قازاق ونەرىنىڭ قاراشاڭىراعى - اۋەزوۆ تەاترىنا 90 جىل
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى وسى تاريحي وقيعاعا وراي قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق ءارتىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، ونەرتانۋ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور تۇڭعىشباي ءال- تارازيدىڭ ماقالاسىن جاريالاعان. «قازاقپارات» وقىرماندارىنا وسى ماتەريالدى ۇسىنادى.
***
جالپى، قازاق جەرىندە تەاتر دەگەن ونەردىڭ شىمىلدىق اشقانىنا 100 جىل دەپ ءجۇر زەرتتەۋشىلەر. بۇل بولجامنىڭ شىندىعى بار، 1915 - جىلى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ توڭىرەگىنە جينالعان كوزى اشىق قازاق زيالىلارى سەمەي قالاسىنداعى ءار ۇلتتىڭ ساۋداگەر كوپەس- پريكازچيكتەرىنىڭ ونەر كلۋبىندا ساحناعا شىعىپ، « ءبىرجان- سارا» ايتىسىن ينستسەنيروۆكا جاساپ، العاش رەت تەاتر ويىنىن قويعاندىعىن، ءبىرجاندى ايماۋىتوۆتىڭ ءوزى ويناعانىن ايتىپ- جازعان باعىبەك قۇنداقبايەۆتىڭ ءسوزىن دالەلدەيتىن، ال سارانى ويناعان العاشقى قازاق اكتريساسى تۇرار قوزىباعاروۆا، كەشتى ۇيىمداستىرۋشىلار ەرلى- زايىپتى نۇرعالي مەن ءنازيپا قۇلجانوۆتار دەپ تاسقا باسىلعان سارعايعان قۇجات- افيشانى سەمەي مۇراجايشىلارى بىزدەرگە ارنايى اكەلىپ كورسەتكەن- ءدى. سولاردىڭ بەل ورتالارىندا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ، قانىش ساتبايەۆتىڭ دا جۇرگەندىگى تۋرالى دالەل الدىق. وسى ۋاقيعانى ارنايى تىلگە تيەك ەتكەن اڭگىمە- دۇكەن، كەرەك دەسە عىلىمي كونفەرەنسيا م. اۋەزوۆتىڭ مۋزەي ۇيىندە 2015 - جىلى، «قازاق تەاتر ونەرىنە 100 جىل» دەگەن ايدارمەن وتكەن.
ال جيدەبايداعى ايگەرىمنىڭ وتاۋىندا بولعان مۇحاڭنىڭ ساندىق ىشىندە جاتىپ جاساعان سۋفلەرلىگىمەن وتكەن «ەڭلىك- كەبەكتىڭ» بيلەر ساحناسى قويىلىمى 1917 - جىلى بولعان ەكەن دەپ دالەلدەيدى رىمعالي نۇرعاليەۆ دەگەن بىلگىر اعامىز. وسى ۋاقيعادان سەگىز جىل وتكەن سوڭ، «مۇرتتى كوسەمنىڭ» ناركومى ا. ۆ. لۋناچارسكي دەگەن كىسى قازاق دالاسىنا جار سالىپ، شانشاردىڭ قۋى قاليبەك قۋانىشباي ۇلىن، جانگەلدين وتريادىنىڭ ساربازى سەرالى قوجامقۇل ۇلىن، قوستانايلىق قۋاقى ەلۋباي ءومىرزاق ۇلى مەن قاپان بادىروۆتى، اقتوبەلىك ابىلقاي ابدۋللا ۇلىن، وڭتۇستىكتىڭ وت- جالىندى ونەرپازى قۇرمانبەك جانداربەك ۇلىن، ولارعا قوسا يسا بايزاقوۆ، امىرە قاشاۋبايەۆ سىندى «سامورودوكتاردى» جيناپ، سول كەزدەگى استانا قىزىلوردادا 1926 -جىلدىڭ 13 - قاڭتارىندا دىنشە ءادىلوۆتىڭ باسشىلىعىمەن قوشكە كەمەڭگەر ۇلىنىڭ «التىن ساقينا» قويىلىمىمەن اتا تەاتردىڭ شىمىلدىعى اشىلعانى امبەگە ءمالىم.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «بايبىشە- توقال» كومەدياسى، ايگىلى «ەڭلىك- كەبەگىنىڭ» ءۇشىنشى كورىنىسى وينالىپ، ەكىنشى ءبولىم رەتىندە اكتەرلار ءان سالىپ، تاقپاق وقىپ كونسەرت قويعان ەكەن. بۇلارعا سەركە قوجامقۇلوۆ رەجيسسەرلىك ەتىپتى. بۇل توپقا اتاقتى پالۋان قاجىمۇقان مۇڭايتپاسوۆ پەن ءمۇعالىم لاتيف اشكەيەۆتەر دە قوسىلعان ەكەن. كەيىندەرى، سول جىلدىڭ قازان ايىنان باستاپ، تەاترعا بىرەگەي باسشى بولىپ جۇمات شانين كەلەدى. كەلە ءوزى جازعان ەكى سەريالى «ارقالىق باتىر» قويىلىمى كورەرمەنگە ۇسىنىلادى. جالپى، العاشقى ونجىلدىق جۇمات اعانىڭ باسقارۋىمەن ىزدەنۋگە، شەبەرلىك شىڭداۋعا، تاقىرىپ تاڭداۋعا، اكتەرلىك ترۋپپانى كۇشەيتۋگە، ولاردى وقىتىپ، بىلىمدەرىن ارتتىرۋعا، ماشىقتاندىرۋعا ارنالىپتى. 1934 - جىلى قۇرمانبەك جانداربەكوۆ ەكەۋى قانابەك، كۇلاش بايسەيىتوۆتەرمەن بىرگە ۇلتتىق وپەرا تەاترىن ۇيىمداستىرۋعا كەتكەنشە، اتا تەاتردىڭ «وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىققان» دەسەدى قۇجاتتار.
