اباي ءجيى قولدانعان بەس ءسوز

اقىل- وي الىپتارىنىڭ گالەرەياسىندا حاكىم اباي ديدارىنىڭ بەينەسى بەدەرلى، تۇلعاسى ەلەۋلى. ونى ءتۇسىنۋ - دانالىق باقشاسىنا ەككەن العاشقى ءدانىڭىز. فيلوسوف ميشەل فۋكونىڭ «دۇنيە - ەڭ ۇلكەن ءماتىن» دەگەن پايىمىنا يلانساق، ءسوز - ونىڭ ەڭ كىشكەنتاي بولشەگى. سول سەبەپتى دانىشپان ابايدىڭ ءپالساپاسىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ول ءجيى قولدانعان 5 ءسوزدى زەردەلەپ، ونىڭ تانىمدىق تامىرىنا ءۇڭىلىپ كوردىك.

«اقىل»

بۇل ادام بولمىسىنىڭ نەگىزگى سيپاتى. وزگە جاراتىلىستاردان ەكشەپ، بيىك قىلىپ تۇرعان نارسە دە - وسى. اباي «اقىل» ءسوزىن 199 رەت قولدانعان. الايدا حاكىمنىڭ دۇنيەتانىمىنداعى اقىل - ءبىز قابىلداپ ۇيرەنگەن لوگيكا ەمەس. ونىڭ ماقسات ەتكەنى - نۇرلى اقىل. ادام اقىلىن سول ارقىلى زۇلىمدىققا ەمەس، ىزگىلىككە جۇمسايدى. حاكىم تانىمىنا سايكەس، «كىسى اقىلسىزدىعىنان ازبايدى، اقىلدىنىڭ ءسوزىن ۇعىپ الارلىق جۇرەكتە جىگەر، قايرات، بايلاۋلىلىق جوقتىعىنان ازادى». وسى سەبەپتى بارلىعى جۇرەككە باعىنۋ كەرەك. ويتكەنى جۇرەك - نۇردىڭ ۇياسى. پەرىشتە جۇرەككە قوناقتايدى. اباي م. لەرمونتوۆتان تارجىمەلەگەن «شايتان» ولەڭىندە باستاپقىدا ءازازىلدىڭ پەرىشتەلەرگە ساباق بەرگەن اسقان اقىلدىلىعىن ايتا كەلىپ «جاپا-جالعىز بىلىمنەن باق شىقپايدى، ولشەۋسىزدىڭ سىيماسىن ءبىر سەزبەگەن» دەپ جازعىرادى. ول قۇدايدىڭ شەتسىز، شەكسىز ءىلىمىن شەكتەۋلى ساناسىنا سىيدىرامىن دەپ تاكاپپارلاعانىن ەسكە الادى. ادامدى دا وسى مىنەز كەسەلىنەن ساقتاندىرادى.

«جۇرەك»

اباي ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىندە «جۇرەك» ءسوزىن 156 رەت پايدالانعان. ال قۇراندا بۇل ءسوز 132 جەردە كەزدەسەدى. بۇل جان مەن ءتاننىڭ ەڭ ماڭىزدى مۇشەسى - جۇرەك ەكەندىگىن كورسەتىپ تۇر. حاكىم دۇنيەتانىمىنداعى جۇرەك - ادامداردىڭ ءوزىن- ءوزى تانيتىن تەرەزەسى. ول - ون ەكى مۇشەنىڭ پاتشاسى، قۇدايلىق نۇردىڭ ۇياسى. سوندىقتان ونى تازا ساقتاۋ - كەمەلدىككە جەتكىزەتىن ەڭ باستى قارەكەت. اقىن شىعارماشىلىعىنداعى «جىلى جۇرەك» كونتسەپتسياسى - تەرەڭ گۋمانيستتىك ۇعىم. بۇل، ارينە، دانالاردان جالعاسىپ جاتقان تۇعىرلى تۇجىرىمداما. ءال فارابي ءوزىنىڭ تراكتاتىندا «جۇرەك - ىشكى تابيعي جىلىلىقتىڭ كوزى. باسقا مۇشەلەرگە جىلىلىق ناق وسىدان تارايدى، ولار وسىدان ءنار الىپ وتىرادى»، دەگەن جازباسى بار. سايكەسىنشە وسى يدەيانى ابايدىڭ ساراپتاۋىندا بىلاي جەتكىزىلەدى: «سول جۇرەكتەن جىلىلىق، دوستىقپەنەن بۇلاقشا اعىپ عالامعا تاراماقشى». ياعني، ءاربىر ادام جۇرەگىنە جاماندىق جۋىتپاسا، قوعام دا دۇرىستالادى.

