ابايدىڭ تۇڭعىش جىر كىتابى
پاۆلودار. KAZINFORM - اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ 1909 -جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە باسىلىپ شىققان تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعىنىڭ بۇگىندە ەلىمىزدە نەبارى 5 داناسى عانا ساقتالعان. كىتاپ اراب قارپىندە، 1000 دانامەن جارىق كورگەن.
اقاڭنىڭ الىپبيىنە دەيىنگى جازۋمەن حاتقا تۇسىرىلگەن جيناق كەزىندە الاش قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحاننىڭ قولداۋىمەن 1000 دانامەن باسىلىپ شىققان. ەلىمىزدە بۇل كىتاپتىڭ 4 داناسى عانا ساقتاۋلى تۇر. حاكىمنىڭ كەرەكۋدە تابىلعان كىتابىن ەرتىس اۋدانى ورتالىعىندا تۇراتىن ارداگەر ۇستاز نۇربولات ءاۋتالىپوۆ ساقتاپ كەلىپتى. جاسى 70-تەن اسقان ەل اعاسى جادىگەر اتاسىنان قالعان دۇنيە بولار دەپ شامالايدى.
پاۆلودار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ادىلبەك امىرەنوۆتەن قۇندى جادىگەردى وقىپ بەرۋدى سۇرادىق.
- بۇل - اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ 1909 -جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە ءىلياس بوراگانسكي باسپاحاناسىنان باسىلىپ شىققان تۇڭعىش ولەڭدەرى مەن اۋدارمالارى. جيناقتا كاكىتاي جازعان اباي ءومىربايانى باسىلعان. بۇل - اقىن جايىنداعى العاشقى عۇمىرنامالىق ماعلۇمات. مۋزەي قىزمەتكەرلەرى ناعىز قازىنانىڭ ۇستىنەن تۇسكەن ەكەن، - دەپ تەبىرەندى عالىم.
ادىلبەك اعا وقىپ بەرگەندەي، مۇقابادا: «قازاق اقىنى يبراھيم قۇنانباي ۇعىلىنىڭ ولەڭى. باستىرعان كاكىتاي، تۋعراۋل قۇنانباي ۇعلانلارى. س. پەتەربۋرگ. «ۆوستوچنايا ەلەكترو — پەچاتنيا ي. بوراگانسكوگو»، 1909 ج» دەپ جازىلعان.
- ءىلياس مىرزا بوراگانسكي - قىرىم تاتارى، 1852-جىلى باقشاسارايدا اۋقاتتى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ستامبۇلدا وقىپ، حۇسني حات (اراب كوركەم جازۋى) ءىلىمىن مەڭگەرگەن، پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىس فاكۋلتەتىندە تۇركى تىلدەرىنەن ءدارىس وقىعان، حۇسني حاتتان ساباق بەرگەن، 1893 -جىلى پەتەربۋرگتە اراب ارپىمەن باسىلاتىن تۇڭعىش مۇسىلمان باسپاحاناسىن اشادى. 1905 -جىلى وسى باسپاحانادان شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ەل ىشىنەن جيناپ العان «ەدىگە» جىرىن كىتاپ ەتىپ باستىرسا، 1909 -جىلى اباي ولەڭدەرىنىڭ تۇڭعىش جيناعىن شىعارادى.
ءىلياس بوراگانسكي جايىندا بەلگىلى ابايتانۋشى قايىم مۇقامەدحانوۆ كوپ جىلدار ىزدەنىپ ءجۇرىپ «سەمەي تاڭى» گازەتىنىڭ 1971 -جىلعى 21-مامىرداعى سانىندا «قادىرلى ەسىم، اياۋلى ەڭبەك» (اباي مۇراسىن تۇڭعىش كىتاپ ەتىپ شىعارۋشى ي. بوراگانسكي جايىندا) اتتى ماقالا جازدى. ماقالادا باسپاگەر تۋرالى ءبىراز ماعلۇمات بار. ابايدىڭ سانك-پەتەربۋرگتە ولەڭدەرىنىڭ باسىلۋىنا ءاليحان بوكەيحان مۇرىندىق بولعانى تۋرالى دەرەكتەر كەلتىرىلگەن.
كاكىتاي ىسقاق ۇلىنىڭ ەستەلىكتەرى، اباي مۇراسىنىڭ جينالۋى جايىندا، اقىن ولەڭدەرىن حاتتاپ، قولجازبا كۇيىندە بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزگەن مۇرسەيىت بىكە ۇلىنا قاتىستى ماعلۇمات الۋعا بولادى، - دەيدى ول.
