احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ عىلىمعا قوسقان 7 جاڭالىعى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - احمەت بايتۇرسىن ۇلىن بىلمەيتىن قازاق جوق. ۇلت ۇستازىنىڭ ەسىمىن ەستىگەندە ءبارىمىز ەلجىرەپ كەتەمىز.

ءسوزسىز، احمەت بايتۇرسىن ۇلى - وراسان زور، كەمەل تۇلعا. الاشوردا جانە قوعام قايراتكەرى، اعارتۋشى، زيالى، العاشقى جۋرناليست، پەداگوگ، يدەولوگ، عالىم دەپ ۇلى تۇلعانىڭ سان قىرىن سيپاتتاپ كەتە بەرۋگە بولادى. ءبىراق بۇلاردىڭ اراسىندا بارىنەن دە بيىك تۇراتىنى - ول احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ عالىمدىعى.

احمەت بايتۇرسىن ۇلى - قازىرگى قازاق اكادەميالىق عىلىمىنىڭ ءتۇپ باستاۋىندا تۇرعان عۇلاما عالىم. قازاق عىلىمىنىڭ اتاسى. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءتىلشى- عالىم، لينگۆيست، ادەبيەتتانۋشى، ەتنوگراف، فولكلوريست، مادەنيەتتانۋشى، دەموگراف، پەداگوگ، ءتىپتى، گەوگرافيا مەن اگرونوميادان، استرونوميادان حابارى بولعان ادام بولعانىن بىلەسىز بە؟

بۇرىنعى زاماننىڭ عالىمدارى ناعىز Google-ەنتسيكلوپەديا سىندى ءبىلىمدار جاندار بولعان. ءبىر ەمەس، بىرنەشە عىلىمنان حاباردار بولاتىن. ماسەلەن، ءال- فارابي الەۋمەتتانۋشى، ماتەماتيك، فيزيك، استرونوم، بوتانيك، لينگۆيست، فيلوسوف، مۋزىكاتانۋشى بولسا، شوقان ءۋاليحانوۆ شىعىستانۋشى، تاريحشى، فولكلورشى، ەتنوگراف، گەوگراف بولعان.

سول سياقتى احمەت بايتۇرسىن ۇلى دا عىلىمدى يگەرىپ قانا قويماي، ودان اكادەميالىق بىلىمدەر جۇيەسىن تۇزگەن، «جوقتان بار جاساعان» عالىم. احمەت اتانى قازاقتىڭ ەينشتەينى مەن لومونوسوۆى دەسەك، ارتىق ەمەس.

ۇلتتىق قارىپتى ويلاپ تاپقان

ەڭ الدىمەن، احمەت بايتۇرسىن ۇلى - جاڭادان جازۋ ويلاپ تاپقان جان. قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارىن ءدال كورسەتەتىن ءارى وقۋعا جەڭىل ءالىپبي قۇراستىرعان.

ورىس جانە تاتار عالىمدارى مۇنى «بايتۇرسىن ۇلى جازۋى»، «ۇلتتىق جازۋ»، «ءتارتىپتى جازۋ» دەسە، احمەت اتانىڭ ءوزى «قازاق جازۋى» دەيدى. ال قاراپايىم حالىق ونى «توتە جازۋ» دەپ اتاپ كەتتى. عالىم بۇل جازۋدى تۇزۋگە 1910 -جىلى كىرىسىپ، نەبارى 2 جىلدا دايىنداپ شىقتى. 1912 -جىلى حالىققا تانىستىردى. عاسىرلار بويى وزگەرتىلمەگەن اراب گرافيكاسىنا قازاق عالىمى العاش رەت وزگەرتۋ جاسادى. 16 جىلداي قولدانىستا بولدى. 1924 -جىلى بۇل جازۋ رەسمي تۇردە بەكىتىلدى. ءبىراق 1929 -جىلى وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، كەڭەس يدەولوگياسىنىڭ كۇشەيۋىنەن ەلگە لاتىن قارپى كۇشتەپ ەنگىزىلدى.

