سارايشىقتا جەرلەنگەن 7 حان كىم؟
بۇل شاھاردى موڭكە تەمىر حان سالدىردى. التىن وردانىڭ ءىرى قالالارىنىڭ ءبىرى. ول تۋرالى زامانىندا يبن باتۋتا جازعان. سارايشىقتى باعداتپەن سالىستىرعان. سوعان قاراعاندا، عاجاپ شاھار بولسا كەرەك. XIV عاسىردىڭ سوڭىندا سارايشىقتى اقساق تەمىر قيراتتى. كەيىن قايتا تۇلەپ، XV عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ نوعاي ورداسىنىڭ، سوڭىرا قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى بولدى. 16- عاسىردىڭ سوڭىندا قالانى ورىستار جەرمەن- جەكسەن ەتتى. قازىرگى ورنى اتىراۋدان سولتۇستىككە قاراي 50 شاقىرىمداي جەردە. بۇگىندە اتىراۋ وبلىسىنىڭ ماحامبەت اۋدانىنا قارايدى.
قازىرگى كەزدە مۇندا «حان وردالى سارايشىق» مۋزەي قورىعى بار. بيىكتىگى 17 مەتر بولاتىن ەسكەرتكىش الىستان كوز تارتادى. ەسكەرتكىش وسى جەردەن جاي تاپقان جەتى حاننىڭ قۇرمەتىنە ارناپ قويىلدى. ولاردىڭ ەسىمدەرى مەن بيلىك قۇرعان جىلدارى قۇلپىتاستارعا قاشاپ جازىلعان. ەسكەرتكىشتى 1999 -جىلى سول كەزدەگى اتىراۋ وبلىسىنىڭ اكىمى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ سالدىردى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ءوزى كەلىپ اشتى.
سارايشىقتا جەرلەنگەن 7 حاننىڭ ۇشەۋى - التىن وردانىڭ حاندارى. ۇشەۋى - نوعاي ورداسىنىڭ بيلەرى. بىرەۋى - قازاق حاندىعىنىڭ حانى. وسىلاردىڭ ءارقايسىسىنا جەكە- دارا توقتالساق.
ءبىرىنشىسى - موڭكە تەمىر حان (؟ -1282). باتۋ حاننىڭ نەمەرەسى. 1269-1282 -جىلدارى التىن وردانىڭ حانى بولدى. موڭكە تەمىردەن بۇرىن بەركە حان ەل باسقاردى. ول كەيبىر ماسەلەلەردى قاراقورىمداعى قۇبىلاي حانمەن ساناسىپ بارىپ، شەشەتىن. موڭكە تەمىر بيلىككە كەلىسىمەن شىڭعىس يمپەرياسىنان ىرگەسىن اۋلاق سالىپ، التىن وردانى تاۋەلسىز مەملەكەتكە اينالدىردى. بولعاردان (قازىرگى تاتارستاندا) ءوز ەسىمى جازىلعان العاشقى مونەتالاردى شىعارىپ، ءمورىن سوقتىردى. ەلدەگى ىشكى تارتىستاردى تىيدى. بەركە حان سالعان سارا جولدى جالعاپ، مىسىر سۇلتانى بەيبارىسپەن بايلانىسىن كۇشەيتتى. مۇسىلماندارعا قىرعيداي تيگەن قۇلاعۋعا قارسى كۇش بىرىكتىردى.
ورىس كنيازدارىن ۋىسىندا ۇستادى. 1270 -جىلى موڭكە تەمىردىڭ جارلىعىمەن ريازان كنيازى رومان ولەگوۆيچ ءولىم جازاسىنا كەسىلدى. ونى يسلام دىنىنە قارسى كەلگەنى ءۇشىن، شىڭعىس حاننىڭ ياسى زاڭى بويىنشا جازالادى. حان جارلىعى بويىنشا 1272 -جىلى التىن وردادا حالىق ساناعى جۇرگىزىلدى. سونىڭ ارقاسىندا، موسكوۆيا ايماعىنىڭ حالىق سانىن انىقتاپ، سالىق مولشەرىن باعامدادى. ءسويتىپ، بۇل قونىسقا جاڭا قالا سالۋدى ۇيعاردى. سول قالا بۇگىنگى ماسكەۋ ەكەن. جاڭا قالانىڭ كنيازى ەتىپ الەكساندر نيەۆسكيدىڭ ۇلى دانيلدى تاعايىندادى. اسىلىندە، موسكوۆيانىڭ تاريحى وسىلاي باستالعان بولاتىن. بۇل جايلى ۋكراين تاريحشىسى ۆلاديمير بەلينسكيي «سترانا موكسەل يلي وتكرىتيە ۆەليكوروسسيي» رومان- زەرتتەۋىندە تاريحي دەرەكتەرمەن قۋاتتاپ وتىرىپ جازدى. حاننىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن سونداي- اق اقكەرمان، كيليا، تاۆان (ۇشەۋى دە قازىرگى ۋكراينادا)، قىرىق- ەر، سولدايا، ازاق، ىسكەر (تورتەۋى دە قازىرگى رەسەيدە) جانە ءوزىمىز ايتىپ وتىرعان سارايشىق قالاسى سالىندى.
