ابزال ساپاربەك ۇلى: الىستاعى اعايىن قازاقستانعا عانا كەرەك
استانا. KAZINFORM - جاھاندىق ميگراتسيا ماسەلەلەرى ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى زاڭدىق رەتتەۋلەرگە قاراماستان، قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن حالىقارالىق جيىنداردىڭ كۇن تارتىبىندەگى وزەكتى ترەندتەردىڭ كوشباسىندا كەلەدى. ب ۇ ۇ-نىڭ ميگراتسيالىق ترەندتەرگە قاتىستى بايانداماسىنا سايكەس، قازىرگى ۋاقىتتا 300 ميلليونعا جۋىق ادام ءوزىنىڭ تاريحي وتانىنان جىراقتا ءومىر كەشۋدە. حالىقارالىق ساياسي-ەكونوميكالىق قۇبىلىستار ميگراتسيالىق-دياسپورالىق ترەندتەردىڭ ودان ءارى ۇدەي تۇسۋىنە ىقپال ەتىپ وتىر. بۇل ءوز كەزەگىندە الەم ەلدەرىندەگى دياسپورالاردىڭ پايدا بولۋىنا جانە مەملەكەتتەردىڭ شەتەلدەردەگى وتانداستارىنا قاتىستى ساياساتىن قايتادان قاراپ، جاڭادان جاساقتاۋعا يتەرمەلەيتىنى زاڭدىلىق.
بۇگىنگى تاڭدا رەسمي دەرەكتەرگە سايكەس الەم ەلدەرىندە 3,5 ميلليون ەتنيكالىق قازاق بار. الايدا ءتۇرلى زەرتتەۋلەر مەن ساراپشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا، شەتەلدەردەگى قازاقتاردىڭ سانى 7 ميلليونعا جۋىقتاۋى مۇمكىن. ولاردىڭ باسىم بولىگى وزبەكستان، قىتاي جانە رەسەي مەملەكەتتەرىندە، وزدەرىنىڭ تاريحي-ەتنيكالىق كەڭىستىگىندە عۇمىر كەشىپ جاتقان ينديگەندى، ياعني سول ەلدىڭ بايىرعى ەتنوستىق بولىگى رەتىندە سانالادى.
سونداي-اق قازاق دالاسىنداعى تار جول، تايعاق كەشۋ، قيلى كەزەڭدەر قاراكوزدەردىڭ ەلىم- ايلاپ جەرىن تاستاپ، شەكارا اسۋعا ءماجبۇر ەتكەن جايتتاردى دا بىلەمىز. ءتۇرلى قيىندىقتار كەزىندە جەر اۋعان قازاقتار ءارىسى التايدان تايۆانعا، بەرىسى يران، اۋعانستان مەن قىتايعا ورنىعىپ، ءبىر بولىگى تيبەتكە، ودان پاكىستان مەن ءۇندىستانعا كوشىپ، سوڭىندا تۇركيا جەرىنە بارىپ تىنىشتىق تاپتى. ولاردان تاراعان كەلەسى بۋىن ەۋروپا مەن امەريكا قۇرلىقتارىنا دا تارادى. وسىلايشا، تاريحي فاكتورلار شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى.
ەندىگى كەزەكتە ولاردىڭ قازاقىلىقتان اجىراماي، وزدەرى ازامات بولىپ سانالاتىن ەلدەرى مەن اتاجۇرتى قازاقستان اراسىندا التىن كوپىر رەتىندە ساقتالۋى ءبارىمىز ءۇشىن اسا زور مىندەت. شەتتەگى قازاقتاردىڭ انا تىلىنەن، داستۇرىنەن ايىرىلىپ، تاريحي وتانىنان كۇننەن- كۇنگە الىستاي تۇسسە، ولاردىڭ قازاقستانعا كەلۋ الەۋەتى جىلدان-جىلعا تومەندەي بەرەتىنى دە زاڭدىلىق.
وسى تۇستا، «ەرىم دەگەن ەل بولماسا، ەلىم دەيتىن ەر قايدان بولسىن» دەگەن حالىق دانالىعى اتاجۇرتقا، ياعني قازاقستانعا، ۇلكەن ءمورالدىق جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى.
شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ اتامەكەنگە دەگەن اڭسارىن ارتتىرۋ ءۇشىن، ولاردى جوقتاۋشى تۇتاس مەملەكەت بار ەكەنىن سەزىندىرۋ ءۇشىن، ولاردىڭ ەتنيكالىق تۇرعىدا وزىندىك مادەني ارەالى بار ەكەنىن كورسەتۋ ءۇشىن ولارعا قاتىستى مەملەكەتتىك مادەني-رۋحاني كومەكتى اياماي كورسەتۋىمىز كەرەك ەكەنى ءسوزسىز.
