ا ە س سالۋ مۇمكىندىگى: الەمدەگى تەحنولوگيالار قانشالىقتى زەرتتەلدى
استانا. KAZINFORM - قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ بويىنشا رەفەرەندۋم وتكىزۋ تاقىرىبىنىڭ قوعام تالقىسىنا تۇسكەنىنە ءبىر جىل بولدى. وسى ۋاقىت ىشىندە ەل حالقى جان-جاقتى ويلانىپ، پىكىر الماسىپ، سالماقتى شەشىم قابىلداۋعا دايىندالدى. ەندى 6-قازان كۇنى ا ە س سالۋعا قاتىستى جالپى ۇلتتىق رەفەرەندۋم ءوتىپ، حالىق بۇل ماسەلە بويىنشا تاڭداۋ جاسايدى. ايتا كەتسەك، 1-شىلدەدەگى جاعداي بويىنشا ەل كولەمىندە 12176968 ادام رەفەرەندۋمعا قاتىسۋ مۇمكىندىگىنە يە.
ءبىر جىل ىشىندە نە اتقارىلدى؟
ق ر ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى اتوم سالاسىنىڭ سالالىق ۇيىمدارىمەن بىرلەسىپ، جەتەكشى ەلدەردىڭ اتوم ەنەرگەتيكاسى سالاسىنداعى تاجىريبەسىن زەردەلەۋ بويىنشا اۋقىمدى جۇمىس جۇرگىزدى. وسى جۇمىس اياسىندا الەمدىك يادرولىق تەحنولوگيالار وندىرۋشىلەرىنىڭ ا ە س سالۋ مەن پايدالانۋدىڭ وزىق تەحنولوگيالارى مەن تاسىلدەرى زەردەلەندى.
«اتاپ ايتقاندا، ءبىزدىڭ اتوم سالاسىنىڭ ساراپشىلارى فرانسياداعى EDF، قىتايداعى CNNC، وڭتۇستىك كورەياداعى KHNP جانە رەسەيدەگى روساتوم باسقاراتىن ا ە س- تەرىنە باردى. بۇل ەلدەردىڭ ا ە س-تەرىن تابىستى پايدالانۋدىڭ ۇزاق تاريحى بار جانە اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن سەنىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ سالاسىندا ايتارلىقتاي تاجىريبە جيناقتاعان. سونىمەن قاتار، ءبىز تۇركياداعى اككۋيۋ اتوم ەلەكتر ستانتسياسى مەن بەلارۋس اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ قۇرىلىس پروتسەسىمەن ەگجەي-تەگجەيلى تانىستىق، بۇل بىزگە وسىنداي نىسانداردى سالۋدىڭ زاماناۋي ادىستەرىن ءىس جۇزىندە كورۋگە مۇمكىندىك بەردى. ا ق ش-تا دامىپ كەلە جاتقان شاعىن مودۋلدىك رەاكتورلاردىڭ (SMR) پەرسپەكتيۆالىق جوبالارىنا ەرەكشە نازار اۋدارىلدى. بۇل يننوۆاتسيالىق رەاكتورلار يكەمدى، قاۋىپسىز جانە شالعاي ايماقتاردا پايدالانۋ مۇمكىندىگىنىڭ ارقاسىندا بولاشاق ەنەرگيانىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتى بولا الادى. جەتەكشى ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن زەردەلەۋ قازاقستانعا ءبىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىمىز بەن ەرەكشەلىكتەرىمىزگە سۇيەنە وتىرىپ، اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ ءۇشىن نەعۇرلىم قاۋىپسىز جانە ەكونوميكالىق ءتيىمدى تەحنولوگيالاردى تاڭداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى»، - دەلىنگەن ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى اقپاراتىندا.
ءبىر جىل ىشىندەەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ، اتوم سالاسىنداعى عىلىمي ينستيتۋتتار مەن ۇيىمداردىڭ ساراپشىلارى ا ە س سالۋ جوباسى تۋرالى قازاقستاننىڭ بۇكىل اۋماعى بويىنشا اۋقىمدى ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىنا قاتىستى. اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە، ەكولوگيالىق اسپەكتىلەرىنە جانە ەكونوميكالىق پايداسىنا قاتىستى ماسەلەلەردى وبەكتيۆتى تۇردە جاريالاۋعا ەرەكشە نازار اۋدارىلدى. ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرلەرىندە جاريا تالقىلاۋلار وتكىزىلدى، وندا مينيسترلىك وكىلدەرى مەن شاقىرىلعان ساراپشىلار جوبانىڭ نەگىزگى اسپەكتىلەرىن ءتۇسىندىردى.
«اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ ارتىقشىلىقتارىن، سونداي- اق ا ە س- ءتىڭ قازىرگى زامانعى جوبالارىنا ەنگىزىلگەن قاۋىپسىزدىك شارالارىن ەگجەي- تەگجەيلى اشاتىن اقپاراتتىق ماتەريالدار ازىرلەنىپ، تاراتىلىپ جاتىر. تەلەديدار مەن راديودا عالىمدار، ەكولوگتەر مەن ەكونوميستەردىڭ قاتىسۋىمەن ارنايى باعدارلامالار شىعارىلىپ وتىر، ولار كۇردەلى ماسەلەلەردى حالىققا تۇسىندىرە الادى»، - دەپ اتالىپ وتكەن ۆەدومستۆو مالىمەتىندە.
بيىل تامىز ايىنىڭ سوڭىندا KazAtomExpo-2024 حالىقارالىق كورمەسى اياسىندا استانادا اتوم ەنەرگەتيكاسىنداعى وزىق كومپانيالار جينالدى. ونىڭ اياسىندا قازاقستاننىڭ اتوم ەنەرگەتيكاسى مەن عىلىم سالاسىنداعى جەتىستىكتەرى، سونداي-اق ەلىمىزدىڭ وسى سالاداعى مۇمكىندىكتەرى تانىستىرىلدى.
قانداي زەرتتەۋلەر بولدى؟
قازاقستاندا ا ە س سالۋ ماسەلەسى بىرنەشە جىلدان بەرى تالقىلانىپ كەلەدى. وسى ۋاقىت ىشىندە ا ە س-تى ورنالاستىرۋ اۋدانى مەن الەمدەگى قولدانىستاعى رەاكتورلىق تەحنولوگيالار زەرتتەلدى. ورنالاستىرۋ اۋدانىن تاڭداۋ بويىنشا زەرتتەۋلەر اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىك (ا ە ح ا) ۇسىنىمدارىنا سايكەس، ا ە س-تىڭ قورشاعان ورتاعا ىقتيمال اسەرىن جان-جاقتى ەسكەرە وتىرىپ جۇزەگە اسىرىلدى. جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرى مەن ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندە ەنەرگيا تاپشىلىعى بار ەكەندىگىن ەسكەرە وتىرىپ، الماتى وبلىسى جامبىل اۋدانىنىڭ ۇلكەن اۋىلى اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن ورنالاستىرۋ ءۇشىن ەڭ قولايلى اۋدان رەتىندە انىقتالدى.
سونىمەن قاتار، «قازاقستاندىق اتوم ەلەكتر ستانتسيالارى» ج ش س قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق يادرولىق ورتالىعى مەن يادرولىق تەحنولوگيالاردىڭ قاۋىپسىزدىگى عىلىمي-تەحنيكالىق ورتالىعىنىڭ ساراپشىلارىن تارتا وتىرىپ، نەگىزگى الەمدىك دەڭگەيدە رەاكتورلاردى جەتكىزۋشىلەردىڭ تەحنولوگيالارى جان-جاقتى زەردەلەدى. بۇل زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە ەڭ پەرسپەكتيۆالى نۇسقالار ىرىكتەلىپ، الدىن الا ءتورت جەتكىزۋشىدەن تۇراتىن قىسقا ءتىزىم جاسالدى:
· قىتايلىق CNNC كومپانياسىنىڭ HPR-1000 رەاكتورى؛
· كورەيالىق KHNP كومپانياسىنىڭ APR-1400 APR-1000 رەاكتورلارى؛
· رەسەيلىك «روساتوم» كومپانياسىنىڭ ۆ ۆ ە ر-1200 رەاكتورى؛
· فرانسۋزدىق EDF كومپانياسىنىڭ EPR-1200 رەاكتورى.
«2023 -جىلى قازاقستان اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىكتىڭ (ا ە ح ا) ەكى ميسسياسىن قابىلدادى. ءبىرىنشى ميسسيا قازاقستاننىڭ ا ە س سالۋ بويىنشا شەشىم قابىلداۋعا دايىندىعىن باعالاۋعا باعىتتالدى. بۇل ميسسيا اياسىندا نورماتيۆتىك- قۇقىقتىق بازانى دامىتۋ، ەلەكتر جەلىلىك ينفراقۇرىلىمدى دايىنداۋ، راديواكتيۆتى قالدىقتارمەن جۇمىس ىستەۋ باعدارلاماسى جانە مۇددەلى تاراپتارمەن ءوزارا ءىس-قيمىلدى دامىتۋ ماسەلەلەرى قارالدى. ەكىنشى ميسسيا ا ە ح ا ساراپشىلارىنىڭ ۇلكەن اۋىلىنا ساپارى ارقىلى ا ە س ورنالاستىرۋ اۋدانىن تاڭداۋ بويىنشا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرىن باعالاۋعا ارنالدى. ميسسيا قورىتىندىسى بويىنشا ا ە ح ا ساراپشىلارى ۇلكەن اۋماعىندا ا ە س سالۋعا كەدەرگى كەلتىرەتىن فاكتورلار انىقتالماعان دەگەن تۇجىرىمعا كەلدى. حالىقپەن وتكىزىلگەن كەزدەسۋلەر مەن جۇرگىزىلگەن ساۋالنامالاردىڭ ناتيجەلەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، ازاماتتاردىڭ اقپاراتتاندىرۋ دەڭگەيى جەتكىلىكتى جانە قوعام ەلدىڭ تۇراقتى ەكونوميكالىق ءوسۋى مەن ەنەرگيا قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ەنەرگەتيكالىق ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن تۇسىنەدى دەگەن قورىتىندى جاساۋعا بولادى»، - دەيدى ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ ماماندارى.