سارايشىقتا جەرلەنگەن ەكىنشى حان - وسى موڭكە تەمىردىڭ ۇلى توقتى حان (1270-1312). باتۋ حاننىڭ شوبەرەسى. 1291-1312 - جىلدارى التىن وردانى باسقاردى. نەگىزىندە، موڭكە تەمىر دۇنيەدەن وتىسىمەن وردا بيلىگىن تولە بۇقا حان يەمدەنىپ، توقتى اكەسىنىڭ سەنىمدى سەرىگى، بەكلەربەك نوعايدى پانالاعان بولاتىن. ءسويتىپ، نوعايدىڭ كومەگىمەن 1291 - جىلى حان تاعىن تولە بۇقادان تارتىپ الدى. نوعايعا قىرىمدى سىيعا تارتتى.
توقتى حاننىڭ كەزىندە باسقارۋ بيلىگى نىعايىپ، قالالار گۇلدەندى. مىسىر سۇلتاندىعىمەن بايلانىسىن كۇشەيدى. 1292 -جىلى ورىستىڭ بەس كنيازى دميتري الەكساندروۆيچتىڭ ۇستىنەن توقتىعا شاعىم ءتۇسىردى. وسىدان كەيىن 1293 - جىلى توقتى رۋستىڭ سولتۇستىك- شىعىسىنداعى قالالارعا باسىپ كىردى. 1299 - جىلى توقتى مەن نوعاي اراسىنا سىزات ءتۇسىپ، مۇنىڭ سوڭى نوعايدىڭ جەڭىلىسىمەن اياقتالدى. راشيد ءاد- دين بۇل جايلى: «ونىڭ (نوعايدىڭ) بالالارى مەن اسكەرى قاشىپ كەتتى. ونى توقتى ارمياسىنان ءبىر ورىس ساربازى ۇستاپ ولتىرمەك بولدى. نوعاي اتىن ايتىپ توقتىعا جولىقتىرۋىن ءوتىندى. الايدا سارباز ونىڭ باسىن كەسىپ، حانعا اپاردى. توقتى اقساقالدىڭ ولىمىنە قايعىرىپ، ولتىرگەن كىسىنى دارعا اسۋدى بۇيىردى» دەپ جازادى.
سارايشىقتاعى ءۇشىنشى ادام - جانىبەك حان (؟ -1357). ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا ەكى حان جانىبەك بار. سارايشىقتا جاتقانى - توقتى حاننىڭ نەمەرەسى، وزبەك حاننىڭ ۇلى ءاز- جانىبەك حان. 1342-1357 -جىلدارى التىن وردانى بيلەدى. جانىبەكتىڭ كەزىندە التىن وردا قۇرامىنا بۇگىنگى ءازىربايجان جەرى قوسىلىپ، قونىس كەڭەيدى. مەملەكەتتە يسلام ءدىنى قانات جايدى. مەشىت، مەدرەسەلەر سالىنا باستادى. سودان بولار، جىلناماشىلار «جانىبەك دەشتى قىپشاق ەلىنىڭ حانى بولدى. حالىق وعان دەنە بولسا، ول حالىقتىڭ جانى بولدى» دەپ جازدى. ل. گۋميليەۆ تە جانىبەكتىڭ ادىلەتتى حان بولعانىن ەڭبەكتەرىندە ەرەكشەلەپ اتاپ وتەدى. رەسەيدەگى استراحان قالاسىن وسى ءاز- جانىبەك سالدىرعان. بۇل جايلى مۇرات موڭكە ۇلى تولعاۋىندا:
ادىرا قالعىر، اشتارحان،
ءاز- جانىبەك حان سالدىرىپ.
اقىلىن كاۋىرگە الدىرىپ،
ايلاسى قۇرىپ كەتكەن جەر، - دەپ جىرعا قوسقان.
