ا ق ش- تىڭ ورتالىق ازياعا قىزىعۋشىلىعىنىڭ استارىندا گەوەكونوميكالىق ەسەپ جاتىر - ساراپشى

استانا. قازاقپارات – 6-قاراشا كۇنى ۆاشينگتوندا وتەتىن «C5+1» سامميتى ورتالىق ازيا الەمدىك ساياسات ساحناسىنا قارقىندى شىعىپ كەلە جاتقانىن كورسەتەدى. فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جانە ءدىنتانۋ ينستيتۋتىنىڭ سيفرلىق الەۋمەتتىك عىلىمدار ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى رۇستەم مۇستافين Kazinform تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا وسىنداي پايىم ايتتى.

-«C5+1» سامميتىنىڭ بۇل كەزەڭى قازاقستان مەن ورتالىق ازياعا، ا ق ش- قا نەسىمەن ماڭىزدى دەپ ويلايسىز؟

- 6-قاراشا كۇنى ۆاشينگتوندا وتەتىن الداعى ءسامميتتىڭ ماڭىزى سيمۆوليكالىق سيپاتپەن شەكتەلمەيدى. بۇل ورتالىق ازيا مەن ا ق ش اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ ديپلوماتيالىق جالعاسى عانا ەمەس.

مىسالى، دجو بايدەن كەزىندە نيۋ-يوركتە وتكەن كەزدەسۋدىڭ دەكلاراتيۆتى، ءتىپتى اكادەميالىق سيپاتى باسىم بولسا، بۇل جولى دونالد ترامپ ناقتى، پراگماتيكالىق جانە تىكەلەي ترانزاكتسيالىق بەتبۇرىسقا دايىن ەكەنىن اڭعارتىپ ۇلگەردى. ۆاشينگتون قازىر ورتالىق ازيا تۋرالى دەموكراتيا نەمەسە تۇراقتى دامۋ تۇرعىسىنان عانا ەمەس، ناقتى مامىلەلەر، رەسۋرستار، مارشرۋتتار مەن الىس-بەرىس تۇرعىسىنان سويلەي باستادى.

ا ق ش- تىڭ بۇل قىزىعۋشىلىعىنىڭ ارتىندا گەوەكونوميكالىق ەسەپ بار. ماقسات - ماڭىزدى ستراتەگيالىق مينەرالداردى جەتكىزۋ تىزبەگىن باقىلاپ، بالاما كولىك دالىزدەرىن قالىپتاستىرۋ.

قازاقستان مەن وزبەكستان ۋران، ليتيي، سيرەك جانە سيرەك جەر مەتالدارىنىڭ ايتارلىقتاي قورىن ۇستاپ وتىر. دەمەك ءبىزدىڭ ايماق ا ق ش ونەركاسىبى مەن قورعانىس سەكتورىنا ستراتەگيالىق تاۋەلسىزدىكتىڭ كوزى بولا الادى. اق ءۇي مۇنى جاقسى ءتۇسىنىپ وتىر.

سوندىقتان سامميت قورىتىندىسىندا ناقتى قۇجاتتارعا قول قويىلادى دەپ كۇتىپ وتىرمىز. ناقتى ايتساق، گەولوگيالىق بارلاۋ، قايتا وڭدەۋ، بىرلەسكەن كاسىپورىندار مەن ينفراقۇرىلىمدىق جوبالار تۋرالى كەلىسىمدەر ورناۋى مۇمكىن. بۇل سىپايى ديپلوماتيا عانا ەمەس، ناقتى گەوەكونوميكالىق مامىلە.