سوندىقتان رەفەرەندۋمنىڭ قورىتىندىسى قازاقستان ازاماتتارىنىڭ ا ە س سالۋ ماسەلەسى بويىنشا ناقتى پىكىرىن ايقىندايدى جانە وسى باعىتتا ودان ءارى ءىس-قيمىلداردى قابىلداۋدا شەشۋشى فاكتور بولادى.
ا ە س قۇرىلىسىندا حالىقارالىق كونسورتسيۋم مۇمكىن بە؟
قازاقستاندا ا ە س قۇرىلىسى اياسىندا ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى يادرولىق تەحنولوگيالاردىڭ جەتەكشى الەمدىك ۆەندورلارىمەن ءبىرقاتار كەلىسسوز جۇرگىزدى. نەگىزگى كەلىسسوزدەر ىنتىماقتاستىق شارتتارىن، رەاكتورلاردىڭ تەحنيكالىق پارامەترلەرىن جانە الەۋەتتى جوبالاردىڭ ەكونوميكالىق ءارى قۇقىقتىق اسپەكتىلەرىن تالقىلاۋعا باعىتتالدى. اتاپ ايتقاندا، قىتايلىق CNNC (HPR-1000)، وڭتۇستىك كورەيالىق KHNP (APR-1400, APR-1000)، رەسەيلىك روساتوم (ۆۆەر-1200) جانە فرانسۋزدىڭ EDF (EPR-1200) كومپانيالارىمەن كەلىسسوزدەر بولدى. بۇل كومپانيالار جوباعا قاتىسۋعا قىزىعۋشىلىق تانىتتى جانە ءوز تەحنولوگيالارىن قاراستىرۋ ءۇشىن ۇسىنۋعا دايىن.
ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، رەفەرەندۋمدا ا ە س قۇرىلىسىنا قولداۋ بولعان جاعدايدا، حالىقارالىق كونسورتسيۋم ارقىلى قارجىلاندىرۋ، سونداي-اق جوبانى باسقارۋ تەتىكتەرى ماسەلەلەرىن قوسا العاندا، ناقتى ۇسىنىستار ازىرلەۋ ءۇشىن الەۋەتتى ءونىم بەرۋشىلەرمەن كەلىسسوزدەر تەرەڭدەي تۇسەدى.
قازىرگى كەزدە ا ە س-تى قارجىلاندىرۋدىڭ ءارتۇرلى سحەماسى بار. سونىڭ ىشىندە جەكە ينۆەستيتسيالار، حالىقارالىق قارجى ۇيىمدارىنان قارىز قاراجاتى، مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىك قارجىلاندىرۋ جانە مەملەكەتتىك-جەكەشەلىك ارىپتەستىك ەسكەرىلگەن.
«جوبانى قارجىلاندىرۋدىڭ نەعۇرلىم ەگجەي-تەگجەيلى پىسىقتالۋى رەفەرەندۋمنىڭ وڭ ناتيجەسى بولعان جاعدايدا قاراستىرىلاتىن بولادى. مۇنداي جاعدايدا جوبانىڭ تالاپتارى مەن شارتتارىنا بارىنشا سايكەس كەلەتىن ناقتى قارجىلىق مودەلدەرگە كەشەندى تالداۋ ىسكە اسىرىلادى»، - دەلىنگەن ۆەدومستۆو اقپاراتىندا.
ەسكە سالساق، اتوم ەنەرگەتيكاسى جانە اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ قۇرىلىسى ماسەلەلەرىن تەرەڭىرەك تۇسىنگىسى كەلەتىن ازاماتتار ءۇشىن Gov.kz پورتالىندا جانە eGov mobile قوسىمشاسىندا ءجيى قويىلاتىن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەتىن جاڭا ءبولىم قۇرىلدى.
اۆتور
رۋسلان عابباسوۆ