احمەت بايتۇرسىن ۇلى اراب الفاۆيتىندەگى قازاق ءتىلى دىبىستارىنا قاجەتى جوق تاڭبالاردى الىپ تاستاپ، قازاق تىلىندەگى دىبىستاردىڭ ءارقايسىسىنا جەكە تاڭبا بەلگىلەدى. ءسوزدىڭ جىڭىشكەلىگىن بىلدىرەتىن «دايەكشە» دەگەن بەلگىنى ەنگىزۋدى ويلاپ تاپتى. عالىم ەۋروپا مەن ازيا حالىقتارى الفاۆيتتەرىنىڭ جاسالۋ، قالىپتاسۋ تاريحىن ەداۋىر تەكسەرىپ شىققان وتە زەرەك لينگۆيست بولاتىن.

«بايتۇرسىن ۇلى ءالىپبيىن» ەڭ وزىق الىپبيلەردىڭ قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى. ويتكەنى جالپى جازۋ تەورياسى بويىنشا بەلگىلى ءبىر تىلدەگى فونەمالاردىڭ سانىنان ونى تاڭبالايتىن ارىپتەردىڭ سانى كوپ بولماسا، ءتىپتى ازداۋ بولسا، ونداي الىپبيلەردىڭ جۇيەسى وتە جاقسى دەپ باعالانادى. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءالىپبيى - وسى قاعيداتقا ساي مۇنتازداي تازا ءالىپبي. مىسالى، قازاق تىلىندە 9 داۋىستى، 17 (19) داۋىسسىز، بارلىعى 26 فونەما دەسەك، «بايتۇرسىن ۇلى الىپبيىندەگى» ارىپتەردىڭ سانى 26-دان اسپايدى. ناقتىراق ايتساق، عالىم قازاق تىلىندەگى دىبىستاردىڭ سانىن 24 دەپ كورسەتەدى. ونىڭ بەسەۋى - داۋىستى: ا، و، ۇ، ى، ە. 17 داۋىسسىز دىبىستار: ب، پ، ت، ج، ش، د، ر، ز، س، ع، ق، ك، گ، ڭ، ل، م، ن. جارتى داۋىستى دىبىستار: ۋ مەن ي.

ⅩⅩ عاسىر باسىندا رەسەي اكادەميگى يا. ياكوۆليەۆ «بايتۇرسىن ۇلى جازۋى ءالىپبي قۇرىلىمىنىڭ ماتەماتيكالىق جۇيەسى» دەپ باعا بەرگەن.

قازاق ۇعىمىنا يكەمدەلگەن، بارىنشا قاراپايىم دا تۇسىنىكتى بايتۇرسىن ۇلى جازۋىن جۇرتشىلىق، اسىرەسە مۇعالىمدەر قاۋىمى قۋانىشپەن قابىلدادى. بۇل جازۋ 1912 -جىلدان 1929 -جىلعا دەيىن قازاق- ورىس مەكتەپتەرىندە، مۇسىلمان مەدرەسەلەرىندە قولدانىلىپ كەلدى. ءتىپتى بۇل جازۋدى وزگە تۇركى تىلدەس ەلدەر دە ۇلگى تۇتىپ، ۇلتتىق جازۋ دەپ تانىدى.

ەستەرىڭىزدە بولسا، «قازاق» گازەتى دە وسى الىپبيمەن شىققان.

توتە جازۋدى قازىر قىتاي، يران، اۋعانستان جانە تۇركيا قازاقتارى قولدانادى.

قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى

احمەت بايتۇرسىن ۇلى - قازاق لينگۆيستيكاسىنىڭ، ءتىل ءبىلىمى عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالعان جان. العاشقى فيلولوگ ءارى لينگۆيست. عالىم 1912-1915 -جىلدارى ورىنبوردا «ءتىل - قۇرال» اتتى ءىرى تەوريالىق ەڭبەك شىعارادى. كىتاپ ءۇش بولىمنەن تۇرادى: فونەتيكا، مورفولوگيا جانە سينتاكسيس. شاعىن- شاعىن كىتاپشا رەتىندە شىعارىلعان.