ىلكىدە اتالعان ماقسات-مىندەتتەردى مەجەسىنە جەتكىزۋ ءھام شەتەلدەگى وتانداستاردى جان-جاقتى قولداۋ، حالىقتىڭ ۇدەسى مەن مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن مۇلتىكسىز ورىنداۋ ماقساتىندا ق ر سء ى م- گە قاراستى «وتانداستار قورى» كوممەرتسيالىق ەمەس اكسيونەرلىك قوعامى (ءسوز ورامىنا وڭتايلى بولۋى ءۇشىن ءارى قاراي - «قوعام» دەپ قىسقاشا قايىرامىز)، جۇيەلى جۇمىس اتقارىپ كەلەدى.
«وتانداستار قورى» قوعامىنىڭ الدىنا شەتەلدەگى وتانداستاردى تاريحي وتانى توڭىرەگىندە بىرىكتىرۋ، قازاقستاننىڭ وركەندەۋ جولىندا جۇمىلدىرۋ ماقساتى دا قويىلعان.
سول سەبەپتى دە قوعام قىزمەتىنىڭ باسىم بولىگى شەتەلدەگى رەپاترياتسيالىق الەۋەتتى ساقتاۋعا، شەتتەگى وتانداستارعا جان-جاقتى قولداۋ كورسەتۋگە باعىتتالعان.
قوعام مەملەكەتتىك ساياسي كۋرستى باسشىلىققا الا وتىرىپ، بىلتىر شەتەلدەگى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ انا ءتىلى مەن ۇلتتىق بىرەگەيلىگىن ساقتاپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن مادەني مۇرانى ۇرپاقتان- ۇرپاققا جەتكىزۋ ءۇشىن ولارعا مادەني-رۋحاني قولداۋ سيپاتىنداعى شارالاردى ىسكە اسىرىپ، الەمنىڭ ءار تۇپكىرىندەگى 200 گە جۋىق قازاق مادەني ورتالىقتارىمەن بايلانىستى نىعايتۋ جۇمىسىن ءساتتى جالعاستىردى.
مادەنيەت، انا ءتىلىن ۇيرەتۋ، سالت-ءداستۇردى جاڭعىرتۋ، اتاجۇرتپەن جاقىنداستىرۋعا ارنالعان سۇبەلى جوبالار ءساتتى جۇزەگە اسىرىلدى. ونىڭ ۇستىنە، ەل باسشىلىعىنىڭ جاڭا مىندەتتەرىنە سايكەس، قوعامنىڭ تارگەتتىك جۇمىس اۋديتورياسى كەڭەيۋدە: ەتنيكالىق قازاقتارمەن قاتار، بۇرىنعى وتانداستار جانە شەتەلدەگى قازاقستاندىقتار دا دياسپورالىق ساياساتتىڭ نەگىزگى نىسانىنا اينالىپ وتىر.
وسى ورايدا، اتالعان ءۇش اۋديتوريانى قامتىعان، شەتەلدە ءوز سالاسىندا كاسىبي جەتىستىككە جەتكەن، اسا بەلسەندى وتانداستارىمىزدىڭ باسىن قوسقان 2023 -جىلعى مەگاجوبا - استانا قالاسىندا وتكەن وتانداستار فورۋمى.
الەمنىڭ 40 قا جۋىق ەلىنەن كەلگەن قارىمدى قانداستاردى قاسيەتتى قاراشاڭىراقتا قاۋىشتىرعان قۇرىلتاي قازاق مادەني ۇيىمدارىنىڭ باسشىلارى، بۇرىنعى وتانداستار، ەكسپاتتار، جاستار - بارلىعى 200 دەن استام دەلەگاتتار باس قوسقان ارقاداعى القالى جيىن قاتىسۋشىلارعا ەرەكشە اسەر سىيلاپ، كوكەيتەستى ماسەلەلەرى مەن تۇيتكىلدى تۇستارىن ءسوز ەتىپ، شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ جاي-جاپسارى مەن كەلەلى كەلەشەگى تالقىلانعان، ەمەن-جارقىن جۇزدەسۋ بولدى.
فورۋم استا-توك توي مەن كوپىرمە ءسوزدىڭ ەمەس، ورامدى ويلار مەن ۇتقىر يدەيالار وزدىرىلعان، شەتەلدەگى وتانداستاردىڭ ينتەللەكتۋالدىق كۇش-قۋاتى، شەتەلدەگى قازاق ءتىلى مەن قازاق اقپارات قۇرالدارىنىڭ جاعدايى، كرەاتيۆتى ەكونوميكاداعى قازاقتار، شەتەلدەگى وتانداستاردىڭ بيزنەس الەۋەتى، قانداستاردىڭ ەل دامۋىنداعى ۇلەسى قازاقستاندىق ەكونوميكانىڭ درايۆەرى سىندى 7 ءتۇرلى سەسسيالىق وتىرىستا تاتىمدى تاقىرىپتار تالقىعا تۇسكەن اشىق الاڭ قىزمەتىن اتقارا ءبىلدى. اتامەكەنگە ارنايى ات تەرلەتىپ الىستان كەلگەن اقجارما اعايىننىڭ تۋعان جەرگە تابانى ءتيىپ، وتانشىل سەزىمى ۇدەي ءتۇسىپ، ۇلتتىق رۋحى اسقاقتاعانىن بۇقارالىق اقپارات كوزدەرىنە بەرگەن جۇرەكجاردى سۇحباتتارىنان كورۋگە بولادى.
