ابايدىڭ جاڭا ءانى تابىلدى

استانا. KAZINFORM - اباي اندەرى - قازاق مۋزىكا تاريحىندا ەرەكشە ورىن الاتىن اقىننىڭ جاڭا باعىتتا جازعان تۋىندىلارى، باعا جەتپەس ميراس. قازاق اندەرى مەن كۇيلەرىن جەتىك بىلگەن دانىشپان ەشكىمگە ۇقسامايتىن اۋەن تۋدىرىپ، مۋزىكا تاريحىندا ءوز قولتاڭباسىمەن بيىكتەن كورىنگەن كومپوزيتور. حالىق اندەرىن تىڭداپ وسكەن كەمەڭگەر اباي ءوز اينالاسىنداعى حالىقتان شىققان ونەرپازداردى، قازاقتىڭ اتاقتى انشىلەرىن، كۇيشىلەرىن كورگەن، تىڭداعان. انا سۇتىمەن دارىعان حالىق اۋەندەرىنە تەرەڭ بويلاپ، ونىڭ ارتىقشىلىعىن تۇسىنە تۇرا، ەشكىمگە ۇقسامايتىن ءوز اندەرىن جارىققا شىعارعان. ورىس رومانستارىن ەستىپ، ونى ەۋروپا مادەنيەتىمەن ۇيلەستىرە وتىرىپ شىعارعان كومپوزيتوردىڭ جاڭا اۋەنى حالىقتىڭ قۇلاعىنا وتە جاعىمدى بولدى. عۇلاما اقىن دالا حالقىنا جاڭا اۋەن، جاڭا ىرعاق، جاڭا ءان اكەلدى.

ابايدىڭ اندەرى ەل ىشىندە كەڭ تارالعانىمەن، ولاردى ىجداعاتپەن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرۋ جۇمىستارى ولەڭدەرىنە قاراعاندا ءسال كەشىرەك، XX عاسىردىڭ باس كەزىنەن باستاپ نوتاعا تۇسىرىلە باستاعان (ا. ە. بيمبوەس، ا. ۆ. زاتايەۆيچ). وسى باعىتتا 1935 -جىلدان يگىلىكتى ءىستى ۇيىمداستىرعان - مۇحتار اۋەزوۆ. ال ە. برۋسيلوۆسكي، ل. حاميدي، ا. جۇبانوۆ، ا. سەرىكبايەۆ، ب. ەرزاكوۆيچ، ت. ب. مۋزىكانتتاردىڭ ابايدىڭ ءان مۇراسىن حاتتاۋداعى ەڭبەگىن تاريحتا التىن ارىپپەن جازۋعا بولادى.

حاكىم اباي اندەرىنىڭ قادىر-قاسيەتىن كەتىرمەي، كەلەر ۇرپاققا جەتكىزۋ - اسىل بورىشىمىز. سوندىقتان دا شەكاراسى جوق، شەكسىز اباي اندەرىن باسقا كومپوزيتورلاردىڭ اندەرىمەن شاتاستىرماي، اقىننىڭ ءوز اندەرىن انىقتاپ الۋىمىز كەرەك.

سەبەبى ابايدىڭ سوزىنە جازىلعان نەمەسە سوزىنە شىعارىلعان اندەردىڭ ءبارىن ابايدىكى دەۋگە بولمايدى. بۇنداي جاۋاپتى ءارى تىڭعىلىقتى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن جۇمىستى العاش اتقارعان - تانىمال ءانشى، ونەرتانۋشى ەركىن شۇكىمان. ونىڭ جازعان «ابايدىڭ مۋزىكالىق مۇراسى» كىتابى - وسى باعىتتاعى ەلەۋلى ەڭبەك. ابايدىڭ ءوز اندەرى مەن ابايدىڭ سوزىمەن ايتىلىپ جۇرگەن باسقا اندەردىڭ ارا-جىگىن اجىراتىپ بەرگەن.