1936 - جىلعى ماسكەۋدەگى قازاق مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنىڭ ونكۇندىگىنە ەكى تەاتر بىرىگىپ «قىز جىبەك» وپەراسىن جانە «جالبىر» مۋزىكالىق قويىلىمىن اپارعان ەكەن، وندا قۇرمانبەك جانداربەكوۆ، كۇلاش، قانابەك بايسەيىتوۆتەرمەن بىرگە سەراعاڭ مەن ەلاعاڭ، قاللەكيلەر دە شاعىن- شاعىن رولدەر ويناپتى. ۇزىن- ىرعاسى 360 ادام بولىپ بارعان قازاق ونەرپازدارى دەكادانىڭ سوڭىندا ۇلكەن تەاتردا قورىتىندى كونسەرت بەرگەن. دەكادا كەزىندەگى بارلىق شارالارعا ستاليننەن باستاپ، ۆوروشيلوۆ، مولوتوۆ سىندى بارلىق بيۋرو مۇشەلەرى قاتىسىپ، ءتىپتى، ەكى مارتە تاماشالاعاندارى دا بار كورىنەدى. قازاق ونەرپازدارى ورتالىق بيۋرو مۇشەلەرى مەن ماسكەۋ جۇرتشىلىعىنىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنىپ، ساكەن سەيفۋللين، جامبىل اتامىزدان باستاپ وردەن- مەدالدارعا «قارىق» بولىپتى.
مۇنىڭ الدىندا عانا، ياعني 1928 - جىلى، تەاتر الماتىعا كوشكەن جاڭا استاناعا تۇبەگەيلى تابان تىرەگەن بولاتىن. ءبىر قىزىعى، سەركە قوجامقۇلوۆتىڭ ەستەلىكتەرىندە 1925 - جىلى ماسكەۋدە بولعان كونسەرتتە امىرە قاشاۋبايەۆتىڭ قارابايىرلاۋ دومبىراسىنا كوڭىلى تولماعان ناركوم ا. لۋناچارسكيدىڭ ءوزى ارنايى شەبەر شاقىرتىپ، سىرتىنداعى قابىمەن قوسا جاڭادان دومبىرا جاساتىپ بەرىپتى، سول اسپاپپەن امىرە پاريجگە، حالىقارالىق كورمە ەكسپو- عا قاتىسىپ، قازاق ەلىنىڭ اتىنان ونىڭ ءان ونەرىن پاش ەتۋگە بارعان دەگەن دەرەكتەر بار.
كەلەسى ونجىلدىق 1936 - جىلعى ماسكەۋ ەيفورياسىنىڭ دۇمپۋىمەن كەلگەن ەرەكشە كوڭىل- كۇي، شىعارماشىلىق جەلپىنىس اكەلگەنى بەلگىلى. گازەت- جۋرنالداردا نەشەمە ماقالالار جاريالانىپ، ۇكىمەتتىڭ ارنايى شەشىمدەرىندە قازاق تەاترىنىڭ تولىسىپ، ناعىز كاسىبي ونەر ورداسىنا اينالعانى جايىندا اڭگىمە بولا باستاعان. اقىرى، 1937 - جىلى كەشتەۋ تويلانعان تەاتردىڭ ون جىلدىق مەرەكەسى قازاق ۇكىمەتىنىڭ سول جىلعى اقپان ايىنداعى تەاترعا «اكادەميالىق» دەگەن اتاق بەرۋ قاۋلىسىنان باستاۋ الىپتى.
