پۋگاچەۆ كوتەرىلىسىنە قاتىسقان قازاق قىزى

استانا. قازاقپارات - ساپار ماتەن قىزى (1753-1776ج.ج.) - اقتوبە ءوڭىرى قوبدا وزەنى بويىن مەكەندەگەن تابىن رۋى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ەل الدىندا سويلەگەن سوزىنەن، جۇزەگە اسىرعان ساياسي، اسكەري ءىس-قيمىلدارىنان، حالىققا شاشقان ۇراندارىنان - ەسكىشە ايىرىقشا ساۋاتتى، وي-ءورىسى كەڭ جان بولعاندىعى حالىق اۋىزىنداعى اڭگىمەلەردەن بەلگىلى.

ساپار قىز 16-17 جاس شاماسىندا ءوز رۋىنىڭ ورتاشا اۋقاتتى ادامىنا تۇرمىسقا شىعادى. ەدىل مەن جايىق اراسىنداعى قالماقتار جوڭعارياعا قاشقان كەزدە ساپاردىڭ كۇيەۋى سولاردىڭ قولىنان قازا تابادى.

ساپار كەلىنشەك قازانىڭ ارتىن باعىپ، جىل وتكەن سوڭ امەڭگەرلىك جولمەن كۇيەۋىنىڭ ءىنىسى جانبالتانىڭ ەتەگىنەن ۇستايدى. بۇل - قازاق حالقىنىڭ، اسىرەسە كىشى ءجۇزدىڭ ە.پۋگاچەۆ كوتەرىلىسىنەن (1773-1775ج.ج.) كەيىنگى قانقۇيلى جازالاۋدىڭ تاقسىرەتىن تارتىپ، قىبىرلاماق تۇگىلى سىبىرلاۋعا شاماسى كەلمەي بۇعىپ قالعان كەزى ەدى. ساپار كەلىنشەك وت باسى، وشاق قاسىندا ءجۇرىپ، ەل-حالقىنىڭ تاعدىرىنا قابىرعاسى قايىسقان، ارىدەن ويلايتىن، اقىل كوكجيەگى كەڭ، ىزعىنداي جۇرتىنا تارىققاندا تىرەك بولار كوسەم ايەل ەكەنىن، وسى كەزدە تانىتا ءبىلدى.

1775 - جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا ەلەك، قوبدا وزەندەرىنىڭ ساعاسىندا وتىرعان تابىن، تاما رۋلارى ءدۇر ەتىپ اتقا قونىپ، ەرەۋىلدەپ شىعا كەلدى. ول تاريحتا «كوكتەمىر كوتەرىلىسى» دەگەن اتاققا يە بولدى. عاجابى سول - بۇل جويقىن ەرەۋىلگە جەل بەرگەن ەل ۇستاعان حان دا، قوڭىراۋلى نايزا وڭگەرگەن باتىر-باعىلان دا ەمەس، تابيعاتىنان نازىك جاراتىلعان ءالسىز دە اۋرۋشاڭ، ءبىراق حالقىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ات باسىنداي اساۋ جۇرەگىنە سىيماعان، ەرجۇرەك - ساپار كەلىنشەك ەدى.

تابىن، تاما رۋلارى اراسىندا قالىپتاسقان ءوز بەدەلىن پايدالانىپ، قازاق جەرىن بىلگەنىنشە بەلىنەن تاپتاعان ورىس وتارشىلارىنا قارسى ەلدى كوتەرۋدى ويلادى. جۇرەگىندە وتى بار جاس كۇيەۋى جانبالتا ونىڭ سەنىمدى سەرىگىنە اينالدى.

