ابىلاي زامانىنداعى باس باتىر

استانا. قازاقپارات - شانىشقىلى بەردىقوجا ومىردە بولعان، ەسىمى تاريحي جازبا-شەجىرەلەردە تاڭبالانعان باسى اشىق، بەلگىلى تۇلعا، باتىر. سوناۋ كۇلتەگىن، ودان بەرىدەگى شىڭعىس حان زامانىن ايتپاعاندا، التىن وردا مەن اق وردانىڭ مۇراگەرى بوپ تاريح ساحناسىنا شىققان قازاق حاندارىنىڭ ءبىرى ابىلايمەن ۇزەڭگىلەس بولعان ءباهادۇر.

قازاق حالقىن الاپات ناۋبەت - «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» قاسىرەتىنەن امان الىپ قالۋعا اتسالىسقان، جانكەشتى ەرلىكتەرىمەن كوزگە تۇسكەن، «تۋ تۇبىنەن تۋ العان، جاۋدى كورىپ قۋانعان» شانىشقىلى بەردىقوجا باتىر.

قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، كەرەي ەر جانىبەك، كوكجارلى باراق سىندى بىرەگەي باتىرلارمەن بىرگە اياگوز، بۇلانتى، بىلەۋتى جانە سارىسۋ وزەندەرى بويىنداعى؛ ىلە باسىنداعى تالقى، ەمىل الاكول؛ التايداعى ۇلانسۋ، قاندىسۋ، ايدىنسۋ، شار، شورعا قوزىماڭىراق، قويماڭىراق، اقشاۋلى ماڭىنداعى؛ اڭىراقايداعى شايقاستاردا جەر قايىسقان ۇلى ءجۇز لاشكەرلەرىن باسقارعان بەردىقوجا تۋرالى قازاق ۇلتتىق ەنسيكلوپەدياسىندا: «جوڭعارلارعا قارسى قول باستاعان اعا باتىر. ماعلۇماتتارعا قاراعاندا، قازاق قولباسىلارى بەردىقوجا باتىرسىز حان كەڭەسىن وتكىزبەگەن، جورىققا دا شىقپاعان. ونى ۇلى جۇزدە تولە بيدەن كەيىنگى ۇلكەن ساياسي قايراتكەر، ۇلى قولباسشى مارتەبەسىندە قۇرمەتتەگەن»، - دەپ جازىلعان.

بەردىقوجا باتىردىڭ شىققان تەگى قازىر تاشكەنت ايماعىن مەكەندەيتىن (وڭتۇستىك قازاقستان، جامبىل، الماتى وبلىسى، قىتاي، قوستاناي، احمەت جۇبانوۆ جازاتىن - قازانعاپ كۇيشى شىققان اقتوبە وبلىستارىندا دا بارشىلىق) قالىڭ شانىشقىلى تايپاسىنان ەكەنى ايان.

باتىرعا قاتىستى جىلى لەبىز الدىمەن ماعاۋينگە، كەيىن «بەردىقوجا باتىر» دەگەن داستان جازعان نەسىپبەك ايت ۇلىنا ايتىلۋى كەرەك. ءبىراق، بەردىقوجا باتىر جايلى العاش «تىڭعا تۇرەن سالعان» مۇحتار ماعاۋيننىڭ ورنى دا، ءجونى دە بولەك.

شۇبارتاۋ مەن قارقارالى ارالىعىنداعى ەسكى كەسەنەنىڭ جۇمباعىن شەشە الماي جۇرگەن مۇحاڭنىڭ - ءوز ماقالاسىندا - يۆان اندرەيەۆتىڭ جازباسىن كەزىكتىرگەن سوڭ، بەردىقوجا باتىر جايلى جان-جاقتى ەڭبەكتەندىم دەگەنى اقيقات ەدى. ەندى تاعى دا...

ول تۋرالى دەرەكتى «شانىشقىلى بەردىقوجا باتىر» اتتى («فوليانت» باسپاسى، استانا، 2009 ج.) كىتاپتان وقىپ تانىسۋعا بولادى. شانىشقىلى بەردىقوجا باتىردىڭ ەسىمى مەن حالىققا سىڭىرگەن ەڭبەگى جايلى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان سوڭ ءمالىم بوپ جاتقانى دا زاڭدىلىق شىعار. ول - تاريح قويناۋىنا كومىلىپ، ۇمىت بولۋعا شاق قالعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ءبىراق، قۇداي جارىلقاپ، ولاي بولعان جوق. قۇلاعى تۇرىك ازاماتتار، قازاق ۇلتىن قاستەرلەيتىن جاناشىرلار تابىلدى. تابىلعاندا، بەردىقوجا جايلى بۇرىن-سوڭدى جازبا مالىمەتتەردى تاۋىپ، بەل شەشە كىرىسكەن دە الدىمەن سولار.

