ابايدىڭ شاكىرتى اتانعان التايدىڭ ارعى بەتىندەگى قازاق قالامگەرى
استانا. KAZINFORM - قيىردا ءجۇرىپ، تارعالاڭ تاعدىر كەشسە دە قازاق رۋحانياتىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان قازاقتىڭ تۇلعالارى قانشاما! سولاردىڭ ءبىرى - ابايدىڭ التايدىڭ ارعى بەتىندەگى شاكىرتى اتانعان، 21 جىلىن قىتايدىڭ تاس تۇرمەلەرىندە قۋعىن-سۇرگىنمەن وتكىزگەن قازاقتىڭ قارىمدى قالامگەرى ماعاز رازدان ۇلى.
حالقىنا دارا شىعارماشىلىق بولمىسىمەن ولشەۋسىز ەڭبەك ەتكەن قالامگەردىڭ تاريحي تۇلعاسى مەن ءومىر جولىن بايان ەتىپ كورەلىك.
ايتا كەتەيىك، 11-ءساۋىر كۇنى استاناداعى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادا قالامگەردىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋىنا وراي ونىڭ «ءۇش تومدىق تاڭدامالى شىعارمالارىنىڭ» تانىستىرىلىمى ءوتتى. شاراعا قاتىسقان زيالى قاۋىم وكىلدەرى ماعاز رازدان ۇلىنىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى وي ءوربىتىپ، ءومىرى تۋرالى تىڭ دەرەكتەرمەن ءبولىستى.
ماعاز رازدان ۇلى - قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا وزىندىك ۇلەس قوسقان ءىرى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. سوناۋ 1930-جىلداردان باستاپ اباي، شاكارىم سىندى ۇلى دانالاردىڭ شىعارمالارىنان سۋسىنداي ءجۇرىپ، ادەبيەت الەمىنە قادام تاستايدى. ول شىڭجاڭداعى قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرىسىپ، ونىڭ ۇلكەن ورداعا اينالۋى ءۇشىن تىنباي تەر توگىپ، ءوزىنىڭ سانالى عۇمىرىن قازاق رۋحانياتىنا ارناعان قالامگەر.
ماعاز رازدان ۇلى، ادەبيەتتىڭ ءۇش جانرىندا قالام تەربەدى. اتاپ ايتار بولساق، پوەزيا، پروزا جانە دراماتۋرگيانى قاتار الىپ ءجۇردى. قىتايداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ وسكىن، بالاڭ كەزىندە قولىنا قالام الىپ، ءونىمدى ەڭبەكتەندى. ەڭ وكىنىشتىسى، قالامگەردىڭ جاسىنداي جارقىراپ، كوسىلە جازار تۇسىندا جالا جابىلىپ، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، ءومىرىنىڭ قيىن كەزەڭدەرىن وتكىزدى.
جازۋشىنىڭ تارعالاڭ تاعدىرى
م. رازدان ۇلى - 1924-جىلى 22-ساۋىردە قىتايدىڭ التاي ايماعى بۋىرشىن اۋدانى دۋلايتى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدى. 1935-1938-جىلدارى اۋىلداعى جاڭاشا مەكتەپتە، 1938-1946-جىلدارى سارسۇمبە «مۇعالىمدەر جەتىلدىرۋ» مەكتەبىندە ءبىلىم الدى. 1940-1944-جىلعا دەيىن دۋلايتىنىڭ «جەمىس» مەكتەبىندە ءمۇعالىم بولدى.