«عيبرات»

اباي شىعارماشىلىعىندا بۇل ءسوزدى 16 رەت قولدانعان. ءتۇبى پارسىدان شىعاتىن ءسوز ۇلگى، ونەگە ماعىناسىن ۇستەيدى. «سول نارسەنى ەستىگەندە ءيا كورگەندە عيبراتلانۋ كەرەك، كوڭىلدەنىپ، تۇشىنىپ، ىنتامەن ۇعۋ كەرەك» دەيدى وتىز ءبىرىنشى قارا سوزىندە. يسلام فيلوسوفياسىندا قۇراننىڭ ءبىر ەمەس ەكەۋ ەكەندىگى ايتىلادى. ءبىرى - مۇحاممەد پايعامبارعا تۇسكەن كىتاپ، ەكىنشىسى - ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ ءوزى. العاشقىسى - كىشى قۇران سانالسا، كەيىنگىسى - ۇلكەن قۇران اتالادى. مۇسىلمانداردىڭ كىشى قۇراندى عانا وقىپ، ۇلكەن قۇران - دۇنيەنىڭ قۇپياسى مەن سىرىنا نازار سالمايتىنى فيلوسوفتاردىڭ سىنىنا تالاي ىلىككەن. ابايدىڭ پايىمىنا سالساق، ءومىردىڭ ءاربىر قۇبىلىسىنا زەيىنمەن نازار سالىپ، ونىڭ حيكمەتىنە وي جۇگىرتۋ كەرەك. «بۇل ءوزى نە نارسە»، «مۇنداي بولۋىنىڭ سەبەبى نە؟» دەگەن ساۋالدارعا ىندەتە جاۋاپ ىزدەسە، اباي ونداي جاندى حاكىم بولادى دەيدى. سەبەبى حاكىم - ءار ءىستىڭ سەبەبىن ىزدەۋشى. بۇل تۇستا اباي سوكرات فيلوسوفياسىمەن ۇندەسەدى. گرەك ويشىلى دۇرىس سۇراق قويۋ ارقىلى شىنايى اقيقاتقا جەتۋگە بولاتىنىن تۇسىندىرگەن.

«ەڭبەك»

اباي فيلوسوفياسىنداعى «ەڭبەك» كونتسەپتسياسى - ونىڭ رۋحاني ءارى الەۋمەتتىك ءىلىمىنىڭ وزەگى. حاكىم اباي ءۇشىن ەڭبەك - تەك قانا كۇنكورىس كوزى ەمەس، ادامنىڭ ادام بولىپ قالىپتاسۋىنىڭ، قوعامنىڭ وركەندەۋىنىڭ، رۋحاني جەتىلۋىنىڭ باستى تەتىگى. ول ءوز شىعارمالارىندا ەڭبەكسۇيگىشتىك پەن ادال تىرشىلىكتى ناسيحاتتاي وتىرىپ، جالقاۋلىق پەن ماسىلدىقتى سىنايدى. اباي «ەڭبەك» ءسوزىن شىعارمالارىندا 47 رەت قولدانعان. وتىز جەتىنشى قارا سوزىندە «ءوزىڭ ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، ءوزى ءۇشىن وتتاعان حايۋاننىڭ ءبىرى بولاسىڭ. ادامشىلىقتىڭ قارىزىنا ەڭبەك قىلساڭ، اللانىڭ سۇيگەن قۇلىنىڭ ءبىرى بولاسىڭ»، دەيدى. حاكىم دۇنيەتانىمىنا سايكەس، حاققا قىزمەت ەتۋ حالىققا قىزمەت ەتۋدەن باستالادى.

«عىلىم»

اقىل زەكەتى - عىلىم. ونىمەن اينالىسۋ ادامنىڭ ءوزىن، دۇنيەنىڭ سىرىن تانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. حاكىم بۇل ءسوزدى 111 رەت پايدالانعان. اباي مۇسىلمان قوعامىنان شىققاننان كەيىن عىلىمدى قۇداي حيكمەتىنەن ەشقاشان ءبولىپ قاراستىرمايدى. كەرىسىنشە عىلىمدى - ەڭ اسىل قۇلشىلىق دەپ تۇسىندىرەدى. «عىلىم - اللانىڭ ءبىر سيپاتى، ول حاكيقات، وعان عاشىقتىق ءوزى دە حاقىلىق ءھام ادامدىق ءدۇر»، دەيدى ءوزىنىڭ وتىز سەگىزىنشى قارا سوزىندە. مۇنىڭ ءتۇپ-تامىرى «عالىمنىڭ سياسى شاحيتتىڭ قانىنان ارتىق» دەگەن پايعامبار حاديسىنە بارىپ تىرەلەدى.

ابزال ماقاش

egemen.kz