بۇدان بولەك، ءا. امىرەنوۆ اباي ولەڭدەرىنىڭ تۇڭعىش باسىلىمىنىڭ جازۋ ستيلى اراب قادىم جازۋىمەن بەرىلگەنىن اتاپ ءوتتى. جۋان وقىلاتىن سوزدەردە اراب ءتىلىنىڭ ەمفاتيكالىق جۋان داۋىسسىز دىبىستار تاڭباسىمەن (ص، ض، ط، ظ) تاڭبالاناۋى، ءسوزدىڭ انلاۋت باسىنداعى ە، ي، ى، ءى (ءاليف+ ياي)، و، ءو، ۇ (ءاليف+ۋاۋ) دىبىستارىنىڭ، «ڭ» دىبىسىنىڭ (ن+ك) قوس تاڭبامەن جازىلۋى، «پ» دىبىسىن «ب» ارپىمەن، تاڭبالانۋى، قازاق تىلىنە اراب-پارسى تىلىنەن ەنگەن كىرمە سوزدەردىڭ سول تىلدەردىڭ فونەتيكالىق زاڭدىلىعىمەن جازىلۋى (حاراكاتتاردىڭ بولۋى) ساقتالىپ قالعان. قازىرگى قولدانىستاعى بىرىككەن سوزدەردىڭ بولەك جازىلۋى (قالام قاس)، تىنىس بەلگىلەرىنىڭ قويىلماۋى، قاتاڭ داۋىسسىزدان كەيىن كوپتىك جالعاۋىنىڭ دار، دەر، ىلىك سەپتىكتىڭ - دىڭ، - ءدىڭ ۇياڭنان باستالاتىن نۇسقاسىنىڭ عانا جالعانۋى جانە تاعى باسقالارى - قادىم جازۋىنىڭ ستيلى.
ابايدىڭ «جيدەباي- ءبورىلى» مەملەكەتتىك تاريحي- مادەني جانە ادەبي- مەموريالدىق مۋزەي- قورىعى ديرەكتورىنىڭ عىلىمي جۇمىستار جونىندەگى ورىنباسارى مەيرامگۇل قايرانبايدىڭ ايتۋىنشا، اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ 1909 -جىلى ەسكى قادىم جازۋىمەن باسىلعان بۇل كونە كىتابىنىڭ تارالىمى نەبارى 1000 دانا بولعان ەكەن. العاشقى كىتاپ اسا ءبىر قيىندىقپەن شىققانى ءمالىم. وعان الاش قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحان قولداۋ جاساعان.
«سول قازىنانىڭ قازىرگى كۇنى قازاقستان بويىنشا 4 داناسى عانا ساقتاۋلى ەكەنىن بىلەمىن. ونىڭ ۇشەۋى بىزدە، بىرەۋى استاناداعى قولجازبالار جانە سيرەك كىتاپتار ۇلتتىق ورتالىعىندا تۇر. بىزدەگى ەكى كىتاپتىڭ كۇيى ناشار. ال كەرەكۋدە تابىلعان بەسىنشى كىتاپتىڭ كۇيى جاقسى كورىنەدى. بۇل العاشقى كىتاپ - باعا جەتپەس قۇندىلىق. كەزىندە قادىم جانە توتە جازۋمەن جازىلعان كونە كىتاپتار مەن قولجازبالاردى كەڭەس وكىمەتى العاش ورناعان جىلدارى بولشيەۆيكتەر ورتەپ جىبەرگەن. ال مىنا ساناۋلى كىتاپتىڭ ءبىر عاسىردان استام ساقتالىپ، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتىپ وتىرعانى عاجاپ دۇنيە»، - دەپ باعالادى م. قايرانبايەۆا.
اتاپ وتەرلىگى، ابايدىڭ ءوز قولىمەن جازعان قولجازبالارىنان تەك ۇلى ماعاۋياعا جازعان حاتى (1896 -جىلى جازىلعان) عانا ساقتالىپ قالعان. ال «قازاقتىڭ شىعۋ تاريحىنان بىرەر ءسوز» اتتى قولجازبانىڭ شىن مانىندە اقىنعا تيەسىلى ەكەندىگى دالەلدەنبەگەن.
مەيرامگۇل قايرانبايەۆانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اقىننىڭ ودان كەيىنگى كىتاپتارى 1922 -جىلى (تاشكەنت پەن قازاندا باسىلعان) جانە 1933 -جىلدارى باسىلادى. العاشقىسىن ءىلياس جانسۇگىروۆ جيناستىرعان. 1933 -جىلى شىققان كىتابىن مۇحتار اۋەزوۆ تولىق جيناق ەتىپ باستىرعان. 1945 -جىلى تاعى ۇلكەن جيناعى شىعىپ، ول 1948 -جىلى تۇپ-تۋرا قايتا شىعارىلادى.
ال ەربول قايىروۆ حالىق جازۋشىسى ءماريام حاكىمجانوۆانىڭ قولعا الۋىمەن حاكىمنىڭ توتە جازۋمەن تەرىلگەن كىتابى 1957 -جىلى 10 مىڭ دانامەن باسىلعانىن باياندادى. ول كىتاپتىڭ پارتياسى تولىقتاي قىتايداعى قانداستارىمىزعا جونەلتىلگەن.
اۆتور
مۇرات اياعان
