ابىلايدىڭ ءتۇسى

بيىل تۋعانىنا 110 جىل تولىپ وتىرعان ۇلكەن جازۋشى، قازاق ادەبيەتىنە تاريحي روماندار جەلىسىن اكەلگەن قايراتكەر- قالامگەر ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» تريلوگياسى - ەپيكالىق تىنىسىنىڭ كەڭدىگىمەن، سيۋجەت شەبەرلىگىمەن، رۋحاني سەرپىندىلىگىمەن جانە وتكەن عاسىرلاردا قازاق حالقى باستان كەشىرگەن وقيعالاردى كوركەم تۇردە سۋرەتتەۋىمەن قۇندى. 

поле, земля
Фото: Виктор Федюнин/Kazinform

ياعني اتالمىش تۋىندى اۆتورىمەن تاعدىرلاس تالانتتى جازۋشى ءانۋار ءالىمجانوۆشا ايتساق: «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىنىڭ بەتتەرىن مۇقيات زەردەلەمەيىنشە، قازاق ۇلتىنىڭ سان عاسىرلىق تاريحىن تالداپ، پايىمداۋ دا مۇمكىن ەمەس، ءارى مۇنسىز ول تولىققاندى بولمايدى».

وسى ورايدا تريلوگيانىڭ ءۇشىنشى تومى «قاھار» رومانىنا توقتالساق، بۇل شىعارماعا ارقاۋ بولعان دۇنيە - ⅩⅨ عاسىردا قازاق دالاسىندا ورىستەگەن ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس كوسەمى كەنەسارى حاننىڭ تاريحى. ءبىر قىزىعى تۋىندىداعى سيۋجەتتەر مەن تاريحي وقيعالار جەلىسى ەل اۋزىندا ساقتالعان اڭىز- اڭگىمەلەر نەگىزىندە شىنايىلانىپ، كىتاپتىڭ تانىمدىق قۇنارى قالىڭداپ، وقىرماندى قىزىقتىرىپ، ءتىپتى كەي تۇستاردا جەلىكتىرىپ اكەتەدى. سونىمەن قاتار جازۋشى وتكەن عاسىرلاردا وتارلىق كەسىرىنەن قۇلدىراعان قازاق قوعامىنىڭ بەت- بەينەسىن شىعارماسىندا وتە دالدىكپەن ءھام ءتۇس- اڭىزىن پايدالانا وتىرىپ سىڭىرگەن.

سونىڭ ءبىرىن بىلاي دەپ باياندايدى: «ءۇش ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارى باس قوسىپ، ابىلايدى بوز بيەنىڭ سۇتىنە شومىلدىرىپ، اق كيىزگە وراپ، حان كوتەرگەن كۇنىنىڭ تۇنىندە ول ءبىر عاجايىپ ءتۇس كورىپتى»، - دەيدى جازۋشى. «استىمدا جالىنقۇيرىق جۇيرىگىم بار. سارىارقادا سەرۋەندەپ كەلە جاتىر ەدىم، الدىمنان ءبىر ارىستان تۇرا قاشتى، قۋىپ جەتىپ، الداسپانمەن ءىشىن جارىپ جىبەرىپ ەدىم، ارىستاننىڭ ىشىنەن ءبىر جولبارىس شىقتى دا تۇرا جونەلدى. جولبارىستى دا قۋىپ جەتىپ، اش باۋىرىنان ورىپ جىبەرىپ ەدىم، ىشىنەن ءبىر كوكجال قاسقىر شىعا كەلدى دە تۇرا قاشتى. كوكجال قاسقىردى دا قۋىپ جەتىپ، ءىشىن ءتىلىپ جىبەرگەنىمدە، ودان ءبىر قىزىل تۇلكى اتا جونەلدى. قىزىل تۇلكىنى دە قۋىپ جەتىپ قارنىن وسىپ قالعانىمدا ىشىنەن قۇرت- قۇمىرسقا، باقا- شايان، جىلان- كەسىرتكە اقتارىلا ءتۇستى.. . ءبىراق بۇلار مەنەن قاشپادى، ءبارى بىجىناي كەلىپ، اتىمنىڭ ساۋىرىنا، جالىنا جابىسا باستادى. شوشىنعانىمنان ايقايلاپ جىبەرىپ، ويانىپ كەتتىم»، دەيدى ابىلاي حان.

