8-ناۋرىز. قازاق ايەلىنىڭ حالى قالاي
استانا. KAZINFORM - الەم وزگەرىپ كەلەدى. الەممەن بىرگە ءار ەلدەگى ايەل ستاتۋسى دا وزگەرىپ جاتىر. ايەل تەڭدىگىمەن، ايەل قۇقىعىنىڭ قورعالۋىمەن، ايەلگە بەرىلگەن مۇمكىندىكتەرمەن تۇتاس ەلدىڭ مادەنيەتى ولشەنەتىن بولدى. وركەنيەتتى قوعامدار قاي ەلدە نازىك جاندىلاردىڭ ەركىندىگى شەكتەۋلى بولسا، سول ەلدە جابايى پاتريارحات پەن ءدىني دوگمانىڭ قوراش تۇسىنىكتەرى ۇستەمدىك ەتەدى دەپ قابىلدايدى، سول قوعام ورتاعاسىرلىق قاراڭعىلىقتان ءالى ارىلماعان دەپ باعالايدى.
وسى ورايدا ءبىزدىڭ ەلدەگى ايەلدەر قاۋىمىنىڭ جايىنا شولۋ جاساۋعا بەل بۋدىق. ءبىراق بۇگىنگى قازاق ايەلىنىڭ حالىن باعامداۋ ءۇشىن ىلكىدەن تۇركىگە، حاندىق داۋىردەن قازىرگى قازاقستانعا دەيىنگى كەزەڭدەرگە ءبىر كوز جۇگىرتىپ ءوتۋ شارت.
ىلكىدەن تۇركىگە دەيىن…
ايەل تاريحى الەم تاريحى سەكىلدى: اۋەلدەن باستاماساڭ اڭگىمەڭ وربىمەيدى. اۋەلدەن باستاۋ ءۇشىن تاريحقا ۇڭىلەسىڭ. تاريح دەگەن عىلىمنىڭ ءوزى كلاسسيكالىق تۇسىنىكتە جازۋ پايدا بولعان كەزدەن بەرگى ۋاقىتتى قامتيدى. جازۋدى ادام بالاسى العاش رەت 5 جارىم مىڭ جىل بۇرىن مەسوپوتاميادا ويلاپ تاپقان. سودان بەرگى تىرشىلىكتىڭ بەدەرى تاستا، پاپيرۋستا، قىشتا تاڭبالانسا، ءبىزدىڭ ءداۋىردىڭ 105-جىلىنان باستاپ قاعازعا تۇسە باستادى. ودان بۇرىنعى تاريحتى ارحەولوگيا، ودان قالدى اڭىز-ءافسانالار مەن ميفتەر سويلەتەدى. ايەل تاريحى جايلى جازۋدىڭ اۋرە تۇسى دا وسى، ارىدەن دە ارى بارۋعا ءالىڭ كەلۋى كەرەك. ايتپەسە، تاريح تاسپاسىن كوكتەي ءوتىپ، بۇگىنگە تىرەلەتىن ايەل ستاتۋسى تاقىرىبى تارقاۋىن تاپپاي قالادى.
عىلىم «ءارتۇرلى ەۆوليۋتسيالىق كەزەڭدەردى وتكەرە كەلىپ، قازىرگى اناتوميالىق تۇرپاتتاعى ادام وسىدان 300 مىڭ جىل بۇرىن قالىپتاستى» دەيدى. بۇل - ادامزات تابيعاتتىڭ ءتول بالاسىنداي ءتوسىن ەمگەن كەز. سوڭعى مۇز باسۋ كەزەڭىنە دەيىنگى ۋاقىت. جەر بەتىندە تروپيكالىق ورماندار جايقالىپ، سان ءتۇرلى جەمىس اعاشتارى سامساپ تۇرعان شاق. سوندىقتان دا ازىق تابۋدىڭ، شارۋاشىلىقتىڭ «تەرىمشىلىك» دەپ اتالاتىن ءتاسىلى داۋىرلەپ تۇرعان. وسى كەزدە Homo sapiens- تىڭ ۇرعاشى جىنىستىسى ەركەگىنە قاراعاندا الدەقايدا ۇقىپتى، شاپشاڭدىعىنىڭ ارقاسىندا جەمىستىڭ جاقسىسىن تەرىپ، تاڭداي العان. بۇل بىرتىندەپ ايەلدىڭ «اسىراۋشى» ءرولىن ارتتىردى. كەيىن ادامدار توپتاسا ءومىر ءسۇرۋدى ۇيرەنىپ، العاشقى قاۋىمدىق قوعام پايدا بولدى. ول رۋلىق، تايپالىق، تايپالار وداعى، العاشقى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار دەگەن سەكىلدى كەزەڭدەردەن ءوتىپ، بۇگىنگى «مەملەكەت» دەگەن فورماعا دەيىن جەتەدى. سول العاشقى قاۋىمدىق قوعامنىڭ كەيىنگى دامۋ ساتىلارىندا الگى «اسىراۋشى» ايەلدەر باسشىعا اينالىپ، ماتريارحات پايدا بولادى. بۇل ءبىر جەر بەتىندەگى بەيبىتشىلىك كەزەڭى ەدى. سەبەبى ايەلدەر الەمدى بيلەگەن كەزدە ەشبىر جاھاندىق نە ۇلكەن سوعىستار بولماعان كورىنەدى. ارحەولوگتەردىڭ مالىمەتىنشە، العاشقى جاپپاي ولتىرىلگەن ادامداردىڭ سۇيەگى قولا داۋىرىنەن، ياعني ەر ادامداردىڭ بيلىك ەتۋ كەزەڭىنەن باستاپ كەزدەسەدى.