ساپار كەلىنشەكتىڭ ايىرىقشا قابىلەتتى، قاتارىنان وزىپ تۋعان كوشەلى جان ەكەنى - كۇرەس تاكتيكاسى مەن ساياسي باعدارلاماسىنان انىق اڭعارىلادى. قازاق حالقى ە.پۋگاچەۆ كوتەرىلىسىنە ۇلكەن ءۇمىت ارتقان ەدى. ول قازاق حالقىنىڭ باسىنا بار جاقسىلىقتى ءۇيىپ توكتى: جەكە دەربەس مەملەكەتتىك، تەڭدىك پەن بوستاندىق، ءتىپتى جايىق، ورىنبور كازاك-ورىستارىندا قازاق حاندىعىنىڭ قاراماعىنا بەرۋگە ۋادە ەتتى. ءبىراق كىشى ءجۇز حانى نۇرالى ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ، ونى تۇسىنە قويمادى. حانىنىڭ اۋىزى قيسايىسىنا قاراعان قازاق دالاسىنىڭ اتقامىنەرلەرى «اق پاتشاعا بەرگەن انتىمىزدى اتتامايمىز» دەپ قايراتتى ەرگە قول ۇشىن بەرمەدى، كەرىسىنشە، بىلەك سىبانىپ جەلپىنگەن ەرلەردىڭ بەتىن كەرى قاعۋمەن بولدى.

سويتكەنمەن دە، اشىق، جاسىرىن ە.پۋگاچەۆ سوڭىنا ەرگەندەر از بولمادى. الايدا، ە.پۋگاچەۆ ءولىپ، كوتەرىلىستىڭ جانشىلعانىنا ءبىر جىل بولعان-دى. ساپار كەلىنشەك ەلەۋلى ناتيجەلەرگە جەتە تۇرىپ، اياق استىنان مەزگىلسىز اياقتالعان وسى كوتەرىلىستى قايتا جانداندىرۋدى ويلادى. پۋگاچەۆ اتىن ۇرانداسا، ونىڭ جاسىرىنىپ قالعان سەرىكتەرى، ەسەسى كەتكەن جايىق بويى كازاك-ورىستارى، ارعى بەتتەگى قالماقتار، تەرىستىكتەگى باشقۇرتتار، ىشكى تاراپتاعى موردۆا، چۋۆاش، چەرەمىستەر - پۋگاچەۆتىڭ كەشەگى قارۋلى قوسىنىنىڭ مۇشەلەرى قايتادان اتقا قونادى دەپ دامەلەندى. ساپار كەلىنشەكتىڭ وي اۋقىمىنىڭ كەڭدىگى وسىنداي بولدى.

وسىناۋ ارماندى ويدى جۇزەگە اسىرۋ جولىندا ايەل اتى باستى كەدەرگىگە اينالدى. «بايتال شاۋىپ بايگە الماس» - دەگەن قازاق دالاسىنا ابدەن سىڭىسكەن ءپالساپالاردىڭ ءبىرى ەدى. وسى جاعدايدا ورىس وتارشىلارىنا قارسى ەلدى كوتەرۋ ارمانى ساپار كەلىنشەكتى تاريحتا بالاماسى جوق، ەڭ قيىن دا قاتەرلى اۆانتيۋراعا باس تىگۋگە ءماجبۇر ەتتى. ول ءوز ءپىرى كوك بۇقا - «كوكتەمىر» اتىنان ارەكەت ەتۋگە بەل بۋدى.

تاما، تابىن رۋلارىنىڭ 1775 - جىلدىڭ قىركۇيەگىندە «كوكتەمىر» ءپىردىڭ امىرىمەن اتقا قونىپ، قوبدا بويىندا 1500 قول جيعانى ورىنبور مەن پەتەربورعا ايگىلى بولدى. ە.پۋگاچەۆ بۇلىگىنە قول بەرگەنى ءۇشىن جاپپاي قىلىش جۇزىنەن وتكىزىلگەن، ءبىرجولا «جۋاسىتىلعان» قازاقتاردان مۇنداي باسبۇزارلىق شىققانىنا كۇماندى پاتشا سارايى ورىنبورعا قايتا-قايتا سۇراۋ سالدى. ورىنبور گۋبەرناتورى رەينەدورپ ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ءوز «جانسىزدارىن» كوتەرىلىس وشاعى ورتالىعىنا جىبەرىپ، حاتتالعان مالىمەتتەر الدى. سول مالىمەتتەر بۇگىندە رەسەي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ارحيۆىندە ساقتاۋلى.