بۇل جىلدارى تەاتر رەپەرتۋارى ورىس جانە وزگە ەلدەردىڭ شىعارمالارىن ساحنالاۋعا دەن قويىلعان ەكەن. ن. ۆ. گوگولدىڭ م. اۋەزوۆتىڭ اۋدارىمىمەن رەجيسسەر ي. گ. بوروۆ قويعان «ۇيلەنۋى» مەن «ريەۆيزورىندا» قاللەكيدىڭ دۋانباسى، كامال قارمىسوۆتىڭ حلەستاكوۆى، ەلاعاڭنىڭ ءوسيپى اكتەرلىك تابىس دەپ اتالىپ، ەل ىشىندە ەداۋىر ۋاقيعا بولىپ سانالعان ەكەن. وتان سوعىسىنىڭ قارا بۇلتىنىڭ الدىندا عانا تەاتر ساحناسىنا ماسكەۋدەن ارنايى رەجيسسەرلىك كۋرستى ي. ساحنوۆسكيدىڭ شەبەرحاناسىندا ءتامامداعان اسقار توقپانوۆ ۇلى مۇحتاردىڭ ل. سوبوليەۆپەن بىرلەسىپ جازعان اتىشۋلى «ابايىن» قويادى.
تەاتردىڭ ىرگەسى بەكىپ، شىعارماشىلىق قابىرعاسى قاتايعان تۇستا بەيبىت ءومىر، جارقىن كوڭىلدەر سوعىس ءورتىنىڭ بۇلتىنا ۇلاسىپ، «ءبارى دە جەڭىس ءۇشىن، ءبارى دە مايدان ءۇشىن» ۇرانىمەن جىگەرلەنگەن تەاتر اكتەرلەرىنىڭ ءبىرازى اسكەرگە شاقىرىلىپ، قالعانى ۇگىت بريگادالارىمەن وق بوراعان جەرلەرگە اتتانىپتى. سول سوعىستا شەيىت بولعانداردىڭ ىشىندە نەبىر تالانتتى جىگىتتەر بار ەدى، جۇماعۇل سادىربايەۆ، عازيز مولداحانوۆ، بەكەن ءامىروۆ، اپسەمەت سىزدىقوۆ قانداي اكتەرلەر ەدى، دەپ مۇڭدانا ەسكە الادى سەراعاڭ ەستەلىكتەرىندە. بۇل ۋاقىتتا تەاتر ترۋپپاسى ءسابيرا مايقانوۆا، حاديشا بوكەيەۆا، كۇلزيپا سىزدىقوۆا، زاعي قۇرمانبايەۆا، كامال قارمىسوۆ، سەيفوللا تەلعارايەۆ، شولپان جانداربەكوۆا، بيكەن ريموۆا، راحيا قويشىبايەۆا، كالكەن ءادىلشىنوۆ، اتەيبەك جولىمبەتوۆ، جاعدا وگىزبايەۆ، رامازان ەلەبايەۆ، ابىكەن حاسەنوۆ، عابباس عاليەۆ، حابيبا ەلەبەكوۆا، شاكەن ايمانوۆتارمەن تولىعادى.
ماسكەۋ قالاسىنداعى تەاتر ينستيتۋتىن ارنايى قازاق توبى بولىپ ءبىتىرىپ، كەرەي جارقىمبايەۆ، ساقىپ وگىزبايەۆا، حارراس كاريموۆ، ءمانتاي سىزدىقوۆ تەاترعا قابىلدانادى. وتان سوعىسى كەزىندە الماتىعا ۋاقىتشا قونىس اۋدارعان «موس سوۆەت» تەاترى ءبىر شاڭىراقتا قىزمەت جاساپتى. ماسكەۋلىكتەر يۋ. زاۆادسكي، ن. موردۆينوۆ، ۆ. مارەتسكايا، ن. چەركاسوۆ، ا. جاروۆ، ل. ورلوۆالاردىڭ دا قازاق ارىپتەستەرىنىڭ سۋرەتكەرلىك ورە- قارىمىنا تيگىزگەن اسەرلەرى بولماي قويعان جوق سىڭايلى. ال سول جىلدارى م. گ. ناسونوۆ، گ. توۆستونوگوۆ، م. ي. گولدبلات، ي. گ. بوروۆ تەاترعا ءار كەزدەرى رەجيسسەرلىك جاساپ، «سىن ساعاتتا»، «ليۋبوۆ ياروۆايا»، «نامىس گۆاردياسى» «جەڭىمپازدار»، «وتەللو» سياقتى قويىلىمدارمەن حال- قادەرلەرىنشە ەل باسىنا كۇن تۋعان قيىن كەزەڭنىڭ كەمەرىنە قىزمەت ەتتى.