«وتانداستار» دەگەن سالماقتى ءسوزدىڭ ارتىندا «ءبىرتۇتاستىق» دەگەن عالامات عاقليا، تۋرا تۇسىنىك بار. الەمگە تارىداي شاشىلعان ەتنيكالىق قازاقتار، بۇرىن قازاقستاندىق بولعان، قازىرگى ۋاقىتتا تاريحي وتانىنا قونىس اۋدارعان بۇرىنعى وتانداستار جانە ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن شەتەلدە ەڭبەك ەتىپ جاتقان قازاقستاندىقتار - ءبىر قولدىڭ بەس ساۋساعىنداي جۇپ- جۇمىر ءبىر قاۋىم، وتانداس، مەكەندەس، ەلىمىزگە تىلەۋلەس جاندار.
كىشى قۇرىلتاي - شەتتەگى قازاقتىڭ باس قوسار الاڭى
شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ بىرلىگىن كورسەتەتىن ايرىقشا ينستيتۋت - كىشى قۇرىلتاي. مىسالى، سوڭعى رەت رەسەيدە وسىدان جيىرما جىل بۇرىن 1998 -جىلى، ال موڭعوليادا 2010 -جىلى وتكەن قازاقتاردىڭ كەزدەسۋلەرى 2023 -جىلى «وتانداستار قورى» قوعامىنىڭ باستاماسىمەن قايتا جانداندى دەسەك، ارتىق ايتىلعان ءسوز ەمەس. وسى ورايدا، وتكەن جىلدىڭ 9-11-مامىر ارالىعىندا رەسەيدىڭ ماسكەۋ قالاسىندا رەسەي قازاقتارىنىڭ، 4-8-شىلدە ارالىعىندا موڭعوليانىڭ بايان-ولگەي قالاسىندا موڭعول قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايلارى ۇيىمداستىرىلىپ، ەكىجاقتى مادەني ديپلوماتيالىق ىنتىماقتاستىق دامي ءتۇستى.
ال جىل سايىن وتكىزىلەتىن ەۋروپا قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايلارىن قارابايىر باسقوسۋ ەمەس ۇلتتىق مازمۇن مەن ىسكەرلىك سارىنعا تولى جاڭاشا باعىتتا باسقوسۋ فورماتىندا وتكىزۋ مۇمكىن بولدى. 2023 -جىلدىڭ 26-28-مامىر ارالىعىندا گەرمانيانىڭ كەلن قالاسىندا وتكەن ەۋروپا قازاقتارىنىڭ كىشى قۇرىلتايىمەن قاتار، ەۋروپالىق ۋنيۆەرسيتەتتەردە ءبىلىم الىپ جاتقان 50 گە جۋىق قازاق دياسپوراسى جاستارىنىڭ كەزدەسۋى دە ۇيىمداستىرىلدى.
ەۋروپانىڭ 15 ەلىنەن 30 عا جۋىق قازاق ۇيىمىنىڭ جەتەكشىلەرى مەن بەلسەندىلەرى قاتىسقان قۇرىلتايعا العاش رەت بۇرىنعى وتانداستار مەن سول جاقتا ەڭبەك ميگرانتى رەتىندە عۇمىر كەشىپ جاتقان جاڭا قازاقستاندىق دياسپورا وكىلدەرى شاقىرىلدى.
بۇل - قازاق حالقىنىڭ ەل ىشىندە دە، سىرتىندا دا ادامسۇيگىش باۋىرمالدىعى مەن تاتۋلىقتى تۋ ەتكەن بىرلىگىنىڭ ناق كورىنىسى.
قازاقتىڭ اسەم ءانى مەن كۇيىنە شولىركەگەن شەتتەگى قازاقتارعا ارناپ، قازاقستاندىق مادەنيەت وشاقتارىمەن بىرگە ۇلت- اسپاپتار وركەسترى مەن زامانالى ونەر جۇلدىزدارىنىڭ قاتىسۋىمەن گەرمانيا، رەسەي، موڭعوليا جانە وزبەكستان ەلدەرىندە ۇزىن سانى 8 كونسەرتتىك باعدارلاما مەن ۇلتتىق ونەر كەشتەرى ۇيىمداستىرىلدى.
رۋحاني تۇرعىدا شەتەلدەگى قازاقتار «قازاق» رەتىندە قازاقستانعا عانا كەرەك. ولاردىڭ قازاقىلىعىنىڭ جوعالىپ بارا جاتقانى اشى اقيقات. ولار ءبىزدىڭ قولداۋىمىزعا مۇقتاج. اتاجۇرتىنا ارقا سۇيەپ، كومەك كۇتەدى. ولاردىڭ ءبىراز بولىگى تۇرعىلىقتى ەلىنەن كوشپەي، ءبىراق تاريحي اتامەكەنىنەن قول ۇزبەي ءومىر سۇرگىسى كەلەدى.