ە.پۋگاچەۆ كوتەرىلىسىنىڭ جالعاسى ىسپەتتەس ساپار كەلىنشەك كوتەرىلىسىنە دەم بەرىپ، ارقاۋ بولار ادامدار كوبەيدى. ءسويتىپ، ساپار كەلىنشەك ۇستانعان ستراتەگيانىڭ نەگىسسىز بولماعانى، ونىڭ كوسەمگە ءتان زور ساياسي قابىلەت يەسى ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز.

1776 - جىلدىڭ باسىنان ءاربىر ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىندا بولاتىن بۇلتاق، قارسى كۇشتەردىڭ ىرىتكى ارەكەتى باستالدى. الدىمەن دوسالى سۇلتان كوتەرىلىستەن ىرگە ايىرىپ، ورىنبور گۋبەرناتورى رەينەدورپقا حات جولداپ، كىنالارىن جۋىپ-شايۋعا كىرىستى. جانە قىرعا كوتەرىلىسشىلەردى توقتاتۋ ءۇشىن جازالاۋشى وترياد شىعارۋدى ءوتىندى. ادالدىعىن تانىتۋ ءۇشىن تۇز قامالىنىڭ ىرگەسىنە كوشىپ باردى. كوپ ۇزاماي ونىڭ بالاسى سەيدالى سۇلتاندا كوتەرىلىس ساپىنان كەتتى.

نۇرالى حان دا كوتەرىلىستى ىدىراتۋعا جانىن سالدى. 1775 - جىلدىڭ سوڭىندا ساپار كەلىنشەككە ءوزىنىڭ اتاقتى ستارشىنى سىرىم دات ۇلىن جۇمساپ، بەكەرگە قان توككەننەن ناتيجە شىقپايتىنىن ەسكەرتىپ، جوسپارىنان باس تارتۋعا شاقىردى. ءبىراق ودان دا ەشتەڭە ونبەدى. رەينەدورپقا حات جولداپ، تابىن، تاما اۋىلدارىنا جازالاۋشى وترياد شىعارۋدى، بولماسا باشقۇرتتاردى ايداپ سالۋدى ۇسىندى. اقىرى نۇرالى ءوزى باس بولىپ ساپار كەلىنشەك اۋىلدارىنا اتتانىس جاساپ، ونىسى دا ءساتسىز اياقتالدى.

جينالعان جاساقتى ءيىرىپ ۇستاپ تۇرۋعا بولمايتىنىنا، سوزا بەرسە ىشكى ىرىتكىدەن كوتەرىلىسشىلەر ىدىراپ كەتەتىنىنە كوزى جەتكەن ساپار 1776 - جىلدىڭ كوكتەمىنەن باستاپ ءوز بەتىنشە ارەكەتكە كىرىستى. كوتەرىلىستى تابىن، تاما، بايباقتى، جاعالبايلى، شەكتى، كەردەرى رۋلارى قولدادى. جاساق سانى 10 مىڭعا جەتتى. بۇل اجەپتاۋىر كۇش بولعانمەن، ورىستى مۇقاتۋعا ازدىق ەتتى. ساپار كەلىنشەك وتارشىلاردى كۇيرەتە المايتىنىن ءبىلدى، ءبىراق قىلىشتى قىنابىنان سۋىرماۋ كەرەك، سۋىرعان سوڭ سىلتەۋ پارىز ەكەنىن ۇعىندى.

ورىس وتارشىلارى نەگىزگى كۇشتەرى قوبدا بويىنا ورنالاسقان كوتەرىلىسشىلەر شابۋىلداۋى مۇمكىن دەگەن قامالداردى نىعايتىپ، بەكىتىپ تاستاپ وتىرعان. ساپار سول سەبەپتى كۇشتى ءبىر جەرگە توپتاماي، جەڭىل جاساقتار قۇرىپ، قامسىز وتىرعان قامالدارعا تۇتقيىلدان شابۋىلداۋ ادىستەرىن قولدانعان. نەمەسە پارتيزان سوعىسىن باستادى.