«ءتىل - قۇرال» - قازاق ءتىلىنىڭ بۇكىل گرامماتيكالىق قۇرىلىسىن (فونەتيكاسىن، مورفولوگياسى مەن سينتاكسيسىن) ءبىر ءبۇتىن جۇيە رەتىندە الىپ زەرتتەگەن تۇتاس ەڭبەك. مۇندا قازاق ءتىلى العاش رەت ءوزىنىڭ باي ءتول ماتەريالى، بار بولمىس- ءبىتىمى نەگىزىندە، ەڭ باستىسى باستان- اياق قازاق تانىمى تۇرعىسىنان قاراستىرىلعان. ونىڭ وسىنداي عىلىمي تەرەڭ نەگىزدە جازىلعان، ءبىرتۇتاس، مۇلدەم جاڭا مازمۇندى، بولەك ءتيپتى گرامماتيكا. سونىڭ ارقاسىندا قازاقتىڭ تۇڭعىش گرامماتيكا ءىلىمى باستاۋ الدى. بۇل كىتاپتىڭ ءار ءبولىمى كەم دەگەندە 6-8 رەت باسىلىپ شىققان.

قازىر قولدانىپ جۇرگەن باستاۋىش، بايانداۋىش، جالعاۋ، ەسىمدىك، ۇستەۋ، شىلاۋ، دىبىس، جۇرناق، كوسەمشە، قاراتپا ءسوز، قىستىرما ءسوز، راي، ساباقتاس سويلەم، سالالاس سويلەم دەگەن تۇسىنىكتەردى احمەت بايتۇرسىن ۇلى جاساپ كەتكەن. كورىپ وتىرعانىمىزداي، عالىم حالىق تىلىندەگى قاراپايىم سوزدەردىڭ ءوزىن عىلىمي ۇعىمعا اينالدىرعان. ءتىپتى، «انا ءتىل» ۇعىمى دا احمەت اتادان قالعان.

عالىم ءوزى جاساعان ۇلتتىق ءالىپبيدى حالىققا ۇيرەتۋ ءۇشىن بالالارعا ارناپ «ءالىپبي»، ەرەسەكتەرگە ارناپ «ءالىپبي. جاڭا قۇرال» اتتى كىتاپ جازادى. قازىرگى الىپپەمىز دە وسى احمەت اتادان باستاۋ الادى.

ادەبيەت تانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالعان

عالىمنىڭ «ادەبيەت تانىتقىش» سىندى ءتىل تانىتقىش ءتارىزدى ءىرى عىلىمي ەڭبەگى بولعان. نەگىزگى اتاۋى - «قازاق ءتىلىنىڭ تەورياسى». بۇل كىتاپتى احمەت بايتۇرسىن ۇلى ارحانگەلسكىدە التى جىل ايداۋدا جۇرگەندە جازعان. 1929 -جىلى ەلگە ورالعان كەزدە قولجازبا كۇيىندە ساقتاپ، كەڭەس ۇكىمەتى تاركىلەپ الماس ءۇشىن دوس- جاراندارىنا بەرىپ تىعىپ جۇرگەن. ءسويتىپ ءجۇرىپ جوعالىپ كەتكەن ەڭبەك. جازۋشى ع. مۇسىرەپوۆ بۇل ىرگەلى ەڭبەكتىڭ قولجازباسىن كورگەنىن ءارى وقىعانىن ايتقان. «كادىمگى عىلىمي ەڭبەك. 400 بەتتەن اسادى. بۇل - ونىڭ سوڭعى جازعان كىتابى» دەيدى ع. مۇسىرەپوۆ.

عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، بۇل ەڭبەك جازىلسا قازاق عىلىمىنا ۇلكەن جاڭالىق، رۋحاني قازىنا بولار ەدى دەيدى.