1947-1957-جىلدارى «ەرىكتى التاي» گازەتىندە، 1957-1958-جىلدارى قىتاي جازۋشىلار قوعامى شىڭجاڭ بولىمشەسىندە ادەبي قىزمەتكەر بولىپ جۇمىس ىستەدى. «ەرىكتى التاي» گازەتىندە قىزمەت ەتە ءجۇرىپ، تىرناقالدى شىعارمالارىن جاريالادى. ادەبيەتتىڭ قىر-سىرىنا قانىعىپ، ءسوز ونەرىنە تاعدىرىن تەلىدى. ءدال وسى ارالىقتا شىڭجاڭدا ساياسي جاعداي شيەلەنىسە ءتۇستى. بۇرىنعى شىڭشىساي ۇكىمەتى كۇيرەپ، ونىڭ ورنىنا ۋاقىتشا «شىعىس تۇركىستان» ۇكىمەتى قۇرىلادى. مۇنىڭ اقىرى قىتاي كوممۋنيستىك جۇيەسىنىڭ شىڭجاڭدا ءبىرجولا ورنىعۋىمەن تىنادى. 1958-جىلى تۇتاس قىتايدى شارپىعان «مادەني ريەۆوليۋتسيا» باستالادى. ەلدىڭ سورپا بەتىنە شىعارلارىنا «ۇلتشىل»، «وڭشىل» دەگەن ساياسي ايىپ تاعىلادى. تەرىستەن سوققان قار داۋىل ماعاز رازدان ۇلىن دا ىلە كەتەدى. اۋەلى وعان «جەرگىلىكتى ۇلتشىل» دەگەن ايىپ تاعادى. وسىلايشا، ماعاز ءومىرىنىڭ ەڭ ءبىر ازاپتى اۋىر جىلدارى باستالدى.
1970-جىلدارى «مادەني ريەۆوليۋتسيانىڭ» قارا داۋىلى ءتىپتى دە ۇدەي ءتۇستى. سول جىلى ماعاز رازدان ۇلى ءىسىن قايتا قاراپ، 20 جىلعا سوتتادى. بۇل قيىن تاعدىرىن ول قاسقايا قارسى الىپ:
ەر جاسىپ مۇڭايا ما اجىرعىعا،
نەمەنە اۋىر بەينەت سابىرلىعا.
جەتى مىڭ ءۇش ءجۇز ءتۇننىڭ باستا ۇيقىسىن،
جايلاپ سال توسەگىڭدى ابىرجىما، - دەگەن ولەڭ جولدارىن شىعارادى. بۇل ولەڭ كەيىننەن ەل اراسىنا كەڭ تارالىپ، جۇرتتىڭ جۇرەگىنەن تەرەڭ ورىن العان ەدى.
ماعازدىڭ ءاربىر ولەڭىنىڭ جازىلۋىندا وسىنداي ۇلكەن تاريحي استار، ماعىنالى سىر بار. اقىن ءبىر ءبولىم ولەڭدەرىندە ادىلەتسىزدىكتىڭ جۇرەگىنە سالعان جاراسىن ولەڭگە اينالدىرىپ، رۋحاني جاقتان وزىنە ۇنەمى شابىت، دەم بەرىپ وتىرسا، ەندى ءبىر توپ ولەڭدەرىندە اق پەن قارانى ايىرماي ادامشىلىقتان شىققاندارعا جىر- نايزانىڭ ۇشىن قادايدى. «ۇياسىن ۇجدانىڭنىڭ بىرەۋ شاقسا» (1967 ج.) اتتى ولەڭى دە، مىنە، وسىنداي كوڭىل كۇيىنىشىنەن تۋعان.
ۇياسىن ۇجدانىڭنىڭ بىرەۋ شاقسا
جانارىڭ لايلانىپ تولسا جاسقا
ۋ جۇتقان سىنىق قانات قۋعىن قۇسى
بىلەر مە قوناقتارىن قاي اعاشقا
بىردەي وت ەكى باسى تۇتسام كۇيەم
ايتشى ءوزىڭ وسى ابزال دەپ قايسىن سۇيەم
ەل تاپپاي الاقتاعان جولاۋشىداي
بەيۋاقتىڭ سار جۇرتىندا قالدىم يەن...
وسى ولەڭ جولدارىنىڭ وزىندە سول قاتال زاماننىڭ بەينەسىن، تاريح كوشىنىڭ ەلەس-سۋرەتىن كوز الدىمىزعا كينو ەكرانىنداي تارتىپ وتىر.