ءبىزدى قاتتى ويلاندىرىپ، تولعاندىرعان ماسەلە - ابايدىڭ «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ولەڭىنە قاتىستى دەرەكتەر. تاريحي قولجازباداعى «ابايدىڭ ولەڭى» دەپ اتالاتىن وسى ءاندى ەتنوگراف ارىسلان بالعوجين 1956 -جىلى شىلدە - تامىز ايلارىندا شىعىس قازاقستان وبلىسىنان جيناعان اندەر مەن كۇيلەر توپتاماسىنا نوتاسىمەن بەرگەن. «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ولەڭىنىڭ سوزىمەن ايتىلعان ءاندى توپوليەۆ مىس اۋلىنىڭ تۇرعىنى يمانقۇل قازىبايەۆتىڭ اۋزىنان جازىپ العان. ال ول كىسى بۇل ءاندى 1921 -جىلى سەمەي قالاسىندا ءبىر اۋەسقوي مۋزىكانتتان ۇيرەنىپتى.

قولجازبا ورىسشا «شىعىس قازاقستان وبلىسى زايسان اۋدانىنىڭ اندەرى مەن كۇيلەرى»، «شىعىس قازاقستان وبلىسى مارقاكول اۋدانىنىڭ اندەرى مەن كۇيلەرى» دەپ اتالاتىن ەكى جيناقتان تۇرادى. «زايسان اۋدانىنىڭ اندەرى مەن كۇيلەرى» 1956 -جىلى شىلدە - تامىز ايلارىندا، «مارقاكول اۋدانىنىڭ اندەرى مەن كۇيلەرى» 1957 -جىلى شىلدە - تامىز ايلارىندا جازىلىپ الىنعان. نوتاعا تولىعىمەن تۇسىرىلگەن. سونىمەن قاتار كومپوزيتور زەكەن مەيىرمانوۆتىڭ قىتاي قازاقتارىنان جازىپ العان اندەرى مەن كۇيلەرىنە قاتىستى مول مۇرا دا ءوز كەزەگىندە جارىققا شىعۋدى كۇتىپ تۇر. ءبىز مۇنى ءبىر جۇيەگە كەلتىرىپ، نوتالارىن قايتا تەرىپ، دايىنداپ وتىرمىز.

اقىننىڭ اندەرىن ەڭ العاش نوتاعا تۇسىرۋشىلەردىڭ ءبىرى قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، كومپوزيتور، ەتنوگراف ا. ۆ. زاتايەۆيچ 1920- 1923 -جىلدارى جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلىنان «ابايدىڭ ءانىن»، ءشارىپ مەدەتوۆتەن «اباي» ءانىن نوتاعا تۇسىرگەن. بىزدەگى قولجازبادا ءاننىڭ اتاۋىندا بۇلاردان ايىرماشىلىعى - «ءانى» ەمەس، «ولەڭى» دەپ اتالۋىندا بولسا دا، ءاننىڭ ءبىرىنشى شۋماعى ابايدىڭ «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ولەڭىنىڭ سوزىنەن ەش وزگەرىسسىز ايتىلادى.

ءاندى نوتاعا تۇسىرگەن ەتنوگراف ا. ن. بالعوجين قولجازبالارىنىڭ سوڭىنداعى ورىسشا تۇسىنىكتەمە مىنانداي: «پو سووبشەنيۋ كازىبايەۆا يمانكۋلا، ەتۋ پەسنيۋ ون پەرەنيال وت ودنوگو ليۋبيتەليا- مۋزىكانتا ۆ گ. سەميپالاتينسكە /ۆ 1921 گودۋ/. نا ۆوپروس: «پرينادلەجيت لي مەلوديا پەسني سامومۋ ابايۋ يلي جە سوچينەنا كەم-ليبو درۋگيم؟» - كازىبايەۆ نە سموگ وتۆەتيت. سكورەە ۆسەگو ەتو مەلوديا نارودنوي پەسني، ك كوتوروي پوزدنەە نەيزۆەستنىم پيەۆتسوم بىل پريسپوسوبلەن تەكست ابايا. ۆ ساموم تەكستە 1-وە چەتىرەحستيشيە نەسومنەننو پرينادلەجيت ابايۋ، 2-وە جە ليبو ياۆلياەتسيا وترىۆكوم يز نەيزۆەستنوي پەسني ابايا، ليبو پوەتيچەسكوي يمپروۆيزاتسيەي يسپولنيتەليا».