ورتالىق ازياداعى وزگە ەلدەر سياقتى قازاقستان ءۇشىن سامميتتىڭ ءمانى ەرەكشە. بۇل - ايماقتىڭ ەگەمەندىگىن كۇشەيتەتىن سيگنال. قازاقستان - وڭىردەگى باستى ويىنشى رەتىندە وسى كوپقىرلى ساياساتتا بارىنشا ءتيىمدى پوزيتسيادا تۇر. بىزگە مۇنايعا نەگىزدەلگەن ەكونوميكادان بولەك جاسىل ەنەرگەتيكا، اۋىل شارۋاشىلىعى مەن جاساندى ينتەللەكت ماڭىزدى. بۇلار XXI عاسىر ەكونوميكاسىن ايقىندايتىن سالالار ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

ەگەر ۆاشينگتون دجەكسون-ۆەنيك تۇزەتۋى سياقتى شەكتەۋلەردىڭ ورتالىق ازياعا قاتىستى تۇستارىن قايتا قاراسا، تولىققاندى ساۋدا ينتەگراتسياسىنا جول اشىلادى.

نيۋ-يورك سامميتىمەن سالىستىرعاندا، بۇل مۇلدە باسقا دەڭگەيدەگى باسقوسۋ. ول كەزدە ب ۇ ۇ باس اسسامبلەياسى اياسىنداعى قوسىمشا كەزدەسۋ بولسا، بۇل جولى اق ۇيدە ناقتى شەشىم قابىلدايتىن دەڭگەيىندەگى جيىن بولادى. ايىرماشىلىق ايقىن، ول كەزدە دجو بايدەن قۇندىلىقتار تۋرالى كوبىرەك سويلەسە، دونالد ترامپ پايىزدار مەن مارشرۋتتارعا، ا ق شاعا كوبىرەك توقتالادى.

بۇل ءتاسىل كەيدە قاتال كورىنۋى مۇمكىن، ءبىراق ءدال وسىنداي ءتاسىل ناقتى كەلىسىمدەر جاساۋعا كوبىرەك مۇمكىندىك بەرەدى، ورتالىق ازيا دا كەيىنگى جىلدارى ورتاق مۇددەنى بىرگە قورعاۋعا ماشىقتانىپ كەلەدى.

ءبىز تۇتاس ايماق رەتىندە دامىعان ەكونوميكالارعا شيكىزات قانا ەمەس، ساياسي تۇراقتىلىق، كولىك لوگيستيكاسىن، ەنەرگەتيكانىڭ تىڭ باعىتتارىن ۇسىنا الامىز.

- امەريكا بيزنەسى ورتالىق ازياعا قانداي باعىتتار بويىنشا كوبىرەك قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر؟ ءوزىڭىز دە سيرەك مەتالدار تۋرالى ايتىپ قالدىڭىز. بۇل «شيكىزاتقا ورنىنا تەحنولوگيا» فورمۋلاسى ناقتى ىسكە اسا باستاعانىن كورسەتە مە؟

- ا ق ش- تىڭ ورتالىق ازياعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن «قۇرىلىمدىق مۇددە» دەگەن جالعىز تىركەسپەن سيپاتتاۋعا بولادى.

توقسانىنشى جىلدارى ا ق ش بيزنەسى بۇل ايماققا مۇناي ءۇشىن كەلسە، 2010-جىلدارى دەموكراتيا مەن اۋعانستان تاقىرىبى باستى ورىندا تۇردى. ءال قازىر ۆاشينگتون ونەركاسىپ قاۋىپسىزدىگىنىڭ اياسىندا ارەكەت ەتىپ جاتىر. بۇل باعىتتا دونالد ترامپ اكىمشىلىگى وتە دايەكتى قادامدار جاساپ وتىر.

ا ق ش ورتالىق ازيانىڭ اسىرەسە سيرەك مەتالدار سياقتى ەكونوميكانىڭ ماڭىزدى سالاسىندا جاھاندىق باسەكەدەگى ورنىن مىزعىماس ەتە تۇسەتىن جۇيەنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قاراستىرىپ وتىر.

ەڭ باستى مۇددە - سىندارلى مينەرالدار مەن سيرەك ەلەمەنتتەر. قىتاي بۇگىن الەمدەگى سيرەك مەتالل وڭدەيتىن قۋاتتىڭ 80 پايىزىن باقىلاپ وتىر. بۇل ۆاشينگتوندى بۇرىن بولماعان وسال جاعدايعا ءتۇسىرىپ وتىر. سوندىقتان ا ق ش قازاقستان مەن وزبەكستانعا بيزنەس تۇرعىسىنان عانا ەمەس، ساياسي دەڭگەيدە نازار اۋدارىپ وتىر.

