە-دەسانتتىق ديۆيزياسى كابۋلدەن 50 شاقىرىم جەردەگى باگرام اۋەجايىنا كولىكتىك ۇشاقتارمەن كۇندىز-ءتۇنى تاسىلعان. امين ولتىرىلگەننەن كەيىن مۇندا باسقا دا اسكەري بولىمدەر جەتكىزىلگەن. 1980 - جىلدىڭ اقپان ايىندا اۋعانستانداعى اسكەردىڭ سانى 58 مىڭ بولادى. ال ەڭ كوپ بولعان جىلدارى جالپى اسكەريلەردىڭ سانى 200 مىڭنان اسقان.
سونىمەن، 20 - عاسىردىڭ 19-جىلىنان بەرگى 60 جىلدا عانا التى وكىمەت كۇشپەن اۋىسقان، بارىنشا بولجالسىز، ۇنەمى توڭكەرىس پەن ازاماتتىق سوعىستان كوز اشپاعان، ەكونوميكالىق دامۋى مەيلىنشە ارتتا قالعان بۇل ەلدەن ك س ر و نە الامىن دەدى ەكەن؟ ونىڭ ۇستىنە حالقىنىڭ 100 پايىزى يسلامدى بەرىك ۇستانعان بولسا، ءدىندى مۇلدە تەرىسكە شىعاراتىن اتەيستەر بۇل ەلدە نە ىستەمەك؟ دەمەك، باسىپ كىرۋدىڭ باسقا سەبەپتەرى بولعان... ولار قانداي سەبەپتەر ەدى؟
ارناۋلى قىزمەتتەر اداستىرعان
اۋعانستانعا باسىپ كىرۋ تۋرالى شەشىمدى ساياسي بيۋرونىڭ وتە شاعىن قۇرامداعى مۇشەلەرى 1979 - جىلدىڭ 12 - جەلتوقسانىندا قابىلدايدى. پرەمەر-مينيستر ا.كوسىگين عانا قارسى بولعان بۇل شەشىمدى ارتىنان باسقا مۇشەلەر دە قولداپ، قول قويعان.
2013 - جىلدىڭ 12-سانىنداعى «سوۆەرشەننو سەكرەتنو» (س س) گازەتىندە «سپەسسلۋجبى: يگرا ۆ ۆوينۋ» اتتى ماقالا شىقتى. بۇل باسىلىم ورىستىڭ بۇگىنگى تاڭداعى ەڭ مىقتى دەگەن كاسىبيلەرى جازىپ تۇراتىن، ازىرگە ءوز اتىنا وتىرىكپەن، وسەكپەن كىر كەلتىرمەگەن شىنشىل گازەتتەرىنىڭ ءبىرى.
مىنە، وسى باسىلىم اۋعانستانعا كەڭەس اسكەرلەرىن كىرگىزۋدىڭ كوپ ادام بىلە بەرمەيتىن ءبىر شىندىعىن جازىپتى. الدىمەن وندا 1979 - جىلعى ناۋرىز ايىنىڭ باسىنداعى ساياسي بيۋرو وتىرىسىنىڭ اۋعانستان ماسەلەسىنە بايلانىستى ستەنوگرامماسى كەلتىرىلگەن. وندا برەجنەۆ، اندروپوۆ، كيريلەنكو، ت.ب. اۋعانستانعا قانداي دا ءبىر كومەك بەرۋدەن توقتالا تۇرۋ قاجەتتىگىن ايتقان. ويتكەنى، وسىعان دەيىن بەرىلگەن كومەكتى اۋعان وكىمەتى «ءتيىمدى پايدالانا الماعان».
ال ەندى مىنا قىزىققا قاراڭىز. بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ وسىنداي پىكىرلەرىنە قاراماي قورعانىس ءمينيسترى ۋستينوۆ اۋعانستانعا اسكەر ەنگىزۋدىڭ ەكى نۇسقاسىن جاساپ، ونى 17 - ناۋرىزدا وتىرىسقا قاراۋعا ۇسىنعان. وسىنىڭ وزىنەن قولجەتىمدى ستەنوگراممانىڭ قولدان جاسالعانىن، ال شىن مانىندە بيۋرودا نە ايتىلعانى جاسىرىن قالعانىن كورسەتەدى.