مىسالى، ولار كراسنوگورسكي قامالىنىڭ بەكىنىسىنىڭ مىقتىلىعىن ءبىلىپ، ورىنبورعا قاراي بۇرىلىپ، قايتا قايىرىلىپ چەرنورەچەنسكي، ەلەك قامالدارىنا شابۋىلدادى. شاعىن جەڭىل جاساقتار ءبىر مەزگىلدە ۆەرحنەۋرالسكي، قىزىل، تانالىق، ور، يلين، گۋرەۆ، چەرنورەچەنسكي، ەلەك قامالدارىنا لاپ قويدى. قامالدار ءبىر-بىرىنە كومەككە كەلىپ، قول ءۇشىن بەرۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلدى. ساپار كەلىنشەكتىڭ سوعىس تاكتيكاسى اجەپتاۋىر جەڭىسكە جەتكىزدى: تابىن قالىباي، تاما قادىر، سادىر، جانبولات، تاسبولات جانە جاعالبايلى توپتارى قالماق رەدۋتىن كۇيرەتىپ جىبەردى. جايىق توپتارى كيرسانوۆ حۋتورىن الدى. ال گۋرەۆ باعىتىندا ارەكەتتەنگەندەر جايىقتان ءوتىپ، استراحانعا ىلىگىپ، كراسنويار، چەرنويار ەلدى-مەكەندەرىن شاپتى. بۇلاي شاشىراي ارەكەت ەتۋ كوتەرىلىس كۇشتەرىنىڭ اۋقىمدى ەكەنىن اڭعارتىپ، ورىس بيلىگىنە قارسى كۇشتەردى وياتۋ امالى ەدى. ءبىراق قولداۋ ماردىمسىز بولدى. پۋگاچەۆ كوتەرىلىسىنەن كەيىن قىلىش جۇزىنەن وتكەن ەدىل، جايىق كازاك-ورىستارى، باشقۇرتتار ءۇن-ءتۇنسىز جاتتى.

1776 - جىلدىڭ جاز ايلارىنىڭ ورتاسىندا كوتەرىلىس ساپ تىيىلدى. ارحيۆ قۇجاتتارىندا ونىڭ سەبەبى تۋرالى دەرەك جوق. ادەتتە، مۇنداي كوتەرىلىستەن كەيىن جازالاۋ شارالارى بولۋى ءتيىس. كوتەرىلىستىڭ اياق استىنان ساپ تىيىلۋى - ساپار كەلىنشەكتىڭ ولىمىمەن بايلانىستى بولسا كەرەك.

شاماسى، تابيعاتىنان اۋرۋشاڭ، ءالسىز جان - جۇيكەگە تۇسكەن سۇمدىق اۋىرلىقتىڭ سالماعىن كوتەرە الماي، وقىس ۇزىلگەن سياقتى. قالاي بولعانمەندە، ول العاشقى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ قارلىعاشى بولىپ، تاريحىمىزعا وشپەستەي ءىز قالدىرىپ، التىن ارىپتەرمەن ساقتالدى. العاشقى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن باستاۋشى ايەل بولۋ - بۇل وقيعانىڭ ءمانى مەن مازمۇنىن ەسەلەپ ارتتىرا تۇسەدى.

ساپار كەلىنشەكتىڭ جەرلەنگەن جەرى قوبدا بويىندا، بولماسا قوبدا-قيىل ارالىعىندا بولسا كەرەك. سەبەبى ول تۋرالى ارحيۆتەردە ناقتى دەرەك جوق.

بۇل كوتەرىلىس تۋرالى مالىمەت مادەنيەتتانۋشى، فيلوسوف انەس سارايدىڭ «قازاقستان ايەلدەرى» جۋرنالىنا (1997 جىلعى، اقپان №2) بەرگەن ماقالاسىنان الىندى.

مالىمەت بەرۋشى: اقتوبە وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيى، ولكە تاريحىن عىلىمي-زەرتتەۋ ءبولىمىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى ايبەك ەرتەميروۆ.