قازاقستان جەتكىزۋ تىزبەگىن ءارتاراپتاندىرۋدىڭ اجىراماس بولىگى بولا الادى. ويتكەنى ا ق ش- قا ايماقتاعى بارلاۋ، قايتا وڭدەۋ جانە لوگيستيكا سياقتى ماڭىزدى شارۋانىڭ ءبارى ۆاشينگتونمەن قارىم-قاتىناسى دۇرىس، ادىلەت ينستيتۋتى اشىق رەجيمنىڭ باقىلاۋىندا بولعانى كەرەك. امەريكالىق كومپانيالار ءبىرىنشى بولىپ سوزدەن ىسكە كوشىپ، قازاقستاندا گەولوگيالىق بارلاۋدى باستاپ كەتتى.

بۇل ۆاشينگتون مەن امەريكا كاپيتالى ورتالىق ازياعا تاجىريبە الاڭى ەمەس، قاۋىپسىز يندۋستريالىق جۇيەنىڭ بولىگى رەتىندە قارايتىنىن كورسەتەدى.

ەكىنشى باعىت - لوگيستيكا جانە كولىك دالىزدەرى. ا ق ش ترانزيتتەردى باقىلاۋ گەوساياسي ىقپالدىڭ كىلتى دەپ بىلەدى. ورتا ءدالىز - سانكسياعا ءتوزىمدى، ساياسي تۇرعىدا بەيتاراپ جانە قاۋىپسىز مارشرۋت رەتىندە باعالانىپ وتىر. ەندى وعان امەريكالىق كومپانيالار كەلسە، ولارعا باعدارلامالىق تەحنولوگيالار، قارجىلىق جانە سيفرلىق شەشىمدەر ىلەسە كەلەدى.

ءۇشىنشى باعىت - جاسىل ەنەرگەتيكامەن بايلانىستى جوعارى تەحنولوگيالار. ا ق ش ءوزىنىڭ DFC (دامۋدى قارجىلاندىرۋ كورپوراتسياسى) سياقتى قۇرالدارىن جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى، ماشينا جاساۋ جانە اگروتەحنيكا سالالارىنداعى جوبالاردى ىلگەرىلەتۋ ءۇشىن پايدالانىپ وتىر.

بۇل جاي ينۆەستيتسيالار عانا ەمەس، باسقارۋ ستاندارتتارىن، ESG- حاتتامالارىن جانە زياتكەرلىك مەنشىكتى كوشىرۋ پروتسەسى.

مىسالى، لوكوموتيۆتەر شىعاراتىن Wabtec كومپانياسى قازاقستانعا ءوندىرىستى باسقارۋ جۇيەسىن ەكسپورتتاپ وتىر. بۇل - جاڭا تيپتەگى «جۇمساق كۇش» فورماسى. ءول سوز جۇزىندەگى ەمەس، ناقتى تەحنولوگيالار مەن بەلگىلى ءبىر ستاندارتتارعا سۇيەنگەن ىقپال ەتۋ ءتاسىلى.

«شيكىزات ورنىنا تەحنولوگيا» فورمۋلاسىن جاي مەتافورا دەۋگە دە بولادى. مەن باسقاشا ايتار ەدىم. وسى فورمۋلا اياسىندا ينتەگراتسيا جانە ستاندارتتار فورمۋلاسى ىسكە اسىپ جاتىر. قازاقستان ءقازىر الەۋەتتى ينۆەستورعا كەن عانا ەمەس، تۇراقتىلىق پەن بولجامدى ەكونوميكالىق ساياسات ۇسىنىپ وتىر. ال ا ق ش تەحنولوگيادان بولەك زياتكەرلىك مەنشىكتەرگە، كاپيتال نارىعىنا شىعۋ مۇمكىندىگىن بەرەدى.