بۇل جىلدارى تەاتردىڭ ادەبيەت ءبولىمىن م. اۋەزوۆ باسقارىپ، ءوزى دە ءوندىرتىپ پەسالار جازىپ، اۋدارمالار جاساپ، رەپەرتۋار ساياساتىنا قيساپسىز ەڭبەك سىڭىرگەنىن بىلەمىز. اسىرەسە، ۆ. شەكسپيردىڭ اۋەزوۆ اۋدارماسىنداعى «اساۋعا - تۇساۋ» قويىلىمى شاكەن ايمانوۆ پەن حاديشا بوكەيەۆانىڭ قاتىسۋىمەن، بەرىسى كەڭەس ەلىنە، ءارىسى شەتەلدەرگە ايگىلى بولدى.
سارىلا كۇتكەن ۇلى جەڭىس كەلىپ، بەيبىت ءومىردىڭ قادىرىنە جەتكەن سول سۇراپىل جىلدارداعى ادام بالاسىنىڭ ومىرگە عاشىقتىعىن، بالاشا تازالىعىن، ارمان قۋعان ادالدىقتارىن سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ وڭاي بولا قويماس. الماتىدا جاڭادان اشىلعان تەاتر مەن كينو ۋچيليشەسى مەن تاشكەننىڭ تەاتر ونەرى ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ مۇحات جولتايەۆ، يسامەت ارعىنبايەۆ، زامزاگۇل شاريپوۆا، كۇلاش سەكسەنبايەۆا، نۇرمۇحان ءجانتورين، عابدوللا سۇلەيمەنوۆتىڭ توبى كەلدى. تەاتردىڭ رەجيسسۋراسىنا اسقان مادەنيەت پەن بىلىكتىلىك يەسى، قازاقتىڭ ۇلتتىق داستۇرىنە اسا ساقتىقپەن دەن قويىپ، نەشەمە جۇلدىزدى قويىلىمداردى دۇنيەگە اكەلگەن م. ي. گولدبلات كوركەمدىك جەتەكشىىك جاساپ، ش. ايمانوۆ، ا. توقپانوۆ، گ. توۆستونوگوۆ، يۋ. رۋتكوۆسكيي، يا. شتەيندەر ءوندىرىپ قويىلىمدار قويىپ، ەداۋىر ەڭبەك ەتتى.
كەيىنگى ونجىلدىق كولەمىندە تەاترعا جاڭا باسشى بولىپ ا. ل. ماديەۆسكيي كەلەدى. ول كىسى قويعان تالاي ماۋسىم كورەرمەننىڭ كوزايىمى بولعان اتىشۋلى «قاراگوز» 1963 -جىلى جارىق كوردى. بۇل پەسانى ۇزاق جىل تولعاتىپ جازعان ۇلى مۇحتار اۋەزوۆ ول تولاعاي تابىستى كورە المادى. قاراگوز رولىندە زامزاگۇل ءشارىپوۆا، سىرىم بولىپ ن. جانتورين مەن ش. مۋسين كورەرمەن زالىنىڭ ۇلكەن قۇرمەتىنە بولەنىپ، جۇلدىزدارى جارقىرادى. كەلەر 1964 -جىل بۇكىل وداقتى ءدۇر سىلكىنتكەن «انا- جەر انا» قويىلىمى قازاق تەاترىنا عالامات بەتبۇرىس اكەلدى. تاريحتا بولماعان وقيعا ۇلتتىق تەاترلاردىڭ ىشىنەن العاش ەڭ جوتالى جۇلدە - لەنيندىك سىيلىققا ۇسىنىلعان بۇل قۇبىلىستىڭ اۆتورى ماسكەۋدەن رەجيسسەرلىك كۋرستى جاڭا ءبىتىرىپ كەلگەن ءازىربايجان مامبەتوۆ ەدى.
ازەكەڭنىڭ وكشەسىن باسا، قازاق تەاتر ونەرى مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى اسقار توقپانوۆتىڭ اكتەرلىك شەبەرحاناسىن بىتىرگەن رايىمبەك سەيتمەتوۆ، راۋشان اۋەزبايەۆا، فاريدا ءشارىپوۆا، نۇكەتاي مىشبايەۆا، تورعىن تاسىبەكوۆا، ءانۋار مولدابەكوۆ، جۇماباي مەدەتبايەۆ، ءاسانالى ءاشىموۆ، ءسابيت ورازبايەۆ، ماتان مۇراتاليەۆ، ەسبولعان جايساڭبايەۆ سىندى دۇركىرەگەن جۇلدىزدى توپ قوسىلىپ، جاس رەجيسسەردىڭ نىسانالى ارىپتەستەرىنە اينالدى دا، اتا تەاتردىڭ ساحناسىن شىعارماشىلىقتىڭ ۇلى دۇبىرىنە ۇلاستىردى.