كليماتتىڭ وزگەرۋى، ادامداردىڭ جاڭا جەرلەرگە قونىستانۋى ازىق تابۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرىنە كوشۋگە ماجبۇرلەيدى. تەرىمشىلەر بىرتىندەپ ەگىنشىگە، اڭشىلار مالشىعا اينالدى. ادامدار قولا، مىس، تەمىر سەكىلدى مەتالداردى الۋدى ۇيرەندى. بۇل شارۋاشىلىق ءتۇرىنىڭ قاي-قايسىسىنا دا قارا كۇش كەرەك. وسىلاي ەندى ەر ادامدار «اسىراۋشى» ءرولىن قولعا الىپ، بىرتىندەپ «انالىق رۋ» جۇيەسى السىرەيدى. ءسويتىپ شامامەن ب. ز. ب. 5500-3000-جىلداردى قامتيتىن تاس ءداۋىرىنىڭ ەڭ سوڭعى كەزەڭى - نەوليت داۋىرىندە ادام بالاسى بىرتىندەپ پاتريارحالدىق جۇيەگە كوشتى.
وسىلاي ادام بالاسى تارىداي شاشىلىپ، جەردىڭ جاڭا اۋماقتارىنا قونىستانىپ، ءوندىرىس جەتىلىپ، ۇلتتار، مادەنيەتتەر، تىلدەر قالىپتاسىپ جاتتى. ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى 1 مىڭجىلدىقتا تاريح ساحناسىنا ساقتار شىعادى. ءدال وسى تۇستان باستاپ ءبىز جالپى ادامزاتتىق تاريحتان وقشاۋ شىعىپ، ءتول تاريحىمىزعا بەت بۇرعالى وتىرمىز. ەندىگى جەردە الەمدەگى وزگە ەلدەردەگى ەمەس، ءوز تاريحىمىزداعى ايەلدەر احۋالى جايلى ءسوز قوزعايمىز.
ساقتار - قازىرگى قازاق ۇلتىنىڭ تۇپكى باباسى سانالادى. قازاق حالقىنىڭ ايەل زاتىنا، ايەل ادامعا دەگەن كوزقاراسى، ۇستانىمى ءدال وسى «ساق داۋىرىندە» قالىپتاسىپ، بەكىگەن دەۋگە نەگىز بار. سەبەبى، ءدىني اداسۋشىلىقتان ادا، كەيبىر سۋبمادەنيەتتىك سالتتارعا ۇرىنباعان، ءداستۇرلى ۇلتتىق ۇستانىمداعى اۋلەتتەر ءالى كۇنگە قىز بالاسىنا سوناۋ ساق داۋىرىندەگى كوزقاراسپەن قاراپ، سول كەزدە ۇستىنى قالىپتاسقان ءتالىم- تاربيەنى بەرەدى. وعان قىز بالاسىنىڭ ءبىلىم الۋىنا، ءتىل ۇيرەنۋىنە، كارەرالىق وسۋىنە، الەۋمەتتەنۋىنە، كاسىپپەن اينالىسۋىنا، كوشباسشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋىنا، ءبىر سوزبەن ايتقاندا ءىس، ءسوز، كوش باستايتىن دارا تۇلعاعا اينالۋىنا شەك كەلتىرمەيتىن وتباسىلار دالەل. ساق داۋىرىندەگى ءدال وسى ايتقان سيپاتتاردىڭ سيمۆولى - تۇمار پاتشايىم ەكەنى ءسوزسىز، ياعني الىپ تايپالار بىرلەستىگىنىڭ، جۇقالاپ ايتقاندا «5 مينۋتسىز يمپەريانىڭ» تىزگىنىن ايەل ادامعا ۇستاتۋ ساق قوعامىنىڭ جالپى ايەل ادامدارعا دەگەن كوزقاراسىن كورسەتەدى.