- كولىك، لوگيستيكا، اۋىل شارۋاشىلىعى… قازاقستان مەن ا ق ش اراسىنداعى ىنتىماقتى نىعايتاتىن تىڭ سالالارعا باسقا قاي سەكتورلاردى جاتقىزار ەدىڭىز؟

- قازاقستان- ا ق ش ىنتىماقتاستىعىنىڭ الەۋەتى تۋرالى ايتساق، قازىر جاي عانا قىزىقتى باعىتتاردىڭ جيىنتىعىن ەمەس، مۇددەلەرى تۇيىسەتىن ءۇشتاعان قالىپتاسىپ كەلە جاتقانىن بايقاپ وتىرمىز. بۇل ءۇشتاعان - ۆاشينگتوننىڭ ستراتەگيالىق ۇستانىمدارى مەن ءبىزدىڭ جاڭعىرۋعا دەگەن ۇمتىلىسىمىزدىڭ تۇيىسكەن جەرى. ءول ۇش سالاعا نەگىزدەلگەن: لوگيستيكا، ستراتەگيالىق مينەرالدار جانە اگروتەحنولوگيا. ا ق ش- تىڭ پراگماتيزمى مەن قازاقستاننىڭ شيكىزات ەكسپورتىنا تاۋەلدى ەكونوميكادان ارىلۋعا دەگەن نيەتى ءدال وسى باعىتتاردا بۇگىندە توعىسىپ وتىر.

كولىك پەن لوگيستيكاعا كەلسەك، مۇندا نەگىزگى ءرول اتقاراتىن جوبا - ورتا ءدالىز نەمەسە ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك باعىتى. بۇل - بالامالى جەتكىزۋ جولدارىنىڭ كىلتى. ۆاشينگتون بۇل جوبانى ستراتەگيالىق اۆتونوميا قۇرالى رەتىندە قاراستىرادى. ال قازاقستان ءۇشىن بۇل - ترانزيتتىك اۋماقتان ترانزيتتىك حابقا اينالۋدىڭ مۇمكىندىگى.

بۇل باعىتتا امەريكالىقتار تەك بەتون مەن رەلسكە عانا ەمەس، ينستيتۋتسيونالدىق تەحنولوگيالارعا دا ينۆەستيتسيا سالۋعا دايىن. ال ينستيتۋتسيونالدىق تەحنولوگيالار دەگەنىمىز - سيفرلاندىرۋ، كەدەن ستاندارتتارى، اۆتوماتتاندىرۋ، ياعني سوڭعى جىلدارى جيى ايتىپ جۇرگەن رەفورمالارىمىزدىڭ وزەگى.

سونداي-اق، ستراتەگيالىق مينەرالداردىڭ ماڭىزى ەرەكشە. بۇل سالا ەكىجاقتى ارىپتەستىكتىڭ «جۇلىنىنا» اينالعانىن ەشبىر اسىرەلەۋسىز ايتا الامىز. ا ق ش ءۇشىن سيرەك ەلەمەنتتەر مەن ستراتەگيالىق مينەرالدارعا قول جەتكىزۋ قازىر جاي بيزنەس قانا ەمەس، ساياسات، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى. ترامپ اكىمشىلىگى ورتالىق ازياعا جاھاندىق جەتكىزۋ تىزبەكتەرىن ءارتاراپتاندىرۋ الاڭى رەتىندە قارايدى.

ال قازاقستان ءۇشىن بۇل - شيكىزات ەكسپورتتاۋشى ەكونوميكادان تەرەڭ وڭدەۋگە جانە بىرلەسكەن كاسىپورىندار قۇرۋعا كوشەتىن العاشقى مۇمكىندىك. وسى مۇمكىندىكتى جىبەرىپ الماۋىمىز كەرەك. ءول ۇشىن كەلىسىمشارتتاردى ەل اۋماعىندا جوعارى تەحنولوگيالىق ءوندىرىس قالىپتاستىرۋعا پايدالانۋىمىز كەرەك. بۇل، ارينە، ۇزاقمەرزىمدى ارىپتەستىك پەن تۇراقتىلىقتى تالاپ ەتەدى.