ءابىلعازى ءباھادۇر حاننىڭ «شەجىرە- ي تۇركى» («تۇركى شەجىرەسى» ) كىتابىندا: «وزبەك حان ولگەننەن سوڭ ونىڭ ۇلى جانىبەكتى حان كوتەردى. جانىبەك حان عاجايىپ مۇسىلمان پاتشا بولدى، ءوزى عۇلاما، يبالى، اقىلدى كىسى ەدى. سارايشىق شاھارىندا تاققا وتىردى، شاريعاتتى قاتاڭ ساقتار ەدى... ۇلى بەردىبەكتى ءازىربايجانعا اكىم ەتىپ، ءوزى جۇرتىنا قايتىپ كەلدى. ودان سوڭ اۋرۋعا شالدىعىپ، ول ۇزاققا سوزىلدى. حان: «ەندى مەن بۇل اۋرۋدان جازىلمايمىن» دەپ، ءازىربايجانداعى ۇلى بەردىبەكتى شاقىرتتى. بەردىبەك حان كەلىپ جەتكەنشە، جانىبەككە ۋاقىت بولدى. ول قايتىس بولار الدىندا حالقىن جيىپ، ولارعا كوپ ناسيحات ايتتى. حيجرانىڭ جەتى ءجۇز ەلۋ سەگىزىنشى جىلى قايتىس بولدى. ول ون جەتى جىل پاتشالىق قۇردى، سارايشىقتا جەرلەندى» دەپ ناقتىلاپ جازادى.
سارايشىقتا جەرلەنگەن ءۇش ادام - نوعاي ورداسىنىڭ بيلەرى. نەگىزىندە، «حان» اتاعىن تەك شىڭعىس ۇرپاقتارى عانا الدى. نوعاي ورداسىن بيلەگەن ەدىگە ۇرپاقتارىنىڭ (ماڭعىتتار) ءبارى دە «بي» ستاتۋسىنا يە بولدى. «بي» دارەجەسىنە جەتپەگەندەرى «مىرزا» اتاندى. الايدا بۇلاردىڭ ستاتۋسى «بي» بولعانىمەن، «حان» دارەجەسىندەگى ادامدار. ۇشەۋىن «بي» دەپ تومەنشىكتەتپەي، حاندار قاتارىندا اتاۋىمىزدىڭ ءبىر ءمانى وسىدا. سونىمەن، بۇل ۇشەۋى كىمدەر؟ نۇرادين ءبيدىڭ ۇلى ۋاققاس بي ، مۇسا ءبيدىڭ ۇلى شەيح- ماماي بي جانە مۇسا ءبيدىڭ ۇلى ءجۇسىپ بي.
ۋاققاس بي (؟ -1440) - ەدىگەنىڭ نەمەرەسى، نۇرادديننىڭ ۇلى. شالكيىز جىراۋ ءبىر تولعاۋىندا:
ون سان نوعاي،
وتانىما قاراسام،
وقاس مىرزا
وعىرسىزدى كورەرمىن، - دەپ جىرلايدى. وسىنداعى وقاس مىرزا - ءبىز ايتىپ وتىرعان ۋاققاس بي. اتاقتى قازتۋعان جىراۋ - وسى ۋاققاستىڭ جەتىنشى ۇرپاعى.
ۋاققاس - ءابىلقايىر حاننىڭ (كوشپەلى وزبەكتەر) بەكلەربەگى، سەنىمدى سەرىگى ەدى. حاننىڭ 1428 -جىلى وتكەن تاققا وتىرۋ راسىمىنە قاتىستى. ونىڭ كەزىندە جايىق جاعالاۋى نوعاي ورداسىنىڭ يەلەگىنە قارادى. 1430-1440 -جىلدارى بولعان شايقاستاردا ەكەۋى بىرىگىپ، تىزە قوستى. سول ءۇشىن حان ۋاققاسقا سىر جاعالاۋىنداعى ۇزگەنت قالاسىن سىيلادى. الايدا كەيىن ۋاققاس ءابىلقايىردان ىرگە اجىراتىپ، بولەك كەتتى. كەيبىر تاريحشىلار ۋاققاستى ءابىلقايىر ءولتىردى دەگەن دەرەك كەلتىرەدى. الايدا ونىڭ ءولىمى ەدىگەنىڭ ءبىر ۇرپاعى - قۇجاشتىڭ قولىنان بولعانى جايلى دەرەك سەنىمدىرەك سەكىلدى.
سارايشىقتا جاتقان شەيح- ماماي بي (؟ -1549) - ۋاققاس ءبيدىڭ نەمەرەسى، مۇسا ءبيدىڭ ۇلى. شەيح- ماماي بي 1519 -جىلى قازاقتىڭ قاسىم حانىنىڭ بيلىگىن مويىندادى. قاسىمنىڭ قىزى بۇلدىر حانىمدى ايەلدىككە الىپ، حانعا كۇيەۋ بولدى.