يمانقۇلدىڭ «ابايدىڭ ولەڭى» دەپ ايتقان ءانىنىڭ ءماتىنى تومەندەگىدەي:

جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا،

اسپاندا اي مەنەن كۇن شاعىلسا دا.

دۇنيەدە ءسىرا سەندەي ماعان جار جوق،

ساعان جار مەنەن ارتىق تابىلسا دا.

ەرى جوق، تاڭباسى جوق بۋرىلتايدىڭ،

ساعىمى ۇيگە تۇسەر تۋعان ايدىڭ.

ءتورت بولىس توبىقتىدان جالعىز قالىپ،

زارلىقپەن سالعان ءانى ىبىرايدىڭ.

كۇمان جوق، ءبىرىنشى شۋماعى - ابايدىڭ «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ولەڭى. بۇعان دەيىنگى دەرەكتەردە دانىشپاننىڭ ولەڭ سوزدەرىنىڭ وزگەرىپ تۇرۋى ءجيى ۇشىراسادى. ولەڭنىڭ جارىققا شىققان باسىلىمدارىندا دا ازداعان وزگەرىس بار ەكەنى بۇرىننان بەلگىلى. اقىننىڭ «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» - ابايدىڭ 1889 -جىلى جازىلعان ولەڭى. اقىننىڭ ولەڭىندە:

سورلى اسىق سارعايسا دا، ساعىنسا دا،

جار تايىپ، جاقسى سوزدەن جاڭىلسا دا،

شىدايدى ريزا بولىپ جار ىسىنە،

قورلىق پەن مازاعىنا تابىنسا دا، - دەگەن ەكىنشى شۋماقتىڭ 4-جولى «قورلىق پەن مازاعىنا تابىنسا دا» بولسا، 1957، 1977 -جىلعى باسىلىمداردا مۇرسەيىت قولجازبالارىنا سايكەس «قورلىق پەن مازاعىنا تابىلسا دا» بولىپ بەرىلگەن.

اباي ولەڭدەرىنىڭ كوبىسى انگە اينالعان ساتتە وزگەرىسكە ۇشىراسا كەرەك. ءاندى جەتكىزۋشى نەمەسە ابايدىڭ ولەڭىنە ءان شىعارۋشى ءوز جانىنان ولەڭ جولدارىن قوسىپ وتىرا بەرەتىن مىسالدار كوپ- اق. اقىننىڭ ءوز ولەڭى اۆتورلىق باسقا انىمەن ايتىلعانى دا جەتكىلىكتى. ولەڭدەرى، اندەرى ەلگە ەڭ العاش تارالعان كەزدەن باستاپ- اق وزگەرىستەرگە ۇشىراي باستاعان. وسى جايىندا ە. شۇكىماننىڭ «ابايدىڭ مۋزىكالىق مۇراسى» كىتابىندا («اباي سوزىمەن ايتىلعان حالىق اندەرى» ءبولىمى) قازاق دالاسىندا اباي ءانى، جىرى دەپ ايتىلعان حالىقتىق نۇسقالاردىڭ ءتۇرلى جيناق پەن قورلاردان الىنعان 15 ى كەلتىرىلگەن. وسىندا «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ولەڭىنە قاتىستى دەرەك تە بار.

ەركىن شۇكىمان: «اباي سوزىمەن ايتىلعان اندەردىڭ بىرنەشەۋىن م. تولەبايەۆ حاتقا تۇسىرگەن. م. تولەبايەۆتىڭ «ماقپال» جيناعىندا اباي سوزىمەن ايتىلعان ءۇش ءان جاريالانعان. سونىڭ العاشقىسى - «قالقا» ءانى. جيناق تۇسىنىكتەرىندە «قالقا» - ابايدىڭ «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ولەڭىنىڭ العاشقى شۋماعىنىڭ وزگەرىسكە ۇشىراعان ءتۇرى دەپ تۇسىنىك بەرىلگەن» دەگەن دەرەك كەلتىرىلگەن. نوتا جازباسىنىڭ استىندا:

«مەنىڭ كۇنىم جارق ەتپەس نە قىلسا دا،

اي مەنەن كۇن اسپاندا شاعىلسا دا.