پاتريارحات ءداۋىرى ورناعان سوڭ ءبىزدىڭ بابالار ونى ايەلدى كۇڭ ەتەتىن «جابايى پاتريارحالدىق جۇيەگە» اينالدىرماي، اناعا قۇرمەتتى، قارىنداسقا مەيىرىمدى، جارعا قامقورلىقتى ساقتاۋىن جالعىز اۋىز سوزبەن تۇسىندىرۋگە بولادى. ول - سانانىڭ ءوسۋى، كەمەلدەنۋى. وسىنىڭ ارقاسىندا كوشپەندىلەر اراعا بار بولعانى مىڭ جىل سالىپ، بۇكىل ەۋرازيانى ۋىسىندا ۇستاعان الىپ تۇرىك قاعاناتىن قۇردى.
قوعامدىق سانانىڭ بىركەلكى جەتىلۋى وتە اۋىر پروتسەسس ەكەنىن تاريحتىڭ ءوزى كورسەتىپ وتىر. قازىرگى 21-عاسىردىڭ وزىندە ايەلدى تەك ويىن-ساۋىققا، ەرمەككە، ەر ادامعا قىزمەت ەتۋگە جارالعان جاراتىلىس سانايتىن، قىز بالانى 8-9 جاسىنان ايەلدىككە الۋدى قالىپتى ارەكەت سانايتىن قوعامدار بارىن كورىپ وتىرمىز. سونى ويلاساڭ، ساق بابالارىمىز داۋىرىنەن مىڭداعان جىلعا وزعان مادەنيەت پەن سۇڭعىلا سانانى قالىپتاستىرا العانىنا كوز جەتكىزەسىڭ.
سوڭعى حانشايىمدار…
تۇمار پاتشايىمنان كەيىن دە تۇركى دۇنيەسىندە اتاقتى پاتشايىمدار، ەل بيلەگەن ايەل باسشىلار از بولعان جوق. ءبىزدىڭ ماقالامىزدىڭ نەگىزگى ماقساتى - ولاردى تۇگەندەۋ ەمەس، وسى ءۇردىستىڭ سيپاتى مەن باستاپقى جانە سوڭعى نۇكتەسىن بەلگىلەۋ بولعاندىقتان، سوناۋ ساق داۋىرىنەن 2 مىڭ جىل العا اتتاپ، قازاقيانىڭ حاندىق ءداۋىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىنا ءبىر-اق تۇسەمىز. اتاپ وتكەنىمىزدەي، ايەلدىڭ ەل بيلەۋشىسى بولا الۋى - سول ەلدە، قوعامدا ايەل تەڭدىگى، قۇقىعى قورعالاتىنىنىڭ كورسەتكىشى. تۇمار پاتشايىم كەزىندە داۋىرلەگەن بۇل قۇندىلىق قازاقتىڭ بودان بولۋىمەن بىرگە رۋحاني بيىگىنەن ءتۇستى. ال سول ايەل ەل بيلەۋشىنىڭ سوڭعى وكىلى - كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىردىڭ جارى - بوپاي حانىم. ول نۇرالى، ەرالى، ايشۋاق سىندى ءۇش حاننىڭ اناسى عانا ەمەس، ديپلوماتيا سالاسىنداعى ۇلكەن تۇلعا.
1748-جىلى ءابىلقايىر قازا تاپقان سوڭ بوپاي حانىم رەسەي پاتشايىمى ەليزاۆەتا پەتروۆناعا حات جازىپ، ونىڭ ۇلى حاندىق تاققا وتىرماسا، كىشى ءجۇز رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنان شىعاتىنىن ايتىپ، شارت قويعان. تاريحتا ول حان-انا دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن سوڭ ۇزاق جىل بويى ۇلدارىنىڭ قولىمەن ەل بيلەگەن ادام رەتىندە قالعان.
ⅩⅨ عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا بوپاي قاسىم قىزى ەسىمدى تاعى ءبىر داڭقتى باتىر قىز تاريح ساحناسىنا شىعادى. ءبىراق ول قاتىسقان كوتەرىلىس ءوزىنىڭ دىتتەگەن ماقساتىنا جەتە الماي جانشىلعاندىقتان، بوپاي حانشايىم مىقتى قولباسشى، ستراتەگ ءارى اسكەري كەڭەسشى دەڭگەيىندە قالدى. وسىمەن كوشپەندىلەر وركەنيەتىندە مىڭداعان جىل داۋىرلەگەن ايەل تەڭدىگى، ايەلدىڭ ەركىندىك ءداۋىرى اياقتالادى.