جەڭىستىڭ 20 جىلدىعىنا وراي ادامزاتتىڭ ايتماتوۆى جازعان كىشىگىرىم پوۆەست قازاق تەاترىنىڭ تراكتوۆكاسىندا تەڭدەسسىز شىعارماعا اينالىپ، ءسابيرا مايقانوۆا، بيكەن ريموۆا مەن فاريدا ءشارىپوۆا اكتەرلىك شەبەرلىكتىڭ قۇزار شىڭىنا كوتەرىلدى، بۇل كەزدە ۇلى مۇحتاردىڭ اتىن العان اتا تەاتر الەمگە ايگىلى بولعان ەدى. الايدا، ورتالىقتىڭ قيتۇرقى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ول بايگەنىڭ جۇلدەسى باسقاعا بۇيىرىپ، تەك ءوز ەلىمىزدىڭ عانا مەملەكەتتىك سىيلىعىن ءا. مامبەتوۆ، س. مايقانوۆا، ف. ءشارىپوۆا، ب. ريموۆا قانجىعاسىنا بايلادى. الپىسىنشى جىلداردىڭ ورتاسىنا قاراي تەاتر وداق كولەمىندەگى محات، كىشى تەاتر، موسسوۆەت، ۆاحتانگوۆ تەاترلارىنىڭ قاتارىنان تابىلىپ، سولارمەن يىق تىرەسە الاتىن بىرەگەي ونەر ۇجىمداردىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلدى.
تەاتردىڭ باس رەجيسسەرى بوپ ءا. مامبەتوۆ تاعايىندالدى. سودان باستاپ، قازاق ونەرىنىڭ قاراشاڭىراعى تابانى كۇرەكتەي 30 جىل بويى ازەكەڭنىڭ ادۋىن رەجيسسۋراسىنىڭ ارقاسىندا نەشەبىر شىعارماشىلىق جەڭىستەرگە يە بولدى. «قاراقىپشاق قوبىلاندى» ، «دون جۋاننىڭ دۋمانى» ، «ۆەتنام جۇلدىزى» ، «لەنين 1918 -جىلى» ، «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ»، «قان مەن تەر» ، «ۆانيا اعاي» سىندى م. اۋەزوۆتىڭ، م. فريشتىڭ، ا. كۋپريانوۆتىڭ، ا. كاپلەردىڭ، ع. مۇسىرەپوۆتىڭ، ءا. نۇرپەيىسوۆتىڭ، ا. چەحوۆتىڭ سۇيەكتى تۋىندىلارى قازاق تەاترى ساحناسىندا شىنايى كوركەم شىعارماعا اينالىپ، جاڭا، ەركىن تىنىستى، ەرەك رەجيسسەرلىك قالىپقا ءتۇستى. 1970 -جىلى «لەنين 1918 -جىلى» سپەكتاكلى ءۇشىن ءا. مامبەتوۆكە، لەنين رولىندەگى مۇلىك سۇرتىبايەۆقا قازاق ك س ر مەملەكەتتىك سىيلىعى، 1974 -جىلى «قان مەن تەر» قويىلىمى ءۇشىن ك س ر و مەملەكەتتىك سىيلىعىنا اۆتور ءا. نۇرپەيىسوۆپەن بىرگە ءا. مامبەتوۆ، ى. نوعايبايەۆ، ف. ءشارىپوۆا، ا. ءاشىموۆ جانە سۋرەتشى ا. كريۆوشەين يە بولدى. ىلە- شالا وسى توپ ك س ر و حالىق ءارتيسى اتاعىنا يە بولىپ، «اكەمتەاتردىڭ» داڭقىنا داڭق قوستى.
زامانا كوشى توقتاۋشى ما ەدى.. . س س س ر دەگەن تەگەۋرىن اتاۋمەن دۇنيەنى تىتىركەندىرەتىن الىپ يمپەريا قۇلاپ، ۇلتتىق رەسپۋبليكالار ەگەمەن بولاتىن توقسانىنشى جىلدار دا توبە كورسەتتى. ەسىمىزدى الا كەلگەن ەركىندىك پەن تاۋەلسىزدىك نەشەمە جىلداردان بەرى قالىپقا ءتۇسىپ قالعان قاتەپتى قوعامدى ەسەڭگىرەتپەي قالعان جوق. ەكونوميكاسى ءبىر ورتالىقتان عانا ەرەكشەلەنگەن وندىرىستەر مەن ءومىر سالتى كۇيرەپ، اسىرەسە قازاق ەلى «جارىق استاۋدىڭ» الدىندا قالعاندا، ۇلتىمىزدىڭ باعىنا تۋعان ۇل - نۇرسۇلتان نازاربايەۆ جانكەشتىلىكپەن مەملەكەتىمىزدىڭ الىپ كەمەسىن زامانا داۋىلدارى مەن قيىنشىلىقتارىنان امان وتكىزىپ قانا قويماي، تەز ارادا ەس جيىپ، تمد ەلدەرىنىڭ ەڭ الدىنا شىعاردى. كوپ ۇزاماي- اق «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» ەڭسەلى ەلگە اينالدىق. الايدا، العاشىندا ايشىقتى ونەردىڭ ولشەمىن، ورەسى مەن تالعامىن ماسكەۋ ارقىلى تارازىلاپ ۇيرەنگەن تەاتر وڭ مەن سولىنان اداسقانداي كۇيگە تۇسكەنى جاسىرىن ەمەس.