ەلدە جۇرگەن قازاقتار كۇندە كورە الاتىن كونسەرتتى ولار جىلداپ كۇتەدى. الىستاعى انگليا مەن المانيادا ەمەس، قازاقستانمەن ىرگەلەس ر ف التاي رەسپۋبليكاسىنىڭ قوساعاش اۋدانىندا سوڭعى 30 جىلدا ەشقانداي قازاقستاندىق ونەرپازداردىڭ كەشەندى كونسەرتى بەرىلمەپتى.
بىلتىر «وتانداستار قورى» قوعامىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن تاتتىمبەت اتىنداعى اكادەميالىق قازاق حالىق اسپاپتارى وركەسترى سول جاقتا كونسەرت قويىپ، حالىقتىڭ ۇلتتىق رۋحىن كوتەردى.
سوندىقتان شەتەلدە كونسەرتتەر مەن كەزدەسۋلەر، قۇرىلتايلار ۇيىمداستىرۋ جانە تاعى باسقا مادەني- گۋمانيتارلىق ءىس-شارالاردى ىسكە اسىرۋ ماسەلەسىنە بايىپپەن، ستراتەگيالىق كوزقاراسپەن قاراي الساق، 21- عاسىردا جاڭا كۇشكە يە مادەني ىقپالدىڭ، رۋحاني كومەكتىڭ ماڭىزدىلىعىنا تەرەڭىرەك بويلار ەدىك.
سەبەبى بۇل - سايىپ كەلگەندە نەوليبەرالدىق ساياسي اعىمنىڭ كورنەكتى وكىلى، بەلگىلى ساياساتتانۋشى، گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى د. نايدىڭ «جۇمساق كۇش» كونسەپتىسىن ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان قولدانۋدا، اسىرەسە، قازىرگى ۋاقىتتا الەمدىك «جۇمساق كۇش» دەڭگەيى رەيتينگىندە 80-ورىندا تۇرعان قازاقستاننىڭ مادەني ىقپالىن ارتتىرۋعا سەپ بولاتىن قوزعاۋشى كۇش.
2023 -جىلى قيانداعى قارا كوزدەر قازاقى قالپىنان اجىراماي، تاريحي تىرەگىنە، ۇلتتىق تامىرىنا ەتەنە ءوسسىن دەگەن نيەتپەن 6 ەلدە (قىرعىز رەسپۋبليكاسى، موڭعوليا، وزبەكستان، رەسەي، تۇركيا، ا ق ش) 18 «ۇلتتىق ونەر» ۇيىرمەلەرى (8 دومبىرا، 1 ءان ايتۋ، 3 ۇلتتىق ءبي، 1 قازاقشا كۇرەس، 4 توعىزقۇمالاق، 1 قولونەر) تۇڭعىش رەت جۇزەگە اسىرىلدى. جالپى، اتالعان كۋرستارعا 200 گە جۋىق وقۋشى قاتىستى.
سونداي-اق قازاقستان جازۋشىلار وداعىمەن بىرلەسە شەتەلدەگى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ ەلەۋلى ەڭبەكتەرىن ەلگە تانىستىرىپ، ادەبي مۇرامىزدى بايىتۋدى كوزدەيتىن قانات قاقتى جوبا - «ۇلى دالا» كىتاپ سەرياسى اياسىندا شەتەلدەگى قالامى ۇشتى قالامگەرلەردىڭ 9 تاريحي-تانىمدىق ەڭبەگى جارىق كوردى. سونداي-اق «ءار قازاققا - ءبىر كىتاپ!» اكسياسى اياسىندا 4 مىڭعا جۋىق كىتاپ جيناقتالىپ، 3 مىڭنان استام كىتاپ شەتەلدەگى قازاقتار اراسىنداعى ءوز وقىرمانىنا جول تارتتى.
ءداستۇرلى قورجىن
«قورجىن تۇبىندە ساقتاعان سىباعا» دەگەن ءسوز قالعان ەجەلدەن. اتادان ميراس بولعان، ءماندى دە ءساندى سالتتى ساقتاپ، ءداستۇردى دارىپتەمەك ماقساتتا «وتانداستار قورى» قوعامى ءبىراز جىلدان بەرى ء«داستۇرلى قورجىن» جوباسىن ىسكە اسىرىپ كەلەدى.
اتاپ ايتقاندا، الەم ەلدەرىندەگى قازاق مادەني ورتالىقتارىنا قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تۋى، ۇلتتىق كيىم مەن بۇيىمدار، دومبىرا سىندى ۇلتتىق اسپاپتار مەن كىتاپتاردان تۇراتىن قۇراق سىيلىق سىيعا تارتىلدى. مىسالى، بىلتىردىڭ وزىندە 20 دان استام مادەني ورتالىققا 100 گە جۋىق دومبىرا، قازاقى ناقىشتاعى كيىمدەر جانە ۇلتتىق بۇيىمدار تارتۋ ەتىلدى.