«زار-زار» زامانى
تۇركى قاعاناتىنىڭ قارا شاڭىراعى سانالاتىن قازاق ۇلتىنىڭ تاريحىندا ايەلگە ەڭ كوپ قيانات جاسالعان، قۇنى ءتۇسىرىلىپ، ءقادىرى تومەندەتىلگەن كەز دەپ وتارشىلىق، سونىڭ ىشىندە «ۋكازنوي مولدالار» ءداۋىرىن اتاۋعا بولادى. رەسەي سەناتى 1868-جىلى قازاقتار اراسىندا جاندارمەريالىق باقىلاۋ جاساۋ ءۇشىن «ۋكازنوي مولدا» دەيتىن قىزمەتتى ەنگىزدى. ا. ليەۆشين: «بۇل مولدالاردى رەسەي ۇكىمەتى حاندار مەن رۋباسىلارىن باقىلىپ، حاتتاما جازىپ ءجۇرۋ ءۇشىن ارنايى بەكىتكەن» دەپ اشىق ايتادى. سويتە جۇرە ولار جەرگىلىكتى بايلاردى، رۋ باسشىلارىن ءوز ىقپالىندا ۇستاۋ ءۇشىن ءدىن اتىن جامىلىپ، ەڭ قۇيتۇرقى ارەكەتكە بارادى. ولاردى ەكىنشى، ءۇشىنشى ايەلدىككە ورىمدەي جاس قىزداردى الۋعا ۇگىتتەيدى. پوليگاميا بۇرىنعى كوشپەندى سالتتا دا بار دەگەنمەن، ونىڭ ءوز ءتارتىبى، شارتتارى بولدى، ياعني ادەتتە «تەڭ-تەڭىمەن، تەزەك قابىمەن» دەگەن اتالى سوزدەن اتتامايتىن. ەل ىشىندە كەزدەسەتىن ءبىردى-ەكىلى جاعداي بولماسا، جالپى سيپاتى جوق-تى. ەندى «ۋكازنوي مولدالار» وڭىرلىك تۇگىل، اۋىلدىق دەڭگەيدەگى بايشىكەشتەردىڭ ءوزىنىڭ قۇلقىنىن قىزدىرىپ، ءناپسىسىن قوزدىرىپ، ورىمدەي جاس قىزداردى قالىڭىن بەرگىزىپ، كۇشپەن قوسۋعا كوشتى. بۇل ارەكە 20-عاسىردىڭ باسىنا دەيىن ابدەن اسقىنىپ، جالپىحالىقتىق تراگەدياعا اينالدى.
وسى تۇستا ءبىر مىسال كەلتىرە كەتەيىك. ازاپ كورىپ جاتقاندا اۋزى ماتاۋلى بولعان ادام العاش ءتىل بىتكەندە ايحاي سالىپ، جانىنا باتقان نارسەنى ايتادى عوي. 1910-جىلى قازاقتىڭ پروزا جانرىنا العاش ءتىل بىتكەندە «قازاق ايەلى» دەپ اشى ءۇن قاتۋى، ياعني العاشقى رومانى «باقىتسىز جامال» بولۋى زاڭدى قۇبىلىس ەدى. ىلە- شالا 1914-جىلى شىققان «قامار سۇلۋ» رومانى دا وسى قاسىرەتتى قاۋزايدى. باس كەيىپكەر - 15 جاستاعى قامار. ونى اكەسىنىڭ قارسىلىعىنا قاراماي قالتاڭ قاجى ايەلى ولگەن بولىس - جورعا نۇرىمعا قوسادى. وسى كەزدە قامار ءداستۇرلى «جار-جاردىڭ» ورنىنا زاپىران جۇتىپ وتىرىپ «زار-زار» جىرىن ايتادى:
كەتپەس قىنا تاۋلاردىڭ تاسىندا ءدۇر زار-زار،
كەتپەس قايعى قاماردىڭ باسىندا ءدۇر زار-زار.
نۇرىم اقساق جورعالاپ قاسىندا ءدۇر زار-زار،
الجىماسا، كارى ەمەس، ءدال ەلۋ-اق جاسىندا ءدۇر زار-زار.
قوشەمەت، ماقتاۋ نۇرىمنىڭ سوزىندە ءدۇر زار-زار!
قارت بۋرانىڭ فورىمى وزىندە ءدۇر زار-زار!