وسى ۇسىنىستاردىڭ ءبىرى قابىلدانىپ، الدىمەن، 1979 - جىلدىڭ 7-9 - شىلدەسىندە باگرام قالاسىنا اسا قۇپيا جاعدايدا، اۋعان اسكەرىنىڭ كيىمى كيىندىرىلگەن «مۇسىلمان باتالونى» ەنگىزىلەدى. وسى ۋاقىتتا ك گ ب-نىڭ ارناۋلى توپتارى دا اۋعانستانعا اياق باسادى. بۇل كۇش تاراكي باستاعان اۋعان رەجىمىنە كومەك بەرۋ ءۇشىن عانا كىرگىزىلگەن بولسا، ەندى، قىركۇيەك ايىندا امين ونى بيلىكتەن تايدىرىپ، ولتىرگەننەن كەيىن تاۋەلسىز ەلدى باسىپ الىپ، «ءوزىنىڭ» ادامىن تاققا وتىرعىزۋ تۋرالى راديكالدى ۇسىنىس قولعا الىنادى.
وسى ۋاقىت ارالىعىندا ك س ر و باسپاسوزىندە امين تۋرالى الدىمەن جاقسى پىكىرلەر تاراتىلعان ەدى، ال اينالاسى ءبىر جارىم-ەكى ايدان كەيىن ونى سىناۋ باستالدى. وسىنىڭ وزىنەن-اق كوزى قاراقتى كەڭەس وقىرماندارى اۋعانستان تۇرعىسىنداعى وكىمەت ساياساتىنىڭ تۇراقسىزدىعىن اڭعارعان. سونىمەن، 12 - جەلتوقساندا جوعارىدا اتالعان شەشىم قابىلداندى عوي. ال بۇل ۋاقىتتا اۋعانستانعا ەنگىزىلەتىن اسكەر مەن ونى ەنگىزۋ جولدارىنىڭ جوسپارى الدەقاشان جاسالىپ قويعان ەدى.
ك س ر و باسشىلىعىنىڭ اۋعانستانعا اسكەر ەنگىزۋگە سونشا قۇمار بولىپ، دەدەكتەپ كەتكەنى نەسى دەگەن سۇراق تۋادى. سويتسە ەڭ نەگىزگى سەبەپ ا ق ش-تىڭ ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىندا (و ب ب) بولىپ شىعادى. وسى قىزمەتتىڭ قۇپيا قورجىندارىندا ك س ر و-نى اۋعان «باتپاعىنا» باتىرىپ، «وزدەرىنىڭ ۆەتنامدارىن» جاساۋ تۋرالى يدەيا قولعا الىنىپ، ونى ىسكە اسىرۋ باستالعان ەكەن.
ول ءۇشىن ا ق ش، انگليا جانە گەرمانيا اۋعانستاننىڭ سولتۇستىگىنە كوز تىگىپ، وندا شاعىن جانە ورتا قاشىقتاعى «پەرشينگ» زىمىراندارىن ورنالاستىرۋدى كوزدەپ وتىر، ءسويتىپ، اۋعانستاندى ءوز ىقپالدارىندا ۇستاپ، پاكىستاننان يرانعا كوپىر تارتپاقشى، ال امين بولسا، كەزىندە ا ق ش-تا وقىعان، سوندا جۇرگەندە و ب ب-نىڭ قۇرىعىنا تۇسكەن جانسىز دەگەن داقپىرتتى اسا «قۇپيا» جاعدايدا كەڭەس بارلاۋشىلارىنىڭ قۇلاعىنا تيگىزەدى.
مۇنداي ارانداتۋدى ساراپتاپ، كاسىبي تۇرعىدان سارالاۋعا، وتىرىك ەكەندىگىن اشكەرەلەۋگە ك گ ب-نىڭ قاۋقارى بولماي شىعادى. سول جىلدارى ك گ ب-نىڭ سىرتقى بارلاۋ باسقارماسىن باسقارعان ۆ.كريۋچكوۆ ءوزىنىڭ ەستەلىك كىتابىندا:
«بىزگە ءبىرقاتار باتىس ەلدەرىنىڭ اۋعانستاندا بەلسەندىلەر قيمىلداي باستاعانى جونىندە اقپارات ۇدايى ءتۇسىپ تۇردى. ولاردا كەڭەسكە قارسى ارەكەت بەلەڭ الا باستاعانى انىق بولاتىن. مۇنى بايقاماۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس ەدى» دەپ جازعان. ال اقپاراتتاردى سارالاپ ەدىك، ول تەرىس بولىپ شىقتى دەگەندى اۋىزعا دا المايدى.