قازاقتىڭ م. اۋەزوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترى ۇجىمىنىڭ 1993 - جىلدىڭ شىلدەسىنەن، 2001 -جىلدىڭ قوڭىر كۇزىنە دەيىنگى، اتاپ ايتقاندا، وسى جازبالاردىڭ اۆتورى تەاترعا جاڭا باسشى بولىپ كەلگەنىنەن بەرگى شىعارماشىلىق ءھام شارۋاشىلىق قىزمەتىنىڭ شاعىن ماعلۇماتىن قىسقاشا تىزبەلەۋدەن باستاۋ - الداعى اۋىز تولتىرىپ ايتارىمىزعا قاجەتتى قيسىن. ەگەمەندى ەل بولىپ ەڭسە جاڭارعاننان كەيىن تەاتردىڭ شىمىلدىعى دا جاڭارسا كەرەك. ءدال سول توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا تەاتر وسى تۇرعىدا جاڭا بەت- باعىتپەن ىسكە كىرىسىپ كەتتى.
كورەرمەن ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ كىم بولعانىن تانىماي، كىم بولامىن دەگەن سۇراۋدى وزىنە قويا المايتىنى بەلگىلى. تەاتر الدىمەن وسى تاريحي تاقىرىپتى ءبىر جۇيەگە كەلتىرىپ، ءتۇبى وسى سيپاتتى ونەر كەرۋەنىنىڭ باسىندا بولماققا بەل بۋعانى امبەگە ايان جانە ول ماقساتىن ەكى مىڭىنشى جىلدىڭ باس كەزەڭىندە ابىرويمەن ورىنداپ تا ۇلگەردى. باسى وتىزىنشى جىلدارى اتىلىپ كەتكەن ە. زامياتيننىڭ «ەدىل پاتشا - اتتيلاسىنان» باستاپ، يران- عايىپتىڭ «شىڭعىسحان»، ءا. كەكىلبايەۆتىڭ «ابىلايحان» اتتى وتكەن كۇننەن اتوي سالعان اتپال قويىلىمدار، شوتلانديانىڭ ەدينبۋرگ قالاسىندا وتەتىن، ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ەلەۋلى قويىلىمدار جارىسىنا ءۇش مارتە شاقىرۋ الىپ، قول قىسقالىعىنان قاتىسا الماي، قاعاجۋ قالعان ك. ءاشيردىڭ «قابىل - ادام اتا پەرزەنتى»، تەاتر زالىن سان جىلدار كەمەرىنەن اسىرا تولتىرعان م. بايسەركە ۇلىنىڭ «ابىلايدىڭ اقىرعى كۇندەرى» مەن جيىرما بەس عاسىر ارعىداعى جادىمىزدى جاڭعىرتقان شاحيماردەننىڭ «توميريسى»، ودان بەرگى تاريحتى قوزعايتىن م. اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامان»، ق. ىسقاقتىڭ «جان قيماق» (1916 -جىلعى ۇلت- ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ 80 -جىلدىعىنا)، ر. مۇقانوۆانىڭ «ماڭگىلىك بالا بەينە»، الەمدىك جاۋھارلاردان سوفوكلدىڭ «ەديپ پاتشا» ، م. مەتەرلينكتىڭ «سوقىرلار» ، ك. گوتستسيدىڭ «تۋراندوت حانشايىم» ، م. عاپاروۆتىڭ «تۇزدى ءشول» سىندى تالاي ەلارالىق فەستيۆالداردا جۇلدە مەن بۇلدەگە بولەنگەن تاعى دا كوپتەگەن تاقىرىپتاردىڭ الدى ساحناعا شىقتى، ەندى ءبىر دايىمى ادەبيەت ءبولىمىنىڭ قولىندا جاتتى، جۇمىس ۇستىندە وتىرعان اۆتورلار دا بولدى.
تەاتر جانىنان «دراماتۋرگتەر لابوراتورياسى» اشىلىپ، ونىڭ العاشقى ەڭبەكتەرى - ا. تاسىمبەكوۆتىڭ يدەياسىمەن قارۋلانىپ، تەاتردىڭ ۇجىمدىق قويىلىمى بولعان «كەبەنەك كيگەن ارۋلار»، ب. ريموۆا، ب. اتابايەۆ، ءا. تارازي مەن ق. ىسقاقتىڭ «الاتاۋ سىندى الىبىم - جامبىل» اتتى، ءارتۇرلى جارىستاردا اجەپتاۋىر بايگە قانجىعالاعان سۇيەكتى شىعارمالار كورەرمەنگە جەتتى. ارينە، بۇل سول جىلدارداعى باسشىلىقتىڭ الدىنا قويعان جالپى باعدارلامانىڭ ءبىر شەتى عانا ەدى.