احمەت بايتۇرسىن ۇلى - ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالعان، تەوريالىق ءىلىمىن قالاعان عالىم. 1926 -جىلى «ادەبيەت تانىتقىش» اتتى ىرگەلى ەڭبەك جازادى. مۇندا كوركەم ءسوز ونەرىنىڭ تابيعاتى، سىرى، مازمۇنى، ەرەكشەلىكتەرى، جانرلارى، جاڭا تەرميندەر، ۇعىمدار جايلى جان- جاقتى زەرتتەۋلەر، تۇجىرىمدار ءسوز بولدى.

ادەبيەت تەورياسىن وقۋلىق رەتىندە جازۋ ءۇشىن فيلوسوفيا، پسيحولوگيا، ادەبيەت تەورياسى عىلىمدارىنىڭ تاريحىن تەرەڭ ءبىلۋ قاجەت. احمەت بايتۇرسىن ۇلى وسىنىڭ بارىنەن حاباردار، جەتىك ءبىلىمى بولعان. قازىر ءوزىمىز قولدانىپ جۇرگەن تەڭەۋ، كەيىپتەۋ، اسىرەلەۋ، ارناۋ، شەندەستىرۋ، دامىتۋ، اۋەز دەگەن ۇعىمداردىڭ ءبارى وسى كىتاپتا جازىلعان.

بۇل كىتاپپەن بىرگە تاعى «نۇسقاۋلىق» اتتى ادىستەمەلىك كىتاپشا دا بولعان. الايدا ول جوعالىپ كەتكەن. ءالى كۇنگە تابىلماي جاتىر.

اكادەميك ءرابيعا سىزدىقوۆا «بۇگىنگى بۇكىل قازاق عىلىمىنىڭ كوگەن باسى رەتىندە اۋەلى ءتىل ءبىلىمى مەن ادەبيەتتانۋ بوي كورسەتتى» دەپ ءدال ايتقان.

قازاق وقۋلىعىنىڭ باسىندا تۇر

احمەت بايتۇرسىن ۇلى - قازاق وقۋلىقتارىنىڭ نەگىزىن قالاعان پەداگوگ. قازىر مەكتەپتە وقىتىلىپ جۇرگەن قازاق ءتىلى وقۋلىقتارىنىڭ العاشقىسىن احمەت اتا جازعان. 1914 جانە 1925 -جىلى قازاق ءتىلىنىڭ وقۋلىقتارىن جازىپ شىعادى.

احمەت بايتۇرسىن ۇلى - ۇستاز، اعارتۋشى پەداگوگ. حالىقتىڭ ساۋاتىن اشۋدى ومىرلىك مۇراتىنا اينالدىرعان. ءتىپتى، عالىم بالا كەزىنەن- اق اعارتۋشىلىق ميسسياعا دايىندالعان كورىنەدى. الدىنا ستراتەگيالىق ماقسات قويىپ، عۇمىر بويى سول جولدا قىزمەت ەتكەن. ەشقانداي اتاق- وردەنگە قىزىقپاعان، ۇمتىلماعان.

23 جاسىندا ورىنبور قالاسىنداعى مەكتەپتى ءبىتىرىپ، ەلىنە ورالعاننان كەيىن-اق مۇعالىمدىك جولعا ءتۇسىپ، وقىتۋدىڭ سان ءتۇرلى جولدارىن قاراستىرىپ، قازاق بالاسىنىڭ ساۋاتىن اشادى. 1910 -جىلى 15 بەتتىك «بايانشى» كىتاپشاسىن، 1912 -جىلى «وقۋ قۇرالى» مەن 1926 -جىلى «ساۋات اشقىش» ىرگەلى ەڭبەكتەرىن، 1928 -جىلى «ءتىل جۇمسار» ادىستەمەلىك نۇسقاۋىن شىعارادى. وسىلايشا ءتول ادىستەمەلىك نۇسقاۋ جاساپ شىقتى. «وقۋ قۇرالى» جۇرتشىلىققا ۇناعانى سونشا - الدەنەشە رەت باسپادان شىعىپ، حالىققا تاراتىلادى.