ك گ ب-نىڭ وسىنداي ۇركىتۋلەرىنەن كەيىن ساياسي بيۋروداعى ساققۇلاق شالدار ا ق ش-تىڭ الدىن وراپ، اۋعانستاندى ۋىستان شىعارماۋ جونىندەگى ۇسىنىستى ءسوزسىز قولدايدى. ءبىراق، «س س»-داعى اتالمىش ماقالادا اسكەريلەر بۇل شاراعا قارسى بولعانى جازىلادى.
ماسەلەن، باس شتابتىڭ باستىعى ن.وگاركوۆ، ونىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى س.احرومەيەۆ ت.ب. بۇل ارەكەتكە قارسى بولىپ:
«ءبىز مۇنداي كومپانيادان ەشقانداي اسكەري-ستراتەگيالىق پايدا تاپپايمىز، سوندىقتان نە تەمىرجولى، نە سۋ جولى جوق الاپات تەمىر قاپشىققا باسىمىزدى سۇعۋدىڭ قاجەتى قانشا، ول جاقتا قارۋ-جاراق، ماتەريالدىق-تەحنيكالىق جابدىقتار جەتكىزۋدىڭ قىمباتقا تۇسەتىنى سونشالىق، زاردابىن ءالى نەمەرەلەرىمىز دە تارتاتىن بولادى»، دەگەن سوزدەر ايتقانىن كەلتىرەدى. ءبىراق ساياسي بيۋرونىڭ مۇشەسى بولىپ تابىلاتىن قورعانىس ءمينيسترى ۋستينوۆ ولاردىڭ اۋزىن جاۋىپ تاستايدى.
ا ق ش-تىڭ سول جىلدارداعى (1977-81 ج.ج.) پرەزيدەنتى د.كارتەر، ال ونىڭ كەڭەسشىسى قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايتىن ز.بجەزينسكيي بولعان. ۇزاق جىلداردان كەيىن، 1998 - جىلى جۋرناليستەرگە بەرگەن سۇحباتىندا ول ا ق ش-تىڭ كەڭەس جاعىن اسكەري ينتەرۆەنسيا جاساۋعا ارانداتۋ ءۇشىن كوممۋنيستەر ورناتقان رەجىمنىڭ قارسىلاستارىن جاسىرىن تۇردە قولداعانىن مويىندايدى. سول ءۇشىن مودجاحەدتەردى قارۋمەن دە، قارجىمەن دە توقتاۋسىز قامتاماسىز ەتىپ تۇرعانىن ايتادى.
وسىنداي ارانداتۋ سوعىسىن جۇرگىزگەندەرىڭىزگە وكىنبەيسىز بە دەگەن سۇراققا ز.بجەزينسكيي اۋزى-مۇرنى قيسايماي: «وكىنگەنى قالاي؟ نەنى ايتىپ تۇرسىز؟ بۇل قۇپيا وپەراسيانىڭ يدەياسى تاماشا بولىپ شىقتى. وسى ارقىلى ءبىز ورىستاردى اۋعان قاقپانىنا اپارىپ تىقتىق، ءسىز ماعان سول ءۇشىن وكىنىڭىز دەمەكسىز بە؟»، دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
«س س»-نىڭ اتالمىش ماقالاسىندا كەڭەس وكىمەتىن ۆەتنام باتپاعى سياقتى قىلىپ اۋعانستاننىڭ قاپشىعىنا تىعۋ يدەياسىن جالعىز بجەزينسكيي ەمەس، سول كەزدەگى و ب ب تۇگەل اڭساعانى جانە سول ماقساتتا جۇمىس ىستەگەنى تۋرالى باسقا دا دەرەكتەر ايتىلادى. ءتىپتى اميندى دە ارانداتىپ، ا ق ش-تىڭ سول كەزدە اۋعانستاندا بولعان وكىلى ب.امشۋتس ونىمەن قايتا-قايتا كەزدەسەدى. قۇلاعى دەلديىپ جۇرگەن ك گ ب مۇنداي ءجيى كەزدەسۋلەردەن كۇدىكتەنبەي قالار ما؟
ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، ا ق ش ك س ر و-نى اۋعانستان اۋماعىنا اسكەرمەن كىرۋگە ارانداتۋ ارقىلى ەكونوميكالىق، اسكەري تۇرعىدان السىرەتۋدى كوزدەگەن ەكەن. ز.بجەزينسكيدىڭ ارتىنان ماقتانىشپەن ايتقان ءسوزى مىناۋ بولعان: «ون جىل بويى ماسكەۋ ۇكىمەتتىڭ ىڭىرشاعىن اينالدىرعان سوعىستى جۇرگىزۋگە ءماجبۇر بولدى، بۇل قاقتىعىس كەڭەس يمپەرياسىن ابدەن دىڭكەلەتىپ، اقىرى تاراتىپ تىندى»...