حالىقارالىق بايلانىستاردى دامىتۋ باعىتىندا «وتانداستار قورى» رەسەي، وزبەكستان، ءازىربايجان، تۇركىمەنستان ەلدەرىنىڭ دياسپورالىق ۇيىمدارىمەن ارىپتەستىك ورناتقان. استانادا وتكەن تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ (ت م ۇ) مەرەيتويلىق X سامميتىندە پرەزيدەنت ق. توقايەۆ «...ءبىز بابالار وسيەتىن ورىنداپ، تۇركى ەلدەرىنىڭ ىنتىماعىن نىعايتىپ كەلەمىز. ەندىگى ماقسات - ءوزارا سەنىمگە جانە باۋىرلاستىققا نەگىزدەلگەن بىرلىگىمىزدى ساقتاپ، وسكەلەڭ ۇرپاققا تابىستاۋ. ...سوندىقتان تۇركى حالىقتارىنىڭ ىقپالداستىعىن ارتتىرا ءتۇسۋ - بارىمىزگە ورتاق مىندەت» دەگەن بولاتىن.
وسى ورايدا، «وتانداستار قورى» قوعامى ت م ۇ اياسىندا ۇيىمعا مۇشە مەملەكەتتەرمەن دياسپورالىق ساياسات باعىتىنداعى ەكىجاقتى جانە حالىقارالىق بايلانىستاردى دامىتا تۇسۋگە اسا ءمان بەرىپ وتىر.
سونداي- اق سوڭعى ۋاقىتتاردا تىڭ قارقىنمەن دامىپ جاتقان قىتاي- قازاق قاتىناسى قىتايداعى قازاقتارمەن مادەني بايلانىستى دامىتۋعا جول اشۋدا.
مىسالى، وتكەن جىلى كۇزدە ەلىمىزگە رەسمي ىسساپارمەن كەلگەن ق ح ر ۇلتتار ءىسى جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى پان يۋە مىرزامەن ەكىجاقتى كەزدەسۋ وتكەننىڭ ناتيجەسىندە، مادەني- گۋمانيتارلىق قاتىناستاردى جاڭا دەڭگەيگە شىعارۋعا مۇمكىندىك تۋىپ وتىر. قىتاي تارابى «وتانداستار قورى» قوعامىمەن ءوزارا ىنتىماقتاستىق ورناتۋعا مۇددەلىلىك تانىتتى.
ءتىل - ۇلتتىڭ جانى، رۋحى ءھام ۇيىتقىسى. شەتەل قازاقتارى، اسىرەسە، جاس بۋىن اراسىندا انا ءتىلىن ءبىلۋ دەڭگەيى ءماز ەمەس. ەگەر مەملەكەتتىك قولداۋ نەگىزىندە زاماناۋي تەحنولوگيالاردى پايدالانا وتىرىپ، جاڭاشا شەشىمدەر قابىلدانسا، قازىرگى دەڭگەيىندە ساقتاپ قالۋعا بولار. «وتانداستار قورى» قوعامى ءوزىنىڭ قارجىلىق جانە ينتەللەكتۋالدى مۇمكىندىكتەرى شەڭبەرىندە جىل سايىن ونلاين جانە وفلاين قازاق ءتىلى كۋرستارىن وتكىزەدى. بىلتىرعى جىلى 34 ەلدەن 1200 دەن استام ادام كۋرسقا تىركەلىپ، جىل سوڭىنا دەيىن بەلسەندى قاتىسقان ءارى تەست تاپسىرمالارىنان ءساتتى وتكەن 400 گە جۋىق قاتىسۋشى سەرتيفيكاتقا يە بولدى.
اتاجۇرتقا كەلىپ، كىرپىش بولىپ قالاناتىن ناعىز الاپات كۇش-قۋات - جاستاردا
الاش زيالىسى، مەملەكەت قايراتكەرى ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «جاس مۇراتى - ءبىلىم مەن ءتالىم تالابى، ونەر، وقۋ - جاستىقتىڭ قارۋ جاراعى» دەگەن ساليقالى ءسوزى بار-تىن. «وتانداستار قورى» قوعامىنىڭ قىزمەتىندەگى باستى فوكۋستىڭ ءبىرى شەتەلدەگى قازاق جاستارىنا باعىتتالعان. جاستار - كەلەشەكتىڭ كەپىلى.
بارلىق مادەني مۇرا سولارعا قالادى، ونىڭ تابيعي جالعاۋشىسى دا سولار. اتاجۇرتىنا كەلىپ كىرپىش بولىپ قالاناتىن ناعىز الاپات كۇش- قۋات تا - سولار.