بەلگىلى PhD دوكتورى، فيلولوگ تالداۋبەك قادىل ۇلى ماعاز رازدان ۇلى تۋرالى ەڭبەگىندە تار ەسىك، تاس بوساعادا تۋعان بۇل جىرلار - جازۋشى شىعارماشىلىعىنىڭ ماڭىزدى ءبىر بەلەسى ەكەنىن ايتادى.
- ويراندى جىلدار جۇرەكتىڭ قانىمەن جازىلعان وتتاي قارىپ تۇسىرەر شىندىعى مول جىرلار اۋىزدان شىعا سالا-اق، اينالاسىنا تاراپ، ەستىگەن جاننىڭ كوكىرەگىنە ۇيالاپ، قاتتالىپ قالدى. ادىلەتسىزدىك پەن جاۋىزدىققا قارسى اتىلعان جىر جەبەلەر تاريح جوتاسىندا ماڭگى ولمەس مۇراعا اينالدى. باتىردىڭ كەككە سۋارىلعان قانجارىنداي وتكىر جىرلارى ماعاز رازدان ۇلى پوەزياسىنىڭ تاعى ءبىر تىڭ سيپات، سونى ستيل قالىپتاستىرعانىن تۇسىندىرەدى. سونىمەن قابات، سونشاما جاۋىزدىقتاردىڭ الدىندا باس يمەي، سونشاما جىلداردا ارىنا سىزات تۇسىرمەي وتكەن اقىننىڭ جىرلارىنان ءبىز قايسارلىق پەن ورلىكتىڭ، كىسىلىك پەن ەرلىك رۋحتىڭ بيىك ۇلگىسىن، ونەردىڭ ەش ۋاقىتتا الاسارماس داڭقتى كەلبەتىن كورەمىز، - دەيدى ول.
ماعاز رازدان ۇلى 1979-جىلى ساۋىردە اقتالىپ شىعادى. وعان سەبەپ - قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ XI قۇرىلتايىنىڭ III سەزىندە قابىلدانعان جارعى. ياعني قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى «مادەني ريەۆوليۋتسياسى» تەرىستەپ، جازىقسىز سوتتالعانداردى اقتاۋدى ۇيعاردى. وسى ساناتتا ماعاز رازدان ۇلى دا 21 جىلعا سوزىلعان قۋعىن- سۇرگىن، تۇرمە ازابىنان بوساپ شىعادى. ول ءومىرىنىڭ ەڭ ءبىر ءماندى كەزىن، جاستىق شاعىن، ىزدەنىسكە، ەڭبەككە جۇمسالۋى ءتيىس جىگەر كۇشىن، دەنساۋلىعىن جازا لاگەرلەرىندە، تاس تۇرمەنىڭ سىز قابىرعالارىندا قالدىردى. قاتال تاعدىر ەردى قانشا ەزگىسە سالسادا، اقىننىڭ جۇرەكتەگى جالىنىن سوندىرە المادى. كوكىرەگىندەگى وشپەس ءۇمىتى بوستاندىققا جەتكىزدى. اقىن سونداعى كوڭىل اۋانىن «سالەم ساعان التايىم» دەيتىن ولەڭىندە بىلاي جەتكىزەدى:
سالەم ساعان التايىم،
تەنتەگىڭ سونشا ساعىندى.
جوعالىپ كەتكەن ءبىر تايىڭ،
تارلانداپ بارىپ تابىلدى.