احمەت بايتۇرسىن ۇلى ەتنوپەداگوگيكا مەن ەتنوپسيحولوگيانى يگەرگەن جان. سول ارقىلى قازاق ۇلتتىق مەكتەبىن تۇزۋگە، قازاق بالالارىنىڭ سىني ويلاۋىن قالىپتاستىرۋعا ۇمتىلعان.

مادەنيەت تانۋ عىلىمىنىڭ العاشقى وكىلى

بەسىنشىدەن، احمەت بايتۇرسىن ۇلى - مادەنيەتتانۋشى عالىم. مادەنيەت تانۋ بويىنشا كۋرس وقىعان. «مادەنيەت تاريحى» اتتى كىتاپ جازعان. الايدا ول دا جوعالىپ كەتكەن. عالىمدار ونى تابا الماي جاتىر.

گەوگراف- استرونوم

احمەت بايتۇرسىن ۇلى - گەوگرافيادان دا حاباردار بولعان جان. عالىمنىڭ «شارۋا وزگەرىسى» اتتى شاعىن ەڭبەگى بار. سوندا قازاقستاننىڭ جاعىراپيالىق ورنالاسۋى مەن كليماتى، تابيعاتى مەن توپىراعى جايلى كەڭ ماعلۇمات بەرەدى. زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، ا. بايتۇرسىن ۇلى قازاق دالاسىنىڭ گەوگرافيالىق ەرەكشەلىگىن تۋرالى تەرەڭ بىلگەن ءارى ونى ۇنەمى زەرتتەپ، ۇدايى نازاردا ۇستاعان سەكىلدى. ءتىپتى، ⅩⅩ عاسىر باسىندا قازاق دالاسىنىڭ گەوگرافيالىق ەرەكشەلىگىن ءدال احمەتتەي تەرەڭ بىلگەن قازاق زيالىسى بولماعان كورىنەدى.

«اقاڭ ءوز ەلىنىڭ دە، كورشى جاتقان قاراقالپاقستاننىڭ دا جەر جاعدايى مەن شارۋاشىلىق ەرەكشەلىگىن بىلگەن»، - دەيدى جاس احمەتتانۋشى ەرمۇحامەد مارالبەك.

العاشقى عىلىم ءمينيسترى

قالاي دەسەك تە، احمەت بايتۇرسىن ۇلى - وتە كۇردەلى كەمەڭگەر تۇلعا. بىرەۋ بىلەر، بىرەۋ بىلمەس. احمەت بايتۇرسىن ۇلى - العاشقى عىلىم جانە ءبىلىم ءمينيسترى بولعان جان. 1920-1922 ج. ج. ولكەلىك حالىق كوميسسارياتى جانىنداعى اكادەميالىق ورتالىقتىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقارادى. بۇل ورتالىق قازىرگى ءبىلىم مينيسترلىگىمەن تەڭ ۇجىم. حالىق اعارتۋ كوميسسيارياتى جانىنان قۇرىلعان اكادەميالىق ورتالىقتىڭ (اكادەمسەنتر) تۇڭعىش ءتوراعاسى رەتىندە قازاق ەلىنىڭ عىلىمىن اكادەميالىق جولمەن باسقارۋدى ۇيىمداستىرۋدىڭ نەگىزىن قالادى. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ باستاۋىمەن الاشوردا قايراتكەرلەرى ءار سالادا عىلىمي زەرتتەۋ جاساپ، وقۋلىق جازۋعا كىرىسەدى. ماسەلەن، م. جۇمابايەۆقا پەداگوگيكا، م. دۋلاتوۆقا ەسەپ قۇرالىن، ح. دوسمۇحامەد ۇلىنا سينگارمونيزم جازۋدى تاپسىرادى. كەيىن ح. دوسمۇحامەد ۇلى مەديتسينا، ج. ايماۋىتوۆ پسيحولوگيا، ءالىمحان ەرمەكوۆ ماتەماتيكا عىلىمدارى بويىنشا ەڭبەك ەتكەن. قازاق عىلىمىندا بۇل ءداۋىر ءتىپتى «بايتۇرسىن ۇلى ءداۋىرى» دەپ اتالعان. وسى ويدان قازاقتىڭ عىلىمى مەكتەپ وقۋلىقتارىنان باستالادى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار.