ماعان جار جوق، قالقاتاي، ءسىرا، سىزدەي،

بىزدەن ارتىق سىزگە جار تابىلسا دا»، -

دەپ، «اي» وداعاي ءسوزى كوپ قولدانىلعان ءماتىن بار.

ءارى قاراي «م. تولەبايەۆتان جەتكەن ەكىنشى ءان دە وسى سوزبەن ايتىلعان. جيناق سوڭىندا: «سايرا دا ءبىر سويلە - ابايدىڭ «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ولەڭىنىڭ العاشقى شۋماعىنىڭ وزگەرىسكە ۇشىراعان ءتۇرى دەگەن تۇسىنىك بەرىلگەن» دەپ جازادى. نوتا جازباسىنىڭ سوزدەرىندە:

جارق ەتپەس مەنىڭ كوڭىلىم نە قىلسا دا، ۋگاي،

اسپاندا اي مەنەن كۇن شاعىلسا دا.

سايرا دا ءبىر سويلەشى-اي، قۇربىم-اي، ۋگاي-اي، - دەپ جازىلعان.

كىتاپتاعى ءۇشىنشى كورسەتىلگەن حالىق اندەرى جايىندا «جارق ەتپەس» ولەڭى حالىق اندەرىنىڭ تاعى ءبىر ءسوزى بولىپ ورىندالعان. ...بوكەيحانوۆ جەتكىزگەن ءاننىڭ 1-شۋماعى سوزدەردىڭ ورنى اۋىسقان نەمەسە سوزدەرى وزگەرگەن حالىقتىق نۇسقاداعى ابايدىڭ «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم» ولەڭىنىڭ سوزىمەن ايتىلسا، 2-شۋماق - جاياۋ مۇسانىڭ «سۇرشا قىز» ءانىنىڭ ماتىنىمەن ايتىلعان» دەگەن تۇسىنىك بەرىلگەن.

ە. شۇكىمان وسى دەرەككە بايلانىستى جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرىندە رەسپوندەنتتەردىڭ اراسىنان ع. بوكەيحانوۆتى دا، «قاراتورعاي» ءانىن دە كەزدەستىرمەگەن. «ۆ. دەرنوۆا كەلتىرگەن قايىرما ماتىننەن قاراعاندا، اقان سەرىنىڭ دە «قاراتورعاي» ءانى «جارق ەتپەستىڭ» سوزىمەن ايتىلعان سەكىلدى» دەگەن وي ايتادى. بايقاعانىمىز - حالىق اندەرى جانە حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرىمەن ايتىلعان اقىننىڭ ولەڭدەرى ەل ىشىندە كوپ وزگەرىسكە ۇشىراپ ورىندالعاندىعى.

ال يمانقۇل ايتقان «ابايدىڭ ولەڭى» ءانىنىڭ العاشقى شۋماعى ابايدىڭ «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ولەڭىنىڭ ءوزى ەكەنىن اتاپ وتتىك. ەكىنشى شۋماقتاعى ءبىرىنشى جولىن ءبىرجاننىڭ ماحاببات ليريكاسىنان «تاڭباسى جوق، ەنى جوق بۋرىلتايدىڭ» دەگەن ءسوزىن «ەرى جوق، تاڭباسى جوق بۋرىلتايدىڭ» دەپ، وزگەرتىپ ايتقانى.