جالپى العاندا، ۆاشينگتوننىڭ باستى نازارى لوگيستيكا مەن مينەرالداردا. ال قازاقستاننىڭ مۇددەسى جوعارى تەحنولوگيالاردا، بىلىمدە، ستاندارتتاردا، عىلىمي زەرتحانالار مەن كادر دايارلاۋ سالاسىندا. ءقازىر ءبىز ەرەكشە تاريحي مۇمكىندىك الدىندا تۇرمىز جانە ونى جىبەرىپ الماۋىمىز كەرەك. ويتكەنى ا ق ش ءالى دە جوعارى تەحنولوگيالار سالاسىندا الەمدىك كوشباسشى بولىپ قالىپ وتىر.

- الەمدىك دەڭگەيدەگى دەرجاۆالاردىڭ ورتالىق ازياعا قىزىعۋشىلىعى ارتقان تۇستا قازاقستان ءوزىن قالاي ۇستاۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟ ءىرى مۇددەلەردىڭ اراسىندا تەپە-تەڭدىكتى ساقتاي الىپ ءجۇر مە؟

- قازىر ورتالىق ازيا الەمدىك ساياساتتىڭ شەتكەرى ايماعى ەمەس. كەرىسىنشە، جاھاندىق شاحمات تاقتاسىنىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتىنە اينالدى. ءبىز، ءتىپتى، وسى ايماقتاعى ويىن ىرعاعىن ءوز قولىندا ۇستاي بىلگەن جالعىز ەل شىعارمىز. كوپۆەكتورلى ساياسات - بۇل جاي ۇران ەمەس، ءتۇرلى ىقپال ورتالىقتارىمەن ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ ماڭىزدى تەتىگى.

- قازاقستان دا، ا ق ش تا ءداستۇرلى ەنەرگەتيكاعا، سونىڭ ىشىندە كومىردى تەرەڭ وڭدەۋ مەن زياندى شىعارىندىلاردى ەكشەۋ تەحنولوگيالارىنا كوڭىل ءبولىپ وتىر. وسى سالادا بىرلەسكەن جوبالار قاراستىرىلىپ جاتىر ما؟

- قازاقستان دا، ا ق ش تا ەكولوگيالىق تۇرعىدان زيانسىز ەنەرگياعا كوشۋ كۇرت سەكىرىس ارقىلى ەمەس، ەۆوليۋتسيالىق ۇدەرىس ارقىلى ءجۇرۋ كەرەك دەگەن ۇستانىمدا. ءبىز الدىمىزعا كومىرتەگى بەيتاراپتىعىنا جەتۋ ماقساتىن قويدىق. ءبىراق سونىمەن قاتار، ەلىمىزدە 33 ميلليارد توننادان استام كومىر قورى بار. مۇنداي الەۋەتتى ەلەمەي تاستاۋ مۇمكىن ەمەس. ءدال وسى تۇستا استانا مەن ۆاشينگتوننىڭ مۇددەلەرى توعىسادى. بۇل باعىتتا بىرلەسكەن جوبالار قازىردىڭ وزىندە ىسكە اسىرىلىپ جاتىر. 10 جىل بۇرىن «تازا كومىر» دەگەن تەك ۇران بولسا، قازىر مەتان شىعارىندىلارىن ناقتى ازايتىپ، كومىرتەگىن ەكشەۋ تەحنولوگيالارى كەڭىنە قولدانىلا باستادى.

قازاقستان The Global Methane Pledge باستاماسىنا قوسىلدى. بۇل جاي عانا سيمۆوليكالىق قادام ەمەس. ا ق ش وسى باعىتتا تەحنيكالىق جانە كونسۋلتاتسيالىق قولداۋ كورسەتىپ وتىر. NASA ،NOAA اگەنتتىكتەرىنىڭ قاتىسۋىمەن مەتاننىڭ تارالۋىنا سپۋتنيكتەن مونيتورينگ جۇرگىزەدى. كومىر قاباتتارىن گازسىزداندىرۋ جۇيەلەرى ەنگىزىلىپ جاتىر. ەڭ باستىسى - ولشەۋ مەن ەسەپ بەرۋدىڭ ءبىرىڭعاي ۇلتتىق جۇيەسى قالىپتاسىپ جاتىر.