مىنە سولاي، ك گ ب-نىڭ تەك الىس-جاقىننىڭ بارىنەن قاۋىپ ءتوندىرىپ، جاۋ كورىپ وتىرعان «اسىرە قىراعىلىعىنىڭ» قىرسىعى ارتىنان ءوزى قىزعىشتاي قورىعان كەڭەس وكىمەتىن توڭكەرىپ تاستاۋعا دا قىزمەت ەتكەن.
ستاليننىڭ كەزىنەن قولعا تۇسكەن دەرەكتى وبيەكتيۆتى تۇردە سارالاۋعا ەمەس، تەك ءتۇرلى قاۋىپ ىزدەۋگە عانا ماشىقتانعان قىزمەت، ءسويتىپ، ك س ر و-نىڭ تاريح ساحناسىنان كەتۋىنە دە ءوزىنىڭ ۇلەسىن قوسىپتى. ءتىپتى مەملەكەتتىڭ ىشىندەگى ىستەردە دە ك گ ب-نىڭ قاتەلىكتەرى زور شىعىندارعا، قاندى قىرعىندارعا ۇشىراتتى.
ماسەلەن، 1986 - جىلى قازاقستاندا د.قونايەۆتى اۋىستىراردا ك گ ب دۇرىس انىقتاما بەرسە گورباچەۆ، بالكي، قاتەلىكتى قادامعا ۇرىنباس ەدى. ال ولار: قازاقستان حالقىنىڭ 40 پايىزدان ازى عانا قازاق، ونىڭ دا 40 پايىزدايى قازاقشا بىلمەيدى، ياعني بۇل حالىقتىڭ ۇلتتىق سەزىمدەرى سونگەن، ولارعا رەسپۋبليكا باسشىلىعىنا كىمدى قويسا دا ءبارىبىر دەگەن مازمۇندا انىقتاما بەرگەن بولۋى كەرەك. وسى قاتەلىك قانشاما كوز جاسىنىڭ توگىلۋىنە ۇرىندىردى.
ءسوزىمىزدىڭ سوڭىندا اۋعان سوعىسىنا قاتىسقاندار تۋرالى پىكىرىمىزدى دە ايتا كەتۋدى ءجون سانادىق. بۇل جىگىتتەر وتان بۇيرىعىندا تۇردى، ولار اسكەري ادامدار بولعاندىقتان بۇيرىقتىڭ قاتە-دۇرىسىن ساراپتاعان جوق. ەشقايسىسى دا دەزەرتير بولماي، ساتقىندىق جاساماي، موينىنداعى مىندەتىن ورىندادى. سوندىقتان ولاردىڭ ەرلىگىنە ەشكىمنىڭ شۇباسى بولماۋى كەرەك دەپ ويلايمىز. كەڭەستىك كەزەڭنىڭ كەزەكتى كەڭكەلەستىگىنە سولداتتار مەن وفيسەرلەردىڭ كىنالى ەمەستىگى كۇمانسىز.
جاقسىباي سامرات
«ەگەمەن قازاقستان». 2014-جىل