ماعاز رازدان ۇلى ازاپتى جىلدار بۇعاۋىنان بوساعاننان كەيىن، ءومىرىنىڭ سوڭعى از جىلىندا بولاشاققا ولمەس ورنەك، ومىرشەڭ مۇرا قالدىرىپ ۇلگەردى. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە «اسۋلار تولعاۋى»، «ەرتەڭ»، «ۋاقىتقا جاۋاپ»، «بوساعا» سەكىلدى جىر جيناقتارى «سارى بەل» ولەڭ رومانى جارىق كوردى. سونداي-اق «اتا زامان سويلەيدى» اڭگىمە، پوۆەستەر جيناعى، «التايدىڭ اقيىقتارى» تاريحي رومانىن جاريالادى. مۇنان سىرت، ماعاز قالامىنان تۋىپ ءالى جارىق كورىپ ۇلگەرمەگەن كوپتەگەن ولەڭدەرىنەن سىرت، سەگىز اڭگىمەسى (ەكەۋى اياقتالماي قالعان)، ءبىرقىدىرۋ ماقالالارى بار. ارحيۆىندە ساقتالىپ كەلە جاتقان بۇل دۇنيەلەرى باسپا بەتىندە ءالى جارىق كورمەگەندىكتەن، اتالىپ زەرتتەلمەي كەلەدى.
قالامگەردىڭ وتىزداي ولەڭى، بىرنەشە اڭگىمەسى مەن پوۆەستەرى قىتاي تىلىنە اۋدارىلعان. قىتايداعى ازشىلىق ۇلتتارعا بەرىلەتىن مەملەكەتتىك سىيلىقتى ەنشىلەدى. سونىمەن قاتار جەتى شىعارماسى ولكەلىك جانە مەملەكەتتىك جۇلدەلەردى قانجىعاسىنا بايلاعان. بۇلاردان سىرت، ول ايماقتىق، وبلىستىق، ولكەلىك ادەبيەت- كوركەمونەرشىلەر قوعامى جاعىنان بىرنەشە رەت «ايگىلى اقىن- جازۋشى»، «قارت مايتالمان» قاتارلى داڭق سىيلىقتارىنىڭ يەگەرى بولعان. ماعاز رازدان ۇلى 1998-جىلدىڭ 2-مامىر كۇنى 74 جاسىندا قايتىس بولدى.
ابايدىڭ ارعى بەتتەگى شاكىرتى
ماعاز رازدان ۇلى اباي مەكتەبىنەن ءتالىم العان. اباي شىعارماشىلىعىنان قانىپ ءىشىپ، اق ۋىزىنان ءنار العان قارىمدى قالامگەر.
ونىڭ بالالىق ءداۋىرى اباي ولەڭدەرىنىڭ كۇللى قازاق بالاسىنا كەڭ تاراعان تۇسىنا تۋرا كەلەدى. ماعازدىڭ وزىنە ءسوز بەرسەك:
ابايدى مەن جاسىمنان ءوستىم تىڭداپ،
دەگەن ول ەكى نارسە سىر مەن سىمبات.
سىر - ءىشى، سىمبات - سىرتى، سول سەبەپتى،
جاقسىنىڭ ءوزى - تۇلعا، ءسوزى - قىمبات!..
كوپ كوردىم مەن الىستى جاقىندى دا،
زالىمدى، جاۋىزدى دا، باتىردى دا.
قايناعان مىس قازانداي بۇل دۇنيە،
اقىرى توقتايدى ەكەن اقىلدىعا... - دەپ جىرلاعان ەكەن.
1909-جىلى كاكىتاي ىسقاق ۇلى جاعىنان پەتربۋرگتا باسىلعان ابايدىڭ العاشقى ولەڭدەر جيناعى 1920-جىلداردىڭ الدى-ارتىندا شىڭجاڭعا، سونىڭ ىشىندە التايعا تارالا باستايدى. ول كەزدە كوبىندە كىتاپ تۇرىندە ەمەس، سول كىتاپتىڭ كوشىرمەسىن جاساپ تاراتۋ ءۇردىسى بار ەدى.