اشى قايعى، قاندى جاس، تىڭداسا ونى ءجىبىر تاس،
سورلى بولعان قاماردىڭ كوزىندە ءدۇر زار-زار.
كۇيەك ساقال نۇرىمنىڭ يەگىندە زار-زار،
يت مۇرىنداي تىكەندەر جيەگىندە زار-زار.
ءتۇسى سۋىق قوڭىزداي، جەپ سەمىرگەن دوڭىزداي،
كەسپەگە قارا جوق شىعار سۇيەگىندە زار-زار.
اۋزى تولعان بوعاۋىز، ناسىبايعا توق اۋىز،
ءبىر جاقسىلىق جوق اۋىز، قامارعا سونى تەڭگەرگەن،
كوزىڭدى اشپا، ەل جاۋىز! زار-زار، زار-زار!
1921-جىلى «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىندا جارىق كورگەن «قورعانسىزدىڭ كۇنى» اڭگىمەسىندە دە مۇحتار اۋەزوۆ 13 جاسار عازيزانىڭ بولىستان كورگەن زورلىعىن، سوعان شىداماي ايازدى تۇندە ءقابىر باسىندا ءۇسىپ ولگەن وقيعاسىن سيپاتتايدى. مىنە، مۇنىڭ ءبارى كەيىن «الاش» قوزعالىسىنا مۇشە بولعان ليبەرال- دەموكراتتاردىڭ، سول زامانداعى وقىعان، كوزى اشىق ازاماتتاردىڭ بۇل باسسىزدىقتى اشىق سىناۋى، وعان دەگەن قارسىلىعى ءارى جيىركەنىشىنىڭ كورىنىسى ەدى.
قورىتا ايتقاندا، رەسەي پاتشالىعى بيلىك قۇرعان كەزەڭدە قازاق دالاسىندا ەكونوميكا، شارۋاشىلىق قانا داعدارىسقا ۇشىراعان جوق. سونىمەن قاتار سانا داعدارىسى، جالپىحالىقتىق دەگراداتسيا بولدى. ول، ارينە، سول كەزدەگى وتارلاۋشى جۇيەنىڭ يدەولوگيالىق جۇمىستارىنىڭ جەمىسى ەدى.
كەڭەس وداعى ورناعان العاشقى جىلدار - قاندى جىلدار بولعانى تاريحتان بەلگىلى. رەپرەسسيا، بىرنەشە تولقىندى اشتىق، ەكى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس - ءبارى- ءبارى ۇلكەن قايعى-قاسىرەت، تاۋقىمەت اكەلدى. بۇلاردى تەك ايەل زاتى عانا كەشكەن جوق، ول بۇكىلحالىقتىق، جالپى ادامزاتتىق زوبالاڭ. ودان كەيىنگى كەزەڭدە ەكونوميكانى قالپىنا كەلتىرۋ، ءوندىرىستى جولعا قويۋ، ونەركاسىپتى دامىتۋ كەرەك بولدى. ال ەر ادامنىڭ كوبى سوعىستا ءولدى نە مۇگەدەك بولىپ قالدى. امال جوق، اۋىر جۇمىسقا ايەلدەر كۇشىن جۇمىلدىرۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى. كەڭەس وداعىنىڭ ءبىر كۇشتىلىگى - كەز كەلگەن اۋقىمدى ءىستى ناۋقانعا اينالدىرا الۋى.
پارتيالىق ۇراندار، پافوسقا تولى ماقالالار، تەلە-راديوباعدارلامالار، ۇگىت-ناسيحات - ءبارى توقتاۋسىز ءجۇرىپ جاتتى. ساپارعالي بەگاليننىڭ «تراكتورشى قارىنداسقا» دەگەن ولەڭى بار. وسىدان بۇل «ازعىرۋعا» اقىن-جازۋشىلار دا اتسالىسقانىن اڭعارۋعا بولادى. اقىرى، ۇكىمەتتىڭ دەگەنى بولدى. قازاق قىزدارى جاپپاي ەگىستىك باسىنا بارىپ، دالالىق جاعدايدا جۇمىس ىستەدى، تراكتورشى بولدى. مەتاللۋرگيا سالاسىندا دا، كەن قازۋ ىسىندە دە ايەلدەر ۇلەسى ارتتى. مۇنىڭ ءبارى تابيعات نازىك ءتان سىيلاعان ايەل بولمىسىنا جات جۇمىس تۇرلەرى ەدى. وسى كەزەڭنىڭ شىن باعاسىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بەتىندە ءبىر عانا سۇحبات بەرگەن سەكىلدى كورىنەدى. ول جازۋشى، جۋرناليست مارحاببات بايعۇتتىڭ ءبىر سۇحباتىندا ايتقان «كەشىر، ءبىزدى، تراكتورشى قارىنداس» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزى. سۇحبات ءدال سول اتاۋمەن جارىق كورگەن بولاتىن.