جازىقسىز رەپرەسسياعا ۇشىراعان، دۇنيەدەن ەرتە كەتكەن اعا بۋىن ەڭبەكتەرى دە ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزدىڭ تاريحى، ولار دا ساحنادان دامەتەتىنى بەلگىلى. اتالمىش سپەكتاكلدەردىڭ قويىلىمىنا ۇكىمەتتەن ءبىر تيىن قاراجات سۇراماي، دەمەۋشى ىزدەۋ ارقىلى، بولماسا تەاتردىڭ تيىنداپ جيعان ءوز كۇشىمەن ساحناعا شىققان تۋىندىلار- دى. 1995 - جىلى حالىقارالىق تەاتر كۇنىنە ارناپ، العاش رەت بۇگىندەرى جاقسى داستۇرگە اينالعان م. اۋەزوۆ تەاترىنىڭ جەكە ءوزىنىڭ «ناۋرىز-95» فەستيۆالى وتكىزىلىپ، وسى جىلى عانا قويىلعان 11 قويىلىم جارىسقا ءتۇستى، وزىقتارىنا اقشالاي- زاتتاي سىيلىق جاسالىپ، ەل ەكونوميكاسى ەڭسە كوتەرە الماي، وزگە تەاترلار كەزەكتى ماردىمسىز جالاقىسىن الا الماي جۇرگەن الماعايىپ كەزەڭدە كەدەي- جومارت ارىپتەستەرىنىڭ كوڭىلى اۋلاندى، تەاتر اكىمشىلىگى ەشكىمنەن كومەك سۇراعان جوق، ونەرگە وپاسىزدىق جاساپ، تەاترىن تالاق ەتىپ، ەشكىم تەنتىرەپ كەتكەن جوق، شاڭىراعى شايقالعان جوق. جاڭا باسشىلىقتىڭ كەزىندە، قايتا بۇرىندارى ات ءىزىن سالماعان «ورىسى» كوپ دەگەن وبلىستارعا گاسترولدىك ساپارلار جاسالدى.
بۇرىندارى «ءىز» سالىنعان، قايتا- قايتا بارىپ، قادىرىن كەتىرگەن وڭتۇستىك وڭىرلەردى بىلاي قويعاندا، پەتروپاۆل، قوستاناي، وسكەمەن، كوكشەتاۋ، اقمولا، اقتاۋ، جاڭاوزەن سياقتى ەلدى مەكەندەردىڭ ساحنالارىندا ارمان بولعان اۋەزوۆ تەاترىنىڭ ارۋاقتى قويىلىمدارى مەن اتاقتى ارتيستەرىنىڭ جۇرەك قاعىسى مەن قولتىق سوگەر شابىسىن كورۋگە كوزىقاراقتى كورەرمەن قوعاداي جاپىرىلىپ جاتتى. جوعارىدا سانامالاپ ايتىلعان، تاريحىمىزدى تۇگەندەگەن ايشىقتى سپەكتاكلدەردى كورىپ، كوڭىلدەرى وسكەن حالىق وتكەنىمىزبەن «كورىسىپ» كوزايىم بولدى. كەزىندە رەپەرتۋاردان سەبەپسىز ءتۇسىپ قالعان ب. ريموۆانىڭ «اباي- ايگەرىم» ، يران- عايىپتىڭ «مەن ىشپەگەن ۋ بار ما!»، ج- ب مولەردىڭ «اقىماق بولعان باسىم- اي» سپەكتاكلدەرى جاڭارىپ، كورەرمەندەرمەن قايتا تابىستى. ابايدىڭ 150 جىلدىعىنا ءبىر ايدىڭ ىشىندە تەاتر بار كۇشىن سالىپ «اباي دەسەم...» اتتى سيمۆوليكالىق درامانى جەزقازعاندا وتكەن رەسپۋبليكالىق فەستيۆالگە بايگەگە قوستى، ەڭبەك زايا كەتكەن جوق، جۇلدەلى ءبىرىنشى ورىندى الدى. توقسانىنشى جىلداردىڭ الماعايىپ كەزىندە تەاترعا ات ءىزىن سالماي كەتكەن حالىقتى قايتارۋدىڭ ءتيىمدى جولى رەپەرتۋار تاقىرىبىنىڭ جوعارىدا تىزبەلەگەندەي سالماقتىلىعى ەكەنى ءبىرىنشى سەبەپ بولسا، ەكىنشىسى «كورەرمەن» دەگەن ارنايى اگەنتتىك قۇرىلىپ، 800 ورىندىق داعاراداي كەڭ زالدى بوس قالدىرماۋدىڭ ءادىسى ولاردى «قۋىپ» اكەلمەي- اق تابىلدى.