ماعازدىڭ اكەسى رازدان كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ جان بولعان. ماعازعا جاستايىنان اراب الىپپەسىن تانىتىپ قانا قالماستان، سول تۇستاعى ەسكى شاعاتاي، تاتار جازۋلارىنداعى كوپتەگەن ادەبيەتتەرمەن دە سۋسىنداتا ءبىلدى. قازىرگى شىعىس قازاقستاننىڭ زايسان وڭىرىمەن بولعان ءتۇرلى ساۋدا- ساتتىق جانە باسقا دا بايلانىستار ارقىلى قازاقستان جاعىنىڭ رۋحاني جەتىستىكتەرىنىڭ التايدىڭ كۇن بەتىنە تارالۋىنا يگى ىقپال ەتتى. ءوز كەزىندە كوكشەتاۋ وڭىرىنەن التايعا قاشىپ بارىپ، سوندا ءمامي بەيسى اۋىلىندا ۇلاعاتتى ۇستازدىقپەن اينالىسقان سەيىتقازى نۇرتايەۆ جانە 1931-جىلى اباي اۋىلىنان قاشىپ بارعان زيات شاكەرىم ۇلى، ت. ب. ادامدارمەن جاقىن بايلانىستا بولىپ، ونەگەلى تاربيەلەر قابىلدادى. تاتار زيالىسى ءبىلال حازىرەتتى اۋىلىنا اكەلىپ، باسىنا ءۇي كوتەرىپ بەرىپ، بالالارىن ارنايى وقىتتى.
كورەگەندى اكەنىڭ وسىنداي تاربيەسى ماعاز بويىنا مول ءبىلىم بولىپ دارىدى. اسىرەسە ادەبيەتتەگى ۇستاز بولارلىق تۇلعالارعا قولى جەتىپ، ابايمەن ەركىن سۋسىنداۋىنا مۇمكىندىك تۋدى. ابايدىڭ اتالعان جيناعىن ءوز قولتاڭباسىمەن كوشىرىپ الىپ جاتتادى.
- ونەگەلى ءومىردىڭ ايناسى - اباي. سول بيىككە ۇمتىلعان ماعاز ەش ۋاقىتتا، قانداي جاعدايدا بولماسىن جىعىلعىسى، قۇلاعىسى كەلمەدى. ۇستازىنىڭ ءۇنى قۇلاعىنىڭ تۇبىندە جاڭعىرىپ، ءوزىن ىلعي دا العا جەتەلەپ وتىردى. ونى جەتەلەگەن اباي رۋحى ەش الدامادى. حالقىنىڭ قالاۋلى قالامگەرىنە، اياۋلى پەرزەنتىنە اينالدى. ماعازدىڭ زامانداس اتاسى اقىت ءۇلىمجى ۇلى مەن اعاسى اسقار تاتاناي ۇلى دا ابايداي ۇلى اقىننىڭ ونەگەسىنەن قاعىس قالعان جوق. ماعاز ءومىرى مەن ونىڭ ادەبيەتتەگى ەڭبەگى - اباي رۋحىنىڭ الىستاعى اعايىننىڭ ءوسىپ- وركەندەۋىنە، قۇرىپ جوعالماۋىنا، ادەبي قۋاتىنا قانداي رۋحاني كۇش سىيلاعاندىعىنىڭ ءبىر عانا مىسالى. اسىل داستۇرگە اينالعان وسى ارقاۋ قازىرگە دەيىن ءوز قۇنىن جويعان جوق. اباي جاققان شىراق ءار كوكىرەككە ءالى دە بولسا سونبەس ساۋلەسىن شاشىپ كەلەدى. شاشا بەرەدى دە، - دەيدى جازۋشى ءجادي شاكەن ۇلى.
شەتەلدەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ ءىرى وكىلى
بۇگىنگى تاڭدا ماعاز رازدان ۇلىنىڭ شىعارماشىلىعى تۇركى جۇرتىنا دا كەڭىنەن تانىس كورىنەدى. تۇركيالىق ادەبيەتتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اشۋر وزدەمير استانادا وتكەن جازۋشىنىڭ «ءۇش تومدىق تاڭدامالى شىعارمالارىنىڭ» تانىستىرىلىمىنا ارنايى كەلىپتى. ول شىڭجاڭداعى جازۋشىلاردىڭ كوپ اڭگىمەلەرىن تۇرىك تىلىنە اۋدارعانىن ايتادى.
ايتا كەتۋ كەرەك، اشۋر وزدەمير - قازاق ادەبيەتىن تۇرىك جۇرتىنا ناسيحاتتاۋدا ۇلكەن ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن عالىم.