تۇنەك ىشىندەگى نۇر
كەڭەس وداعى تۇسىندا قازاق قىزدارىنا جاڭا مۇمكىندىكتەر اشىلعانىن دا ايتۋ پارىز. جالپى ەل كولەمىندەگى ورتا مەكتەپتەردىڭ اعارتۋ قىزمەتىنىڭ ءوزى ۇلكەن جەتىستىك ەدى. وعان دەيىن اۋىل مولداسى عانا ءبىلىم بەرىپ كەلگەن قازاق دالاسىندا جاپپاي ءبىلىم بەرۋ ستاندارتتارىنىڭ ەنگىزىلۋى - قازاق قىزدارىنىڭ جاپپاي ساۋاتىن اشتى. 1944-جىلى «جەنپي» اشىلدى. بۇل قازاق قىزدارىنىڭ ساۋاتتى ادامنان بىلىكتى كادرعا اينالۋىنا، ارى قاراي مانساپ قۋۋىنا مۇمكىندىك بەردى. سونىڭ ارقاسىندا مەديتسينا، عىلىم، پەداگوگيكا سالاسىندا نەبىر مىقتى ايەل ماماندار قالىپتاستى.
تاۋەلسىز قازاقستانداعى ايەل ادامدار ستاتۋسى
باس پروكۋراتۋرانىڭ مالىمەتى بويىنشا، قازاقستاندا جىلىنا ورتا ەسەپپەن 80 ايەل كۇيەۋىنىڭ قولىنان كوز جۇمادى، 150 ايەل اۋىر جانە 4000 ايەل جەڭىل جاراقاتتانادى. بۇل - قازاقستان قوعامىنداعى ەڭ وزەكتى ءارى نازىك تاقىرىپتىڭ ءبىرى. ءبىراق اتىشۋلى «بيشىمبايەۆ كەيسى» قوعام بۇدان كەيىن تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا توزبەۋگە بەت بۇرعانىن كورسەتتى. ونىڭ ونلاين سوتىن جۇزدەگەن مىڭ قازاقستاندىق كورىپ، ءۇن قوستى، ۇلكەن رەزونانس تۋدىردى.
دەيتۇرعانمەن، كوڭىل كونشىتەرلىك دەرەكتەر دە از ەمەس:
ەلىمىزدە پەداگوگتەردىڭ 82,1 پايىز - ايەلدەر.
قازاقستاندا ازاماتتىق اۆياتسيادا 23 مىڭ قىزمەتكەر جۇمىس ىستەيدى، ونىڭ 40 پايىزدان استامى نەمەسە 9500 گە جۋىعى ايەل.
Astana Hub-تا 300 دەن استام كومپانيانى ايەلدەر باسقارادى. 2023-جىلدىڭ باسىندا ولاردىڭ سانى 179 بولسا، 2024-جىلى - شامامەن 250، ال 2025-جىلى 301 كومپانياعا جەتتى.
جوعارى جانە ارنايى ورتا ءبىلىم الۋدا ايەلدەر سانى ەرلەردەن 458151-گە كوپ (ايەلدەر - 2603 876، ەرلەر - 2145725).
ەلدەگى ستۋدەنتتەردىڭ 53 پايىزى - قىز-كەلىنشەكتەر.
2024-جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ 55,8 پايىز - ايەلدەر.
قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاندا 11982 ايەل عالىم بار. ولاردىڭ ىشىندە 848 ءى- عىلىم دوكتورى، 2872 ءسى - عىلىم كانديداتى، 1806-سى - PhD جانە ءتۇرلى سالالاردا 48 دوكتور بار.
ايەلدەر باسقاراتىن كاسىپورىندار ەلىمىزدە ج ءى و- ءنىڭ 42 پايىزىن الادى، ال جالپى بيزنەس سالاسىندا 50 پايىز ۇلەسكە يە.
قازاقستانداعى عالىمداردىڭ 60 پايىزى - ايەلدەر.
IT سالاسىندا ۋنيۆەرسيتەتتەردەگى وقىتۋشىلاردىڭ 67 پايىزى - ايەلدەر.
پارلامەنتتە ايەلدەر ۇلەسى - 23 پايىز.
قازاقستان حالقىنىڭ 51,2 پايىزى - ايەلدەر.