بۇنداي ءتۇستى ابىلاي حان شىن مانىندە كوردى مە، كورمەدى مە وعان دالەل جوق. بۇل ءبىراق جازۋشى ەسەنبەرليننىڭ سيۋجەتى ەكەنى انىق. وسى ءتۇس وقيعاسى ارقىلى جازۋشى نە ايتقىسى كەلدى؟ ماسەلە وسىندا. ەندى قاراڭىز، ىلەكەڭ ءارى قاراي ابىلاي حاننىڭ ءتۇسىن كومەكەي جىراۋ بۇقارعا جورىتادى. بۇقارەكەڭ ايتادى: «جالىنقۇيرىققا مىنگەنىڭ - حان تاعىنا قونعانىڭ. ال الدىڭنان ارىستان قاشسا، سەنەن ارىستانداي ايبارلى ۇل تۋادى ەكەن. ودان تۋعان بالا دا جولبارىستاي قايراتتى، جۇرەكتى بولادى ەكەن. جولبارىستان تۋعان شوبەرەڭ دە كوكجال قاسقىرداي جۇرەكتى جاراتىلادى ەكەن. ال كوكجال قاسقىردىڭ بالاسى، ءتورتىنشى ۇرپاعىڭ، قىزىل تۇلكىدەي زامانىنا قاراي قۋ، ءتاسىلقوي كەلەدى ەكەن. ال قىزىل تۇلكىدەن ءارى قاراي تاراعان تۇقىمىڭ باقا- شايان، قۇرت- قۇمىرسقا، جىلان- كەسىرتكە سەكىلدەنىپ ۋاقتانىپ كەتەدى ەكەن»، دەپتى.

بۇل ءسوز بۇقار جىراۋدىڭ اۋزىمەن ايتىلعان ەسەنبەرليننىڭ ءوز پايىمى. ياعني جازۋشى قازاق دالاسىندا وتە ءبىر قاتىگەزدىكپەن جۇرگىزىلگەن وتارلاۋ سالدارىنان: ۇلتتىق رۋحانيات، ۇلتتىق مىنەز، ۇلتتىق تانىم، ۇلتتىق ويلاۋ، ۇلتتىق كوزقاراس بايىرعى «ارىستان» كەسپىرىنەن ايىرىلىپ، باقا- شايان، قۇرت- قۇمىرسقاعا اينالىپ كەتكەن كەيپىن مەڭزەپ وتىر. ەسەنبەرليننىڭ بۇل تۇجىرىمى سول وتارلىق ءداۋىردىڭ ءتىرى كۋاگەرى جىرشى دۋلات باباتاي ۇلىنىڭ مىنا ءبىر زار تولعاۋىمەن ۇشتاسىپ جاتقانداي: «مىناۋ ازعان زاماندا، قاراسى - انتقور، حانى - ارام، باتىرى كوكسەر، باسى امان، بايبىشە - تانتىق، باي - ارام، بوزبالاسى - بولاشاق، قىرسىعا تۋدى قىز بالاڭ، نارى - جالقاۋ كەر تابان، قۇسى - كۇيشىل، ات - شابان، جىرعالاڭ جوق، جوبالاڭ، ەبى كەتكەن ەل بولدى، ەندى قايدا مەن بارام؟» دەگەنىندەي.

* * *

جالپى، ءتۇس ارقىلى ۋاقىت پەن زامان اڭدىسىن ادەبي ۇلگىگە ءسىڭىرىپ بايانداۋ قازاق تانىمىندا باياعىدان بار. وعان ۇلتتىق فولكلورىمىزدىڭ نەگىزگى جانرى - ەرتەگى كۋا. ەرتەگى دەگەنىمىز - كوركەم پروزا. ول تىڭداۋشىعا ەستەتيكالىق ءلاززات سىيلاۋىمەن قاتار، ادام ساناسىن شيرىقتىراتىن شىتىرمان سيۋجەتىمەن قۇندى. بۇل ءتاسىلدى جازۋشى ءىلياس ەسەنبەرلين ءارقيلى وقيعالاردى وقىرماندارىنا جەتكىزۋ ءۇشىن ءساتتى پايدالانا بىلگەن.

مىسالى، «قاھار» رومانىندا ابىلاي حاننىڭ تاعى ءبىر كورگەن ءتۇسى باياندالادى: «تۇندە ءتۇس كوردىم. تابىتتا جاتىر ەكەنمىن. باسىما ىلىنگەن ءۇش ءجۇزدىڭ جالاۋىن ءۇش توبىر جۇرت جۇلىپ اكەتكەلى تۇر. تابىتىمنىڭ ءبىر بۇيىرىندە ارىستان، ەكىنشى بۇيىرىندە ايداھار وتىر. اياق جاعىمدا ءبىر توپ ءۇرىم- بۇتاعىم. ۋاليدەن تاراعان ءبىر ۇرپاعىم ماعان قۇران وقىپ جاتىر. قاسىمنان وربىگەن ءبىر تەنتەگىم قولىنا قانجارىن ۇستاپ مەنى قورعاپ تۇر. ال مەن ءولىپ جاتسام دا، ەكى بۇيىرىمدە وتىرعان ارىستان مەن ايداھارعا كەزەك قاراپ، مىنالاردان قالاي قۇتىلام دەپ جانتالاسۋدامىن»، - دەيدى حان.