حالىققا كەڭىنەن تاراعان اباي مەن ءبىرجاننىڭ اندەرى تەك ءوز تۋعان مەكەندەرىندە عانا ەمەس، قازاق دالاسىنا تەگىس جايىلعان. جالپى، مۇنداي «بۋرىلتايدىڭ» وزگەرىسكە تۇسكەن تۇرلەرى دە ەل ىشىندە، اتاپ ايتساق، الاتاۋ وڭىرىندە ءالى كۇنگە دەيىن كەزدەسەدى. سونداي ءبىر مىسالدى قۇرمانبەك ءالىمجان «قورداي شامشىراعى» گازەتىندە جاريالاعان. ماسەلە ماقالانىڭ «اباي قوردايدا بولعان با؟» دەپ اتالعانىنداي، اقىننىڭ قوردايعا بولعانىندا ەمەس، يمانقۇل ايتقان «ابايدىڭ ولەڭى» دەپ اتالعان «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ءانىنىڭ 2-شۋماعىنداعى 1-جولدى ءبىرجاننان العانىندا نەمەسە باسقا دا انشىلەر سەكىلدى يمانقۇلدىڭ ءوز جانىنان وڭدەپ قوسىپ ايتقانىندا.

كەلەسى 2-جولداعى «ساعىمى ۇيگە تۇسەر تۋعان ايدىڭ» دا - جەتكىزۋشىنىڭ ءوز جانىنان قوسقانى. ءارى قارايعى «ءتورت بولىس توبىقتىدان جالعىز قالىپ، زارلىقپەن سالعان ءانى ىبىرايدىڭ» دەگەن جولدارى - ابايدىڭ تاعدىر-تالايىن سيپاتتاعانى. قىسقاسى، 2-شۋماق يمانقۇلدىڭ قوسىپ ايتقان يمپروۆيزاتسياسى بولۋى مۇمكىن.

ولەڭنەن انگە كوشەيىك. يمانقۇل ءاندى 1921 جىلى ۇيرەنگەن. بۇل ۋاقىت اباي اندەرىنىڭ العاش رەت نوتاعا تۇسە باستاعان تاريحي كەزەڭى بولاتىن. ا. ن. بالعوجين نوتاعا تۇسىرگەن «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ءانىنىڭ ەكىنشى شۋماقتاعى سوزىنە كوڭىل اۋدارماي، ءاننىڭ تاعدىرىنا بويلاساق، بۇل ءان اباي اندەرىنىڭ العاشقى ەل ىشىنە تارالعان شاقتاعى، قايماعى بۇزىلماي تۇرعان كەزدەگى ءانى بولىپ شىعادى.

وسى زايساننان جينالعان ءان-كۇيلەردىڭ ىشىندە نوتاسىمەن بەرىلگەن «جەلدىرمە» كۇيىنىڭ ەكى نۇسقاسىن دا «ابايدىڭ ولەڭىن» ايتۋشى يمانقۇل قازىبايەۆ ورىنداعان. ءبىز كوڭىل اۋداراتىن تۇس - «ابايدىڭ ولەڭىن» دە، «جەلدىرمەنىڭ» ەكى نۇسقاسىن دا يمانقۇلدىڭ سەمەيدەگى اۋەسقوي مۋزىكانتتان ۇيرەنگەنى. يمانقۇل ءاندى ورىنداپ بەرگەن كەزدە ونى كىمنەن ۇيرەنگەنىن ايتا الماعان.

«ابايدىڭ ولەڭى» كىرگەن قولجازبالاردىڭ تاعدىرى تىم اۋىر دەسە دە بولادى. يمانقۇلدان جازىپ العان ەتنوگراف ا. ن. ءبالعوجيننىڭ ەكى جيناعى (نوتا جازىلعان داپتەرلەر) كومپوزيتور زەيىن مەيىرمانوۆتىڭ قولىنا تيەدى. كومپوزيتور ءوزىنىڭ فورتەپيانو سۇيەمەلدەۋىمەن 1963 -جىلى جازعان «قىتاي جاس اۋەسكەرلەر مەن مەيىرمانوۆتىڭ تۆورچەستۆولىق جيناعىن» جانە «قىتاي قازاقتارىنىڭ حالىق اندەرى»، «قىتاي قازاقتارىنىڭ حالىق كۇيلەرى» اتتى 7 جيناعىن كورنەكتى كومپوزيتور مۇقان تولەبايەۆتىڭ جارى بولعان، قازاق قىزدارىنان ءبىرىنشى ونەرتانۋشى، زەرتتەۋشى عالىم ءماريام احمەتوۆاعا امانات ەتىپ تاپسىرعان ەكەن.