حو- وش دەڭىز، سونىمەن قازاقتىڭ تۇلپار تەاترى 90 جاستا. توقسان جىلدىق تولعاۋىن توقسان اۋىز سوزبەن ايتىپ تاۋىسۋ مۇمكىن ەمەس. «بىزدەر مىناندايمىز، مىناندايمىز» دەپ كەۋدە كەرگەننەن گورى ەندى قاي بيىكتەن اسامىز دەگەن ۇلى ماقساتتى ۇمىتپاعان دا ءجون شىعار. ءبىز بىلگەندە - تەاتر، ارينە، تاربيە ورنى ەمەس. تاربيە جاسايتىنداي تەاتر بالاباقشا ەمەس، ارينە مەشىت تە ەمەس ۋاعىز ايتاتىن، كافەدرا دا ەمەس ۇران تاستاپ، جينالىس جاسايتىن. تەاتر - كۇيكى تىرلىكتەن تازالاناتىن قاسيەتتى مەكەن، مۇنداي كۇي كەشۋدىڭ عىلىم تىلىندەگى اتاۋىن كاتارسيس دەيدى. بايقاساڭىزدار، ساحنا نەگە كورەرمەننەن ءسال- ءپال كوتەرىلىپ، جوعارىدا تۇرادى؟ ويتكەنى، ساحناعا ونەر كورسەتۋگە كەلگەن ءاربىر ونەرپاز، رەجيسسەردىڭ تۇلعالىققا اپارار قالپىمەن سۇيرىكتىك- سۋرەتكەرلىك دەگەن قاتەپتى قادام جاساماقشى نيەتپەن كۇيكىدەن بيىككە كوتەرىلۋگە كەرەك.
ە. فيليپپو دەگەن مەنىڭ يتاليالىق اكتەر- ارىپتەسىمنىڭ ايتاتىنى بار، «ەگەر پەسادا 8 كەيىپكەر بولسا، مەن تاعى دا ءبىر 9- كەيىپكەردى بىلەمىن. ول كىم دەيسىزدەر عوي؟ ول - زالدا وتىرعان كورەرمەن. سەگىز كەيىپكەردىڭ ايتىلماعان ويلارىن، سول توعىزىنشى كەيىپكەر جەتكىزەدى، ءارى قاراي دامىتادى»، دەيدى. توعىزىنشى كەيىپكەر - حالىق. حالىق - مەملەكەتتىڭ نەگىزى. حالىققا قىزمەت - مەملەكەتكە قىزمەت. تەاتر - بەكزات ونەر. تەاتر - مەملەكەت ءومىرىنىڭ ونەردەگى ايناسى. ونەر مەن مەملەكەت ەگىز ۇعىم، ەكەۋى دە ەلىن ەسسىز ءسۇيۋشى. تەاتر - بيىكتىكتىڭ ولشەمى. تەاتردا وينامايدى، ءومىر كەشەدى، سۇرەدى، تەاترمەن ويناۋعا دا بولمايدى. ول جەكە باستىڭ ەسەپتى جەلىگىنەن، ءبىر تۇتامعا تۇرماستاي تالعام سايازدىعىنان بيىكتە. اكتەر ونەرى تەك قانا ورىنداۋشىلىق ەمەس، ەرىككەننىڭ ەرمەگى دە ەمەس. اكتەر - الدىمەن تۋدىرۋشى، ءوز كەزەڭىنىڭ، ءوز ۇلتىنىڭ كوپ ىشىنەن ءسۇزىلىپ الىنعان تاڭداۋلى ۇلى مەن قىزى، وزىق ويلى، ەرەك تۇلعالى، تەرەڭ ويلى، مۇڭشىل، سىرشىل ادامى.
ەرتە زامانداعى ەرەك ويشىل توماس مانن ايتقان ەكەن: «ۇلتتىڭ تەاترى بولۋى - ونىڭ توبىردان مەملەكەتكە اينالۋى» ، دەپ. م. اۋەزوۆ تەاترى قازاق ەلىنىڭ مەملەكەت بولعانىنىڭ ايعاقتى ماقتانىشى. ەلباسىمىز ەرەكشە باعالاپ، ونەرىن ءجيى تاماشالايتىن ەڭ سۇيىكتى وردانىڭ تورقالى تويى - ەلدىڭ تويى، قازاق ونەرىنىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ كەرەگەلەرى مەن ۋىقتارىنىڭ ماڭگىگە بەكىگەنىنىڭ، ەلىمىزدىڭ ماڭگىلىككە بەت بۇرعانىنىڭ بەرەكەتتى تويى. قۇتتى بولسىن ايتايىق، اعايىن! قۇشاق جايا قۋانايىق، اعايىن!
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، 2016 -جىلعى 29 - ناۋرىز