- مەن قازاق ادەبيەتى مادەنيەتىن زەتتەۋشىمىن. بۇگىنگى تاڭدا شىنجاڭداعى قازاق جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن اۋدارىپ جاتىرمىن. بۇگىنگە دەيىن 20 دان استام اڭگىمە اۋداردىم. ماعاز رازدان ۇلىنىڭ «كەبەنەك كيگەننىڭ تويى» دەگەن اڭگىمەسىن اۋداردىم. ماعان ەرەكشە اسەر ەتتى. شىنىمدى ايتسام، التاي بەتىندەگى قازاق جازۋشىلاردىڭ ءتىلى وتە كۇردەلى. قولدانىلعان كەيبىر سوزدەردى سوزدىكتەردەن ىزدەپ تاپپايسىز، وتە كونە سوزدەر قولدانادى. مەن قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەمىن، ابايدىڭ قارا سوزدەرىن دە اۋدارعانمىن. ءبىراق التايداعى قازاقتاردىڭ ءتىل- جازۋى وسىنداي كۇردەلى ەكەنىن ويلاماپپىن. تۇرىك تىلىندە «شىنجاڭداعى قازاق جازۋشىلارىنىڭ اڭگىمەلەرى» دەگەن كىتاپ شىعارۋدى جوسپالاپ ءجۇرمىن. بۇل شىعارمالاردى تۇركى وقىرماندارى قىزىعىپ وقيدى. ويتكەنى قازاق ەلى، التاي جەرى ءبىزدىڭ اتا جۇرتىمىز. ونداعى ءاربىر رۋحاني قۇندىلىق ءبىز ءۇشىن قىمبات. سول جەردەگى وقيعالار، مادەنيەت، سالت-ءداستۇر ءبىز ءۇشىن قىزىق، - دەيدى اشۋر وزدەمير.
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى داۋلەتكەرەي كاپ ۇلى شەتەلدەگى قازاق جازۋشىلارىنىڭ ءىرى ەڭبەكتەرىن اتا جۇرتقا اكەلىپ، جالپى قازاق ادەبيەتىن اسىل ارناسىنا قوسۋ وزەكتى ماسەلە ەكەنىن ايتادى.
- ءبىز شەتەلدەگى قازاق ادەبيەتىن ءبولىپ-جارماي، جالپى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاعدىرى رەتىندە قاراۋىمىز كەرەك. سىرتتاعى كورنەكتى قالامگەردىڭ ەڭبەگىن اتا جۇرتتا ءناسيحاتتاۋ ءالى دە بولسا كەمشىن. ماعاز سول ءىرى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. قازاق ادەبيەتىندە مۇحتار اۋەزوۆ زەرتتەگەن «بيلەر ايتىسى» دەگەن دۇنيە بار. وسى بيلەر ايتىسىنىڭ كورىنسى ماعاز رازدان ۇلىنىڭ «التايدىڭ اقيىقتارى» شىعارماسىندا سۋرەتتەلەدى. قازاقتىڭ تاعدىرىن ەكى اۋىز سوزبەن شەشۋ، ۇلت تاعدىرى جولىندا تولعانعان بيلەردىڭ كەمەڭگەرلىگى ەرەكشە بەينەلەنگەن. ءبىز ۇلت ءۇشىن كۇيىنگەن، ولگەنىن تىرىلتكەن ماعاز رازدان ۇلى سەكىلدى قۋعىندا جۇرسە دە، جاندارنىڭ سىرىلىگمەن ۇلتقا ازاماتتىق پارىزىن ادال اتقارعان قالامگەرلەردىڭ ەڭبەكتەرىن اتا جۇرتقا جەتكىزىپ، ناسيحاتتاۋ وزەكتى ماسەلە. ويتكەنى ۇلتتىق يدەولوگيا تۇتاس قازاقتىڭ تاعدىرى، - دەيدى داۋلەتكەرەي كاپ ۇلى
اۆتور ريزابەك نۇسىپبەك ۇلى