ول كىسى عىلىم اكادەمياسىنىڭ م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا قىزمەت اتقارسا كەرەك. ءسويتىپ، قولجازبالار 60-جىلدارى اتاقتى عالىمنىڭ قولىنا تيگەن. قازاقتىڭ ءداستۇرلى اندەرىن جەتىك بىلەتىن عالىم 2011 -جىلى بۇل مۇرانى قازاق قىزدارىنان شىققان العاشقى كاسىبي كومپوزيتوردىڭ ءبىرى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى بالنۇر قىدىربەككە تاپسىرادى. يمانقۇلدىڭ 1921 -جىلى ۇيرەنگەن «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ءانىن ارادا ءجۇز جىل وتكەننەن كەيىن، 2021 -جىلى ۇستازىم بالنۇر بالعابەك قىزى ماعان تاپسىردى.

مەنىڭ بايقاعانىم، «ابايدىڭ ولەڭى» ءانىنىڭ تۇتاستىعى، مۋزىكا ءتىلىنىڭ اۋەندەتە سالعان ادەمى يىمدەرىنىڭ ءبىر- بىرىمەن بايلانىسى كومپوزيتور اباي اندەرىنىڭ تابيعاتىنا وتە جاقىن ەكەن. بۇل ءان ناقتى ابايدىكى دەپ ايتۋعا بەرىك بايلام جاساماساق تا، ءاننىڭ اۋەن-سارىنىنىڭ ءوزى ابايدىكى دەپ ايتىپ تۇرعانداي ەستىلدى. كەڭىنەن قۇلاش تارتىپ، كوڭىلدى بىردەن باۋراپ الاتىن اقىننىڭ ءوز اندەرىنە ءتان. كومپوزيتوردىڭ كەيىننەن تابىلعان «قور بولدى جانىم» ءانىن ابايدىڭ ءانى دەپ دالەلدەگەن ونەرتانۋ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ۆ. پ. دەرنوۆانىڭ تۇجىرىمدارىمەن سايكەس كەلىپ تۇرعان «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ءانىن ابايدىڭ ءان مۇراسىنا قوسسا، ارتىق بولماس.

ەندى «ابايدىڭ «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» دەگەن ءوز ءانى بولدى ما؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى.

بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى سوناۋ 1915 -جىلدا كورىنىپ تۇر. ول دەرەكتى دە ابايدىڭ مۋزىكالىق مۇراسىن زەرتتەۋشى ە. شۇكىمان كەلتىرەدى: «اقىننىڭ بۇل ولەڭىنىڭ («جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» - ءا. ق.) جەكە ءان بولىپ ايتىلعانى جونىندەگى دەرەكتى 1915 -جىلعى «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ 5-سانىندا م. مالدىبايەۆتىڭ «قازاقشا باستاپقى ويىن» ماقالاسىنان كەزدەستىردىك. وندا «2-بولىمدە ءنازيپا قۇلجانوۆا ىبىراي ءالتىنساريننىڭ جازدى سۋرەتتەگەن ءسوزىن سويلەدى. ءانشى الماعامبەت «ىرعاقتى»، «تاتيانا»، «جارق ەتپەس» دەيتىن اندەردى دومبىراعا قوسىپ ايتتى. ەكى دومبىرا ءبىر ماندولينانى قوسىپ، ۇلت كۇيىن تارتتى» دەپ جازىلعان. ياعني «جارق ەتپەس» ولەڭىنىڭ ءوز ءانى بولعانعا ۇقسايدى، ءبىراق بۇگىنگە جەتپەگەن»، دەپ جازادى.

عۇلامانىڭ «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ءانىنىڭ بولعانىن، بۇگىنگە جەتكەنىن ناقتى دەرەكتەرمەن كەلتىرەيىن.