2030-جىلعا دەيىن گەندەرلىك تەڭدىككە قول جەتكىزۋگە باعىتتالعان ۇلتتىق باعدارلاما قابىلداندى. پرەزيدەنت قول قويعان بۇل باعدارلامادا ايەلدەردى ءارتۇرلى سالادا - ونەركاسىپتە، اكتسيونەرلىك قوعامداردا، مەديتسينا سالاسىندا، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە - كوشباسشىلىق لاۋازىمدارعا دايىنداۋدىڭ ناقتى قادامدارى قاراستىرىلعان. سونىڭ ىشىندە پارلامەنتتە 30 پايىز كۆوتا بولۋى كەرەك. سونداي-اق مينيسترلىكتەردە، اكىمدىكتەردە، وبلىس دەڭگەيىندە ايەلدەر ءۇشىن كۆوتالار قاراستىرىلعان.
2024-جىلدىڭ 4-توقسانىنا سايكەس، قازاقستانداعى جۇمىس كۇشىنىڭ سانى - 9645294 ادام بولدى. ونىڭ ىشىندە 4977221 ءى - ەر ادامدار، ال 4668073 ءى - ايەلدەر.
ايەلدەر اراسىنداعى جۇمىسپەن قامتۋ دەڭگەيى - 59,9 پايىز، ال جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى - 5,1 پايىز.
باسشىلىق قىزمەتتەردەگى ايەلدەردىڭ ۇلەسى 39-40 پايىز دەڭگەيىنە جەتتى.
بۇل دەرەكتەردەن ەلىمىزدە ايەل ادامدار ەكونوميكانىڭ، بيزنەستىڭ، مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ، تىپتەن جۇمىسشى كۇشتىڭ دە نەگىزگى بولىگىنە اينالىپ ۇلگەرگەنىن بايقاۋعا بولادى. مەملەكەتتىك ساياسات تا گەندەرلىك تەڭدىك باعىتىندا ۇلكەن جۇمىستار اتقارۋدى جوسپارلاپ وتىر.
2024-جىلدىڭ 15-ماۋسىمىنان باستاپ ەلدە «تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا قارسى» زاڭ كۇشىنە ەندى. قۇجاتقا سايكەس، بۇرىن اكىمشىلىك ءىس سانالاتىن وتباسىنداعى ۇرىپ-سوعۋ جاعدايلارى ەندى قىلمىستىق كودەكسپەن قارالادى. ءال ىس قوزعاۋ ءۇشىن جابىرلەنۋشىنىڭ ارىزى قاجەت ەمەس. پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى فوتو-ۆيدەو ايعاقتار مەن كورشى، تۋىستارىنىڭ سوزىنە سۇيەنىپ، تەرگەۋ جۇرگىزە الادى. ءارى تاراپتارعا ەكىنشى رەت تاتۋلاسۋعا مۇمكىندىك بەرىلمەيدى.
مۇنىڭ ءبارى قازاقستان ايەل ادامدار ءوزىنىڭ پوتەنتسيالىن تولىق اشۋعا مۇمكىندىكتەر جاسالعان، ءوزىن قوعامدا قاۋىپسىز سەزىنە الاتىن، زاماناۋي، وركەنيەتتى، باستىسى مادەنيەتتى ەلگە اينالۋ جولىن تاڭداعانىن، سوعان قۇقىقتىق نەگىز قالىپتاستىرعانىن كورسەتەدى.
ەلەڭ-الاڭ شاقتا ەلدىڭ جۇگىن كوتەرگەن
قازاق ايەلىنىڭ يىعى ءسابيدىڭ بىلەگىنەن دە نازىك، ناردىڭ قايىسپاس جون ارقاسىنان دا بەرىك. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدارى ءبىز سوعان كۋا بولدىق. بارلىق شارۋاشىلىق قاتىناس كۇيرەپ، ەل نارىقتىق ەكونوميكاعا ءوتىپ جاتقان شاقتا قازاق ايەلىنىڭ يىعىنا ءداۋىر جۇگى الا دوربا بولىپ ارتىلدى.
قارا قازان، سارى بالا قامى ءۇشىن دوربالاپ تاۋار تاسىپ، بازار جاعالاپ، ءناپاقا تاپتى. ەردىڭ ەڭسەسىن، ەلدىڭ ەكونوميكاسىن تىكتەدى. كەڭەس وداعى كەزىندە ەڭبەك قاتىناسىندا بىرىزدىلىك بولعانى راس. ەر ادامداردىڭ كوبى سول جۇيە كۇيرەگەندە، جۇمىسسىز داعدارىپ قالدى. جەكەشەلەندىرۋ دەگەن جەلەۋمەن ەلدىڭ بايلىعى جەكەلەگەن قولدارعا ءوتىپ، اۋىل مالىنان، قالا كاسىپورىندارىنان ايىرىلعاندا نازىك جاندىلار تىڭنان تۇرەن سالدى. تابيعاتىنان تەز بەيىمدەلىپ، شاپشاڭ قيمىلدايتىن مىنەزىنە سالىپ، نارىقتىڭ ءتىلىن تاۋىپ كەتتى.