رەفورماتور- عالىم احمەت بايتۇرسىن ۇلى «انا ءتىلى ايبارى» ءتوس مەدالى جانە «عاسىر ساڭلاعى» القا بەلگىسىمەن ماراپاتتالدى.

ⅩⅩ عاسىر باسىندا رەسەي اكادەميكتەرى - ا. ن. سامويلوۆيچ، ە. پوليۆانوۆ، ن. ياكوۆليەۆ، ا. كونونوۆ ءوز زەرتتەۋلەرىندە ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەڭبەگىن جوعارى باعالاعان.

قازىرگى تاڭدا احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەڭبەكتەرى ا ق ش-تىڭ كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىندە، جاپونيانىڭ حوككايدا ۋنيۆەرسيتەتىندە، تۇركيانىڭ ىستامبۇل ۋنيۆەرسيتەتى مەن رەسەي عىلىم اكادەمياسىندا ساقتاۋلى تۇر.

ا ق ش عالىمى ەدۆارت اللۋورت «احمەت بايتۇرسىن ۇلى - ارلى، سانالى، نامىستى ورتادان شىعىپ، ورىسشا وقىپ، ەلىنە جاناشىر، قايىرىمدى، ىزگىلىك جولىندا بولعان ازاماتتاردىڭ ءبىرى. قازاق ءالىپبيىنىڭ نەگىزىن قالاعان جان. جاديزم ليدەرى» دەپ سيپاتتاعان. جاديزم دەگەنىمىز - زاماناۋي عىلىم، ەۋروپالىق ءبىلىم دەگەندى بىلدىرەدى.

ال جاپون عالىمى ۋياما توموحيكو «الاش قايراتكەرلەرى ءوز زامانىنداعى الەمدىك ۇلت- ازاتتىق كوسەمدەرىنىڭ قاي- قايسىمەن دە تەڭ تۇرا الادى» دەيدى.

احمەت بايتۇرسىن ۇلى جايلى العاش جازعان - رەسەي اكادەميگى الەكساندر سامويلوۆ. اكادەميك «قازاق ءتىلى ورفوگرافياسىنىڭ رەفورماتورى، قازاق گرامماتيكاسى جانە قازاق ادەبيەتى تەورياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى» دەگەندى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ايتتى. سونداي-اق، ورىس عالىمى 1929 -جىلى ماسكەۋدە شىققان «ادەبيەت ەنتسيكلوپەدياسىندا» احمەت بايتۇرسىن ۇلى ايداۋ مەن قۋدالاۋدا جۇرسە دە، وعان ارنايى ءبولىم ارناپ، قازاق عالىمى تۋرالى دەرەك بەرەدى.

تۇركى عالىقتارىنىڭ ءالىپبيىن جاساۋدا وزىندىك ۇلەسى بار تاجىريبەلى عالىم ە. پوليۆانوۆ بايتۇرسىن ۇلى جازۋىن «تاريحي تۇرعىدان قاراعاندا كەمەلدەنگەن ءارى جەتىلدىرىلگەن گرافيكا، بۇل دانالىق» دەپ باعا بەرەدى.

احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ 1937 -جىلى اتىلادى. ال 1929 -جىلدان كەيىن جازعان ەڭبەكتەرى جوق، اقتاڭداپ بوپ تۇر. سوڭعى ون جىلدا جازىلعان ەڭبەكتەرى ءالى تابىلماي جاتىر. تاعى ءۇش ىرگەلى ەڭبەگى (كەي عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، 17 ەڭبەگى) جوعالىپ كەتتى.

وسىنشاما مۇرا قالدىرعان احمەت اتا ايداۋ مەن قۋدالاۋعا تۇسپەي، ەڭبەك ەتكەندە، قانشاما مۇراعات، قات- قات كىتاپ قالدىرار ەدى، ويلاپ كورىڭىزشى ەندى...

massaget.kz