1535 -جىلى شەيح- ماماي ءسىبىر حاندىعىمەن سوعىستى. وردانىڭ شىعىس جاعىن يەلەندى. باشقۇرتقا دا بيلىگى ءجۇردى. قاسىمنىڭ ۇلى حاقنازار سۇلتان وسى شەيح- مامايدىڭ ورداسىندا ەر جەتتى. سونىمەن قاتار، ءسىبىردىڭ يباق حانىنىڭ ۇلدارى كوشىم مەن احمەت- كەرەي دە وسى شەيح- مامايدىڭ سارايىندا جەتىلدى. 1530 -جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي نوعاي ورداسى ۇشكە ءبولىندى. شىعىسىن - شەيح- ماماي، ورتالىعىن - سەيىت- احمەت، ال باتىسىن - قاجى- مۇحاممەد باسقاردى. 1540 -جىلى وردادا توڭكەرىس بولىپ، شەيح- ماماي قايتادان بار بيلىكتى قولىنا الدى. سەيىت- احمەت بۇقارعا (نەمەسە حورەزمگە) قۋىلدى.
شەيح- مامايدى باۋىرلارى يسمايىل مەن ءجۇسىپ قولدادى، سوعان قاراعاندا سەيىت- احمەتتىڭ بۇيرەگى مامايعا بۇرسا كەرەك.
1546 -جىلى قىرىم حانى ساقىپ- كەرەي ماسكەۋگە شەيح- ماماي باستاعان نوعايلاردىڭ وزىنە قاراعانى تۋرالى حابارلادى. 1548 -جىلى شەيح- ماماي باۋىرلارى يسمايىل جانە جۇسىپپەن بىرگە ماسكەۋمەن بەيبىت كەلىسىمگە كەلدى. سول كەلىسىمنىڭ ايعاعى رەتىندە ۇلى قاسىمدى ورىسقا اماناتقا بەردى. 1549 -جىلى ءجۇسىپ مىرزا ماسكەۋگە ەلشى اتتاندىرىپ، شەيح- مامايدىڭ دۇنيەدەن وتكەنى تۋرالى حابارلادى. شەيح- مامايدىڭ ارتىندا حان، قاسىم، باي، اق، بەك دانە بي دەگەن بالالارى قالدى. ولار ەمبى مەن سىرداريا اراسىن جايلادى.
ءجۇسىپ بي (؟ -1554) دە سارايشىقتا جەرلەنگەن. 1549-1554 -جىلدارى نوعاي ورداسىنىڭ ءبيى بولدى. باۋىرى شەيح- مامايدان كەيىن تاققا وتىردى. 1533 -جىلى قىزى سۇيىنبيكەنى قازان حانى جاناليگە ۇزاتتى. ءجانالي قايتقاننان كەيىن سۇيىنبيكە ورنىنا وتىرعان سافا- گەرەيدىڭ ايەلى بولدى. ەندى ءجۇسىپ بي كۇيەۋ بالاسى، قازان حانى سافا- گەرەيمەن وداقتاستى.
1549 -جىلى نوعاي ورداسىنا ورىس ەلشىلەرى كەلدى. ولار ءجۇسىپتىڭ ءىنىسى يسمايىلدى ماسكەۋگە مويىنسىندىردى. 1552 -جىلى ورىس پاتشاسى يۆان گروزنىي قازاندى الدى. 1553 -جىلى ءجۇسىپ ورىس يەلىكتەرىنە شابۋىل باستاماققا بەكىندى. الايدا ورىسشىل يسمايىل جۇسىپكە قارسى كەلىپ، باۋىرىن ءولتىرىپ تىندى. ءجۇسىپتىڭ ۇرپاقتارى بۇگىندە ورىسقا ءسىڭىپ كەتتى. رەسەيدەگى كنياز يۋسۋپوۆتار - وسى ءجۇسىپ ءبيدىڭ ۇرپاقتارى.
سارايشىقتا جەرلەنگەن جەتىنشى ادام - قازاقتىڭ قاسىم حانى (1445-1521) . 1511-1521 -جىلدارى قازاقتىڭ حانى بولدى. 1513 -جىلى قاسىم سارايشىقتى الىپ، قازاققا استانا قىلدى. قاسىمنىڭ كەزىندە سارايشىق كەڭەيە ءتۇستى. سارايشىق قانا ەمەس، قاسىم قازاقتىڭ