بۇل جۇمىس ەكى باعىتتا جۇرگىزىلەدى: ءبىرى - شەتەلدەگى قانداس بالالاردى جىل بويى شىعارماشىلىققا باۋلۋ، ەكىنشىسى - مەكتەپ بىتىرگەن تالاپكەرلەردى قازاقستاندا تەگىن جوعارى ءبىلىم الۋعا ۇندەۋ.
جىل بويى قازاقستان تاريحى، كوركەم ادەبيەت، مانەرلەپ وقۋ، ءان ايتۋ، ۇزدىك بەينەكەسكىندەر، جاس موبيلوگراف جارىسى سىندى 14 ءتۇرلى ونەر سايىسى وتكىزىلىپ، وعان 1000 نان استام شەتەلدەگى جاس قانداس قاتىستى. جەڭىمپاز اتانعان وقۋشىلار قازاقستاندا جىلدا وتەتىن «جاس قازاق» جازعى ەتنو-لاگەرىنە تىكەلەي جولداما الدى جانە باعالى سىيلىقتارمەن ماراپاتتالدى.
لاگەردە 200-گە جۋىق قانداس جاستارىمىز دەمالىپ قانا قويماي، ەل تاريحى مەن مادەنيەتى، سالت- داستۇرىمەن اسەم تابيعات اياسىندا تىنىستايدى.
قازاقستاننىڭ قانداي ەل ەكەنىن، ونىڭ استاناسى مەن كەڭ-بايتاق دالاسىن سەزىنىپ، ءوزىنىڭ وسى دالا مادەنيەتىنىڭ ءبىر بولشەگى ەكەنىن سەزەدى. مۇمكىن، بۇل بولاشاقتا ولاردىڭ ەلگە كەلىپ قىزمەت ەتىپ، قونىس اۋدارۋىنا سەپتىگىن تيگىزەر. ەڭ قۇرىعاندا شەتەلدە قىزمەت ەتە ءجۇرىپ، اتا- باباسىنىڭ كىندىك قانى تامعان اتامەكەنىنە بولىسىپ، ءبىر بۇيرەگى بۇرىپ تۇراتىن جاناشىر جاستار شوعىرىنىڭ قالىپتاسۋىنا سەپ بولادى.
شەتەلدەگى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ باسىم بولىگىن جاس بۋىن قۇرايدى. مىسالى، جىل سايىن وزبەكستاندا كەم دەگەندە 20 مىڭنان، موڭعوليادا 2,5 مىڭنان استام قانداس بالالار مەكتەپ بىتىرەدى. الايدا ولاردىڭ 1,5 مىڭدايى عانا قازاقستانعا وقۋعا كەلەدى.
سول سەبەپتى شەتەلدەگى قازاق جاستارىن ەلگە تارتۋدىڭ ءتيىمدى ءبىر قۇرالى - مەملەكەت تاراپىنان ءبىلىم گرانتتارىنا قولجەتىمدىلىكتى ارتتىرۋ جانە شەتەلدەردە قازاقستاندا ءبىلىم الۋ مۇمكىندىكتەرى تۋرالى كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ. ءار وقۋ جىلىندا ۇكىمەت تاراپىنان تەگىن جوعارى ءبىلىم الۋعا ارنالعان 4 پايىزدىق كۆوتا، شەتەلدەگى ەتنيكالىق قازاقتار مەن شەتەلدىكتەرگە ارنالعان «ستيپەنديالىق باعدارلاما» جانە دايىندىق كۋرستارىنا ارنايى ءبىلىم گرانتتارى بەرىلەدى.
الايدا 4 پايىزدىق مەملەكەتتىك كۆوتانى يگەرۋدىڭ كولەمى 30 پايىزدان اسپاي وتىر. سەبەبى 11-12 جىل شەتەلدىك ورتا ءبىلىم باعدارلاماسىمەن ءبىلىم العان تالاپكەرلەرگە، قازاقستاندىق ءبىلىم ستاندارتىن تەز يگەرىپ الۋ، ۇبت تاپسىرۋ اسا قيىنعا سوعادى.