ەشبىر وقۋلىقتا جازىلمايتىن وقيعالار بولادى. سونىڭ ءبىرى - وسى. ءبىراق مۇنداي تاعدىرشەشتى كەزەڭدەر ەلدىڭ ەسىندە، جازۋشىنىڭ شىعارماسىندا، اقىننىڭ جىرىندا ساقتالادى. اڭعارىمپاز اقىن وڭايگۇل تۇرجان الا دوربا ارقالاپ ءجۇرىپ، تۇتاس ءبىر بۋىندى جەتكىزگەن انالاردىڭ وسى ەرلىگىن ولەڭ قىلىپ ورەدى. سول بۋىننىڭ وكىلى رەتىندە جانكەشتى قازاق ايەلىنە، تاۋەلسىزدىكتىڭ بۋىنىن بەكىتكەن باتىر انالارعا باس يە وتىرىپ، وقىرمان نازارىنا سول ءبىر جىر جولدارىن ۇسىنامىز:
ايناشقا جانە بازاردا جۇرگەن بارلىق ايەلگە
قاشىقتىقتار جىلدامدىقپەن ارباسىپ،
تەمىرجولدىڭ قۇرىش داۋسىن شاڭ باسىپ.
ستانسالار شىعادى الدان ۋ-شۋ بوپ،
پويىزداردىڭ بۇيداسىنا جارماسىپ.
تەرەزەدەن ءوتىپ جاتىر زاماندار،
تاۋسىلمايدى جاندى اسىرار امالدار.
قاپشىقتاردى ۇمىتىندەي سۇيرەگەن،
ايەلدەردى الديلەيدى ۆاگوندار.
ءبىر جولمەنەن ءارى-بەرى ءجۇز ءوتىپ،
سۇيرەپ جۇرگەن ۇمىتىنە سىز ءوتىپ.
تاۋارلارىن سابيىندەي ايالاپ،
قاپشىقتاردى بەسىگىندەي كۇزەتىپ.
جىگەرلەرىن توزدىرماشى، تۇندىك- مۇڭ،
ارتىنا ءبىر قارامادى بۇرىلىپ كۇن.
شابان اتتاي جۇرىسىنەن شارشادى ول،
تابانىنا تىكەن كىرگەن تىرلىكتىڭ.
كوكتەمدەردى ماجىلىسكە جيىپ اپ،
ۇرىسسام با تاس-جىگەردى ءتۇيىپ اپ؟
جولىڭا اكەپ جارىق قىلىپ ىلسەم بە،
اسپانداعى جۇلدىزداردى قيىپ اپ؟!
قاشىقتىقتى تۇيەلەرگە ارتىپ اپ،
بولاشاققا بارساق، شىركىن، جارقىراپ.
ماڭدايىڭا قاداپ قويعىم كەلەدى,
الەمدەگى بار باقىتتى قالقىپ اپ.
گۇل-زامانعا جەتەمىز بىز تاڭدار اپ،
بار جاقسىلىق جۇرگەن شىعار جول قاراپ.
قازاق ەلى دەگەن ۇلى وتانعا،
سەن باقىتتى تاسىپ ءجۇرسىڭ دوربالاپ.
مۇنداي ەرلىك جاسادى ايەل قاي ەلدە؟
مولشىلىق كەپ، باقىت قانات جايار دە.
زور ەسكەرتكىش قويار سوندا بالالار،
قاپشىق سۇيرەپ كەلە جاتقان ايەلگە!
ايتا كەتسەك، كۇنى كەشە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ قاتىسۋىمەن 8-ناۋرىز - حالىقارالىق ايەلدەر كۇنىنە ارنالعان سالتاناتتى جيىن ءوتتى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق قىزمەتكە سىڭىرگەن ەڭبەگى، ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە مادەني دامۋىنا قوسقان ەلەۋلى ۇلەسى، سونداي-اق اسكەري جانە قىزمەتتىك بورىشىن ۇلگىلى اتقارعانى ءۇشىن ءبىر توپ ازامات مەملەكەتتىك ناگرادالارمەن ماراپاتتالدى.
اۆتور ەربول جانات