حان بۇل ءتۇسىن ادەتتەگىدەي اقىلشى- ءۋازىرى بۇقار جىراۋعا جورىتادى. بۇقارەكەڭ بىلاي دەيدى: «قىرىققا كەلمەي تابىتتا جاتساڭ - ءومىرىڭ ۇزاق بولادى ەكەن. باسىڭا جالاۋ تىگىلىپ، ءۇش جۇزگە حان بولادى ەكەنسىڭ. تابىتتا جاتىپ، ەكى بۇيىرىڭدەگى ارىستان مەن ايداھاردان قالاي قاشىپ قۇتىلام دەپ قورىقساڭ، ولە- ولگەنشە ەلىڭنىڭ ەكى بۇيىرىندە تۇرعان ەكى مەملەكەتكە جالتاقتاۋمەن وتەدى ەكەنسىڭ.. . ال اياق جاعىڭدا تۇرعان ءۇرىم- بۇتاعىڭنىڭ ىشىنەن ءبىرى قۇران وقىپ، ءبىرى قانجار قايراسا، ءۋاليدىڭ ۇرپاعىنان شىققان ءبىر تۇقىمىڭ اتىن قاعازدا، ال قاسىمنان تۋعان ءبىر بالاڭ اتاعىن مايداندا قالدىرادى ەكەن».

كومەكەي اۋليە ابىلاي حاننىڭ ءتۇسىن وسىلاي جورىپتى. بۇل جورۋدىڭ استارىندا نە ماعىنا جاتىر. ونى تاپسىرلەپ ءتۇسىنۋدى جازۋشى كەيىنگى ۇرپاق مىنا بىزدەرگە قالدىرعان. راسىندا، ابىلاي ولگەن سوڭ ءۇش ءجۇز ءۇش جاققا ىدىرادى. ۇلى ءجۇزدى حيۋا- قوقان بيلەسە، ورتا جانە كىشى ءجۇز پاتشالىق رەسەي قۇرامىنا ءوتتى. ال ابىلاي الاڭداعان «ايداھار مەن ارىستان» ماسەلەسى ءالى كۇنى كۇردەلى كەيىپتە. تۇستە قۇران وقىپ وتىرعان ءۋالي تۇقىمى - اتاقتى شوقان ءۋاليحانوۆ. راسىندا، بۇل تۇلعا ۇلى عالىم رەتىندە اتىن قاعازدا قالدىردى. ال قولىنا قانجار ۇستاپ، جاۋدان قورعاپ تۇرعان ۇرپاعى - قاسىمنان تۋعان كەنەسارى.

* * *

جالپى، ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىندا جوعارىداعى ءتۇس كورۋ حيكاياسىنان سىرت: جاراتىلىس قۇپيالارى مەن تابيعات تىلسىمدارىن دا شىعارماسىنا وزەك ەتىپ، سول ارقىلى قازاق قوعامىن ساقتىققا شاقىرعان. مىسالى، «قاھار» رومانىندا: «دۇنيەدە كوكەك قۇستىڭ ءجۇز جيىرما التى ءتۇرى بار. سولاردىڭ سەكسەن ەكىسى جۇمىرتقاسىن باسقا قۇستاردىڭ ۇياسىنا تاستاپ كەتەدى. ول قۇستى اڭدىپ تۇرىپ، جەم ىزدەپ كەتكەن كەزىندە، ۇياسىنا ۇشىپ كەلىپ، باسىپ وتىرعان ءبىر جۇمىرتقاسىن الىپ كەتەدى دە، ورنىنا ءوز جۇمىرتقاسىن تاستايدى. قايتا ۇشىپ كەلگەن قۇس كوكەكتىڭ جۇمىرتقاسىن وزىنىكىنەن ايىرا المايدى، بالاپان بوپ، اۋزىن اشقاندا دا جەم بەرەدى. بۇل قۇستىڭ جەيتىن جەمى دە ءوزىنىڭ اناسىنىڭ جەمىمەن بىردەي بولعاندىقتان، كوكەك بالاپانى جىلدام وسە بەرەدى. كوكەك بالاپانى تاسباۋىر كەلەدى. ول جەمقور، اشقاراق بوپ جاراتىلادى. قاۋىز جارىپ شىعىسىمەن- اق ۇياداعى وزگە «باۋىرلارىنان» تەز قۇتىلۋعا تىرىسادى. ۇياداعى وزگە جۇمىرتقالاردى بىرتىندەپ ۇيانىڭ شەتىنە اپارىپ، جەرگە قۇلاتادى. ءسويتىپ، جەمگە ورتاق بولاتىن وزگە بالاپانداردان جۇمىرتقا كۇنىندە- اق قۇتىلادى»، - دەپ جازعان ەكەن.

ارينە، جازۋشى بۇل مىسالدى تەكتەن- تەك ايتىپ وتىرعان جوق. مۇنداعى «ارامزا كوكەك ءىسى» قازىرگى ۇلت رۋحانياتىنا جاسالىپ جاتقان شابۋىلدار. ەگەر قورعانا الماساق، ەڭ باستىسى، ءوز جۇمىرتقامىز بەن جاۋدىڭ (كوكەكتىڭ) جۇمىرتقاسىن اجىراتا الماساق، ءتۇبى جاردان ءبارىمىز قۇلايمىز. ىلەكەڭ وسى ءافسانا ارقىلى بىزگە، كەلەشەك ۇرپاققا «ساق بولىڭدار!» دەگەن جانايقايىن جەتكىزىپ وتىر.

 

بەكەن قايرات ۇلى

egemen.kz

سوڭعى جاڭالىقتار