ياعني، مەملەكەتتىك قولداۋ شاراسى بار - ال ونى الۋ مۇمكىندىگى تومەن. «وتانداستار قورى» جانىنداعى قوعامدىق كوميسسيا وتىرىستارىندا جانە جاناشىر دەپۋتاتتاردىڭ ارقاسىندا پارلامەنت قابىرعاسىندا بىرنەشە رەت قانداستاردى ج و و-عا قابىلداۋ مەحانيزمىن وزگەرتۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى ايتىلعان ۇسىنىستار مەن مەملەكەتتىك ورگاندارعا جىبەرىلگەن ۇسىنىم-حاتتار ناتيجەسىندە بۇل ماسەلەنىڭ توڭى ءجىبىپ، سەڭ قوزعالدى. قازىرگى ۋاقىتتا عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىندە شەتەلدەن وقۋعا كەلەتىن ەتنيكالىق قازاقتاردى ۇ ب ت-سىز قابىلداۋ جونىندە تالقىلاۋ جۇرگىزىلۋدە. «وتانداستار قورى» قوعامىنىڭ دا باستى ۇسىنىسى - ۇ ب ت-نىڭ ورنىنا الەمدىك تاجىريبەدە قالىپتاسقانداي جانە ەلىمىزدە ۇلگىسى بار شەتەلدىكتەرگە ارنالعان «ستيپەنديالىق باعدارلاما» تالاپتارىنداعىداي، مەكتەپ تۇلەگىنىڭ وقۋ ۇلگەرىمى مەن قوعامدىق جۇمىستاعى جەتىستىكتەرى، وقۋعا دەگەن ىنتاسى جازىلعان موتيۆاتسيالىق حات جانە سۇحباتتاسۋ ارقىلى وقۋعا قابىلداۋ ءپرينتسيپىن ەنگىزۋ.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى الەمدەگى تۇراقتى تۇردە رەپاترياتسيالىق ساياساتپەن اينالىساتىن ساناۋلى ەلدەردىڭ ءبىرى. ارينە، قازىرگى ۋاقىتتا كەلەلى جۇمىستارمەن قاتار، كەمشىل تۇستار دا بار ەكەنىن مويىنداۋ كەرەك. ءبىراق «كوش جۇرە تۇزەلەدى» دەگەن سەنىممەن ءومىر سۇرەتىن حالىقپىز عوي. قازاقستاننىڭ ادام رەسۋرستارى تاپشى، دەموگرافيالىق ماسەلەلەرى بار ايماقتارعا قونىس اۋدارعان قانداستارعا مەملەكەت تاراپىنان كورسەتىلەتىن كومەك دەڭگەيى ماردىمدى، بولاشاقتا دا ونىڭ كولەمى كەڭەيەتىنى تۇسىنىكتى.
دەگەنمەن دە ءوز ەركىمەن جانە ءوز قاراجاتىنا ەلگە كوشىپ كەلەمىن دەگەن اعايىنعا دا تاڭداۋ ەركىندىگى بەرىلسە، ول ءۇشىن زاڭعا ارنايى تۇزەتۋلەر ەنگىزىلسە، قازاق كوشىنە ۇلكەن سەرپىن بولار ەدى.
وسى ورايدا، قازاقستانعا قونىس اۋدارعان قانداستارعا اقپاراتتىق-كونسۋلتاتسيالىق قولداۋ كورسەتۋ ماقساتىندا «وتانداستار قورى» قوعامى جانىنان قۇرىلعان «قانداستاردى اقپاراتتىق قولداۋ» ورتالىعى 2023 -جىلى ءوز جۇمىسىن ناتيجەلى ۇيىمداستىردى دەپ باعامداي الامىز.
اتالمىش ورتالىق 2023 -جىلى بەك-وفيس، وبلىس ورتالىقتارىندا اشىلعان فرونت-وفيس، بايلانىس ورتالىعى مەن مەسسەندجەرلەر ارقىلى شەتەلدەگى جانە ەلگە قونىس اۋدارعان ەتنيكالىق قازاقتاردى قولداۋدى قامتاماسىز ەتۋ قىزمەتى اياسىندا 4 500-گە جۋىق ءوتىنىش-سۇراقتى وڭدەدى.
«اتا جولى» كارتاسى مۇمكىندىگىن «قانداس» مارتەبەسىمەن تەڭەستىرۋ قاجەت
سونىمەن قاتار قازاقستان ۇكىمەت تاراپىنان شەتەلدەگى ەتنيكالىق قازاقتاردى ەلگە ورالتۋ بويىنشا ىسكە اسىرىلعان اۋقىمدى جوبانىڭ ءبىرى - «اتا جولى» كارتاسى. حالىقارالىق تاجىريبەنى ەسكەرە وتىرىپ جاسالعان اتالمىش كارتا بيزنەسكە يكەمدى نەمەسە قازاقستاننىڭ ەڭبەك نارىعىنا اسا قاجەتتى ماماندىقتار سۇرانىسىنا ساي كەلەتىن قانداستارعا ەلدە 10 جىل تۇرىپ، قىزمەت ەتۋگە زور مۇمكىندىك بەرەدى.
«اتا جولى» كارتاسى بويىنشا «قانداستاردى اقپاراتتىق قولداۋ» ورتالىعىنا حابارلاسقان 200 دەن استام قانداسقا ءتيىستى ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ، 60 ادامنىڭ قۇجاتى جيناقتالىپ، ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنە جولداندى. ناتيجەسىندە، 50 قانداسىمىز «اتا جولى» كارتاسىنىڭ يەگەرى اتاندى.