ەكىنشى باعىت - كومىردى تەرەڭ وڭدەۋ. امەريكالىق كومپانيالار بۇل سالاعا ناقتى قىزىعۋشىلىق تانىتۋدا. ويتكەنى ولار بۇدان ەكونوميكالىق الەۋەت تە كورىپ وتىر. قازاقستاندىق AST Petroleum مەن امەريكالىق Blue Sky Energy اراسىنداعى سەرىكتەستىك - سونىڭ مىسالى. بۇل جوبا كومىردەن سينتەتيكالىق ديزەل وندىرۋگە باعىتتالعان. «تازا كومىر» دەگەن ابستراكتىلى ۇران بولۋدان قالدى دەپ وتىرعانىم وسى. قوسىلعان قۇنى جوعارى ناقتى تەحنولوگيا ەنگىزىلىپ وتىر. بۇل كومىردىڭ قازاقستان ءۇشىن جاي عانا وتىن ەمەس، حيميا جانە ماشينا جاساۋ سالالارى ءۇشىن شيكىزات كوزىنە اينالعانىن بىلدىرەدى.

ءۇشىنشى باعىت - كومىرتەگىن ەكشەۋ جانە ساقتاۋ. بۇل باعىتتىڭ الەۋەتى وتە جوعارى جانە بولاشاقتىڭ نەگىزگى تەحنولوگيالارىنىڭ ءبىرى سانالادى. ا ق ش- تىڭ بۇل سالادا دا تاىجريبەسى وراسان. Chevron ،ExxonMobil ،Honeywell سەكىلدى ءىرى كورپوراتسيالار الەم بويىنشا وسىنداي ونداعان جوبالاردى ىسكە اسىرىپ جاتىر. قاتەلەسپەسەم، «قازمۇنايگاز» بەن امەريكالىق كومپانيالار اراسىندا پيلوتتىق جوبالاردى ىسكە قوسۋ جونىندە كەلىسسوزدەر ءجۇرىپ جاتىر. بۇل جوبالاردىڭ تۇپكى ءمانى - قولدانىستاعى كومىر ەلەكتر ستانتسيالارىن ەكولوگيالىق تالاپتارعا ساي ەتىپ مودەرنيزاتسيالاۋ.

جالپى العاندا، قازاقستان ءداستۇرلى ەنەرگيا كوزدەرىنەن كۇرت باس تارتۋ جولىنا وتكەن جوق. مۇنداي جولدى كەزىندە ەۋروپا تاڭداپ كورگەن بولاتىن. ءبىز ارالاس ەۆوليۋتسيالىق مودەل قالىپتاستىرىپ جاتىرمىز. وندا كومىر، گاز، ۋران جانە جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى ءبىرىن- ءبىرى تولىقتىرادى. بۇل مودەلدە امەريكالىق كومپانيالاردىڭ بولۋى تەحنولوگيا تۇرعىسىنان دا، ينستيتۋتسيونالدىق ستاندارتتار تۇرعىسىنان دا ماڭىزدى. ەنگىزۋدى دە بىلدىرەدى. ناعىز قۇرىلىمدىق «جاسىل ترانسفورماتسيا» دەگەن وسى.

پرەزيدەنتتىڭ سيفرلىق ترانسفورماتسيا، وزىق تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ، تەحنولوگيالىق ەگەمەندىكتى نىعايتۋ جانە قازاقستاندى وڭىرلىك تەحنولوگيالىق دەرجاۆا رەتىندە ورنىقتىرۋ جونىندەگى تاپسىرمالارى ا ق ش- پەن اراداعى كەلىسسوزدەردىڭ وزەگىنە اينالىپ وتىر دەپ سەنىمدى تۇردە ايتۋعا بولادى.

ال ورتالىق ازيا جانە كاۆكاز ينستيتۋتىنىڭ ءتوراعاسى فرەدەريك ستارر Kazinform تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا ترامپ «C5+1» سامميتىندە «دجەكسون-ۆەنيك» زاڭىنىڭ كۇشى جويىلعانىن جاريالاۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتقان ەدى.

اۆتور ەسىمجان ناقتىباي