ءبىرىنشى دەرەك. جوعارىدا كەلتىرگەن م. مالدىبايەۆتىڭ «قازاقشا باستاپقى ويىن» ماقالاسىندا «جارق ەتپەستى» الماعامبەت ورىنداپ، ءاننىڭ بولعانى جايىنداعى العاشقى دەرەك كورسەتىلگەن. جاي عانا ورىنداۋ ەمەس، دومبىرامەن قوسىپ ايتقان. سوعان قاراعاندا، الماعامبەت دومبىرادا دا شەبەر ورىنداۋشى بولۋى مۇمكىن عوي. ولاي بولسا، دومبىرا كۇيلەرىن دە بىلگەنى انىق.

ءانشى، عالىم ە. شۇكىمان الماعامبەتتىڭ العاشقى اباي كەشىندەگى ونەرىن ايتا وتىرىپ، مىنانداي دەرەك كەلتىرەدى: «نەگە ەكەنى بەلگىسىز، 1914 -جىلى سەمەيدە وتكەن اباي كەشى ا. ءبيمبوەستىڭ «تاتيانانىڭ حاتىن» جازىپ العان 20-جىلدارمەن بايلانىستىرىلىپ، ءاندى ا. بيمبوەسكە ورىنداپ بەرگەن ن. قۇلجانوۆا بولىپ ءجۇر. سەبەبى ۆ. دەرنوۆا، ع. بيسەنوۆا، ب. ەرزاكوۆيچ ەڭبەكتەرىندە، ا م ت، ا س ق (ب. ەرزاكوۆيچتىڭ 1954، 1986 -جىلدارى شىققان جيناقتارى) جيناقتارىنىڭ تۇسىنىكتەرىندە جانە ن. قۇلجانوۆاعا قاتىستى ەڭبەكتەردە وسىلاي جازىلعان، ءبىراق ەشقايسىسىندا ناقتى دەرەككوزى كورسەتىلمەگەن. ن. قۇلجانوۆانىڭ ب. زاتايەۆيچكە ەكى ءان جازدىرعانى راس. ول تۋرالى «1000 ءان» جيناعىندا جازىلعان».

ە. شۇكىمان: «كەيبىر اۋىزشا دەرەكتەردەن ەستىگەنىمىز، 1919 -جىلى ن. قۇلجانوۆا كۇيەۋى كولچاك اسكەرىنىڭ قولىنان قازا تاپقاننان كەيىن، كوپ ۇزاماي ساكەن سەيفۋليننىڭ شاقىرۋىمەن اقمولاعا اۋىسىپ، سوندا فولكلور جيناۋمەن اينالىسقان ەكەن. ا. بيمبوەسپەن «سەگىزاياق» جانە «تاتيانانىڭ حاتىن» جەتكىزگەن م. نۇربايەۆانىڭ ۇيىندە كەزدەسىپ، ا. بيمبوەس ءاندى («تاتيانانىڭ حاتى» - ءا. ق. ) ءنازيپادان سول جولى جازىپ العان دەيدى. ءبىراق ا. بيمبوەسكە ءان جازدىرعانى تۋرالى نەگىزگى دەرەككوزى تابىلمادى»، دەپ جازعان.

ەكىنشى دەرەك. «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ءانىنىڭ 1995 -جىلى الماتىدا جارىق كورگەن «اباي» ەنتسيكلوپەدياسىندا «الماعانبەت قاپسالەم ۇلىنىڭ «ءومىرىن ۇزاق جىلدارى بويى اباي اۋلىندا وتكىزىپ، ۇلى اقىننىڭ «ايتتىم سالەم، قالامقاس»، «كوزىمنىڭ قاراسى»، «جارق ەتپەس قارا كوڭلىم نە قىلسا دا»، «الىستان سەرمەپ»، ت. ب اندەرىن ايتىپ، حالىق اراسىنا تاراتقان. 1914، 1924 -جىلدارى ابايدىڭ قايتىس بولعانىنا 10، 20 جىل تولۋىنا ارنالعان سەمەيدە وتكەن ادەبي-مۋزىكالىق كەشتەردە اباي اندەرىن ناقىشىنا كەلتىرە ورىنداپ، ول تۋرالى ەستەلىك ايتقان»، دەپ ەكىنشى رەت ءاننىڭ ءجۇز ون جىل بۇرىن الماعامبەتتىڭ ورىنداۋىندا بار بولعانى تۋرالى جازىلعان.