وسى تۇستا دا، «اتا جولى» كارتاسىنا قاتىستى كەيبىر تۇيتكىلدى ماسەلەلەر بار. اسىرەسە، كارتانى الۋعا قاجەتتى قازاق ەكەنىن دالەلدەۋ ماسەلەسى، كورسەتىلگەن ماماندىقتار تىزبەسىنىڭ شەكتەۋلىگى، ەلدە تۇراقتى تۇرۋعا نەمەسە بيزنەس اشۋعا قوسىمشا ۆيزا نەمەسە ىقتيار حات الۋ سىندى جاناما ماسەلەلەر كارتانىڭ تاماشا مۇمكىندىكتەرىنە كولەڭكە تۇسىرۋدە. سوندىقتان «اتا جولى» كارتاسى يەگەرلەرىنىڭ ۋادە ەتىلگەن قۇقىقتارىنا يە بولۋ ءۇشىن ونى قانداس مارتەبەسىنە تەڭەستىرۋ قاجەتتىگىن اتاپ وتكەن ءجون.
«وتانداستار قورى» ۇيىمى قازاقستاندىق دياسپورالىق ساياساتتى بىرىزدەندىرۋ باعىتىندا شەتەلدەگى ەتنيكالىق قازاقتار مەن وتانداستاردى قولداۋ جونىندەگى 2024-2028 -جىلدارعا ارنالعان ءىس- شارالار جوسپارىن مەملەكەتتىك ورگاندارمەن بىرلەسە دايىنداپ شىقتى. سونداي-اق حالىقارالىق كوشى- قون ۇيىمىمەن بىرلەسە «شەتەلدەگى وتانداستارمەن ءوزارا ارەكەتتەستىكتىڭ كوممۋنيكاتيۆتىك ستراتەگياسى» جاسالدى.
تۇركىستاندا وتكەن ەكىنشى ۇلتتىق قۇرىلتايدا سويلەگەن سوزىندە مەملەكەت باسشىسى «...شەتەلدەگى قانداستارىمىزبەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتىپ، رۋحاني بايلانىستى نىعايتا بەرەمىز. بۇل ماسەلە - مەنىڭ جەكە نازارىمدا» - دەگەن بولاتىن.
وسى ورايدا، شەتەلدەگى بەلدى دە بەدەلدى، بەلگىلى قازاقتار قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ناگرادالارىمەن، ەكى وتانداسىمىز «دوستىق» وردەنى، 6 قانداس «شاپاعات» مەدالىمەن، شەتەلدەگى قازاق ۇيىم باسشىلارى مەن بەلسەندىلەرى قاتارىنان 29 تۇلعا، «شەتەلدەگى قازاق ءتىلدى ب ا ق» اسسوتسياتسياسىنىڭ 7 وكىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى ق. توقايەۆتىڭ العىسحاتى جانە توسبەلگىلەرمەن ماراپاتتالدى.
سابىر ادايدىڭ «ءار قازاق - مەنىڭ جالعىزىم» دەگەن ءتامسىلىن ءبارىمىز تىلگە تيەك ەتە جونەلەمىز. ال ءسوزدىڭ تۋرا ماعىناسىندا شەتەلدەگى ءار قازاقتىڭ مۇڭ- مۇقتاجىن تىڭداپ، ولاردى جيناقتاپ، عىلىمي-ساراپتامالىق جۇمىستار جۇرگىزىپ، شەشۋ جولدارىن قاراستىرۋ - بۇقاراعا جاريالانا بەرمەيتىن كۇندەلىكتى كۇيبەڭ قارا جۇمىس.
2024 جىلى نەگىزگى جوبالاردى جالعاستىرۋمەن قاتار، امەريكا قۇرلىعىنداعى تۇڭعىش قازاق قۇرىلتايى، قىتاي، ەۋروپا مەن رەسەي قازاقتارىنىڭ باسقوسۋلارىن، وزبەكستانداعى قازاق ۇلتتىق مادەني ورتالىعىمەن بىرلەسە ايتەكە ءبيدىڭ 380 جىلدىق مەرەيتويىن وتكىزۋ جانە تاعى باسقا كەلەلى ىستەردى ەڭسەرۋ جوسپارى تۇر.
بيىل ەلىمىزدى تۇڭعىش رەت شەتەلدەگى جاس وتانداستارعا ارنالعان «جاستار فورۋمى» جانە شەتەلدەگى ەتنيكالىق قازاقتار مەن بۇرىنعى وتانداستار اراسىنان شىققان كاسىپكەرلەردىڭ باسىن قوساتىن «وتانداستار بيزنەس فورۋمى» وتكىزىلەدى.
«قيىردا قالعان قازاقتىڭ كوزىن مولدىرەتپەي»، ولارعا ۇزدىكسىز قولداۋ كورسەتۋ - «وتانداستار قورى» قوعامىنىڭ ماڭگىلىك مۇراتى، مۇددەلى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ مىندەتى، مەملەكەتىم دەگەن كەز كەلگەن قازاق بالاسىنىڭ، قازاقستان ازاماتىنىڭ ماقساتى بولۋى كەرەك» دەگەن جاسامپاز ۇندەۋگە ءۇن قوسۋعا شاقىرامىز.
جازىپ العان
بەيبىت توقتارباي
دەرەككوز turkystan.kz