ولار اۋەلى باتىر جايلى دەرەكتەردى العاش حاتقا تۇسىرگەن ءماشهۇر-ءجۇسىپ كوپەيەۆ، ورىس وفيسەرى ي.گ.اندرەيەۆ، قىرعىز جازۋشىسى ساپاربەك زاكيەۆتىڭ جازبالارىن تاپتى (ولار دەگەنىمىزبەن، العاشقىسى ءبىر ادام - مۇحتار ماعاۋين، قالعاندار ودان كەيىن).

العاشىندا «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى» اتتى ەڭبەگىندە بەردىقوجانىڭ ەسىمىن ابىلاي زامانىنداعى باس باتىرلاردىڭ ءبىرى رەتىندە اتاعان مۇحاڭنىڭ (ماعاۋين) كەيىن «شانىشقىلى بەردىقوجا باتىر» دەگەن كولەمدى ماقالا جازىپ، ودان الدىن «الاساپىران» تاريحي رومان-ديلوگياسىنا بەردىقوجا باتىردىڭ شانىشقىلى قابان باتىر بولىپ ەنگەنىن دە ايتا كەتەيىك.

بەردىقوجانىڭ ەرلىكتەرى حالىق جازۋشىسى قابدەش جۇمادىلوۆتىڭ «دارابوز» رومانى مەن ودان ءبىراز كەيىن جازعان اڭگىمەسىندە دە كورىنىس بەرەدى. شانىشقىلى بەردىقوجا باتىردىڭ كىم بولعانىن جالعاننىڭ جارىعىنا تۇڭعىش شىعارعان مۇحتار ماعاۋين مەن قابدەش جۇمادىلوۆتىڭ ەڭبەكتەرىنەن كەيىن ابىلايدىڭ باس باتىرلارىنىڭ ءبىرى بەردىقوجا تۋرالى ارنايى كىتاپ قۇراستىرىپ، كوپشىلىكتىڭ رۋحاني ازىعىنا اينالدىرۋدى قولعا العان جانە كەشەۋىلدەتپەي باستىرىپ شىعارعان كىم، كىمدەر، سول حاقىندا دا ايتۋ پارىز، ءارى مىندەت دەپ قارايمىز. وسى شارانى قولعا الىپ، جۇزەگە اسىرعاندار، قۇراستىرعاندار - باقتىباي قاسىمبەكوۆ پەن دارحان قىدىرالى.

قۇراستىرۋشىلاردىڭ ايانباي تەر توگىپ، ولشەۋسىز جۇمىستانعانى كورىنىپ تە، بايقالىپ تا تۇر. «شەجىرە سىر شەرتەدى» ايدارىمەن ءماشهۇر ءجۇسىپ كوپەي، يۆان اندرەيەۆ، الىمبەك، ساپاربەك زاكيەۆ؛ «تاريحتان تاعلىم» ايدارىمەن مۇحتار ماعاۋين، قابدەش جۇمادىل، كلارا حافيز، جامبىل ارتىقباي، ۇمىتبەك بۇركىتباي، ايتكۇل ماحاي، باقتىباي قاسىمبەك؛ «تەرەڭنەن تولعاپ سويلەسەم» ايدارىمەن «تاريحي جىر» (بەردىقوجا باتىر)، تاريحي جىردان ءۇزىندى (ەر قابانباي)، بەردىقوجا باتىر (نەسىپبەك ايت ۇلى) سەكىلدى تاتىمدى دا تۇشىمدى دۇنيەلەر بىلىكتىلىك، تالعامپازدىق، زياتكەرلىكپەن توپتاستىرىلعان.

قاي-قايسىسى دا قىزىقتى، تارتىمدى، تاعلىمدى (ەڭ باستىسى - ساۋاتتى)، وقيعا جەڭىل، ۇعىمدى. كەي اۆتوردىڭ كەي ايتقاندارىنداعى ورتاق وي، ۇقساستىق، قايتالاۋ سەكىلدى ءبىردى-ەكىلى كەم-كەتىكتەر ونشا بايقالا دا، سەزىلە دە بەرمەيدى.

زاكىر اسابايەۆ، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى

baq.kz