بۇل تاريحي دەرەكتەرگە نەمقۇرايدى قاراۋعا بولمايدى. كومپوزيتور احمەت جۇبانوۆ «زامانا بۇلبۇلدارى» كىتابىندا: «اقىلباي، الماعامبەت، ايكەرىم ابايدىڭ «جاي داۋسىمەن» ايتىپ شىعارىپ بەرگەن اندەرىن اۋزىنان قاعىپ الىپ، شىرقاتا، ۇدەتە، قۇيقىلجىتا ورىنداپ كەتتى. ابايدىڭ ءرولى - ءبىرىنشى رەت «اۆتور داۋسىمەن» ورىنداپ بەرۋ بولدى»، دەپ الماعامبەتتىڭ اندەردى ابايدىڭ ءوز اۋزىنان ۇيرەنگەنى تۋرالى جازادى. سول سەبەپتى، ودان ۇيرەنگەن جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ ايتقان اقىننىڭ اندەرى ءتۇپنۇسقا رەتىندە ساقتالعان. الماعامبەتتەن ج. ەلەبەكوۆ سەكىلدى باسقا دا ونەرپازدار ءان، كۇي ۇيرەنگەن. جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلىنىڭ 1914 -جىلى ساحنادا الماعامبەتپەن بىرگە ونەر كورسەتىپ جۇرگەنى - ونىمەن جاقسى تانىس بولعان دەگەن ءسوز. وسى جاقىن قارىم- قاتىناسىنىڭ ارقاسىندا ودان ابايدىڭ ءبىراز ءانىن ۇيرەنگەن سوڭ، جوعارىدا ايتقانداي، 1920- 1923 -جىلدارى ا. ۆ. زاتايەۆيچكە «ابايدىڭ ءانىن» ايتىپ بەرگەن بولۋى دا مۇمكىن.

ءۇشىنشى دەرەك. 2022 -جىلى 3 ناۋرىزدا «انا ءتىلى» گازەتىندە بۇلبۇلناز مۇرات قىزى «ابايدىڭ ءانشىسى - الماعانبەت» اتتى ماقالاسىندا: «ابايدىڭ ءوزى دە: «وسى ءاندى ورىنداسا، الماعانبەت قانا ورىنداسىن»، دەپ ءجيى ايتىپ وتىراتىن بىرنەشە اندەرى بولىپتى. سونىڭ كەيبىرى: «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا»، «جىگىت ءسوزى»، «تاتيانا»، «بويى بۇلعاڭ»، «سەگىزاياق»، «وزگەگە كوڭىلىم تويارسىڭ» سىندى اندەر ەكەن»، دەپ جازادى. كومپوزيتوردىڭ ءوزى «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ءانىن «الماعانبەت قانا ورىنداسىن» دەپ شاكىرتىنە امانات ەتكەن ەكەن»، دەيدى.

اكادەميك احمەت جۇبانوۆ: «اباي اندەرىنىڭ مەلوديكاسى، ىرعاعى، فورماسى وزىنە دەيىنگى كەلگەن قازاق اندەرىنە ۇقسامايدى. ءبىرىنشى جاعداي - اباي اندەرىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ وزىنە مەنشىكتى ولەڭى بولدى»، دەپ ءدوپ ايتقان. سوندىقتان سوڭعى تابىلعان «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ءانىنىڭ اۆتورى جەتكىزۋشىلەر مەن ورىنداۋشىلار ەمەس، ابايدىڭ ءوزى دەپ تۇجىرىمداۋعا نەگىز بار.

ۇلى اقىن «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ءانىن ورىنداۋ مەن ناسيحاتتاۋدى شاكىرتى الماعامبەتكە اماناتتاسا كەرەك.

اۆتور

ءالقۋات قازاقبايەۆ، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، قوبىزشى، ونەرتانۋشى-كومپوزيتور

Egemen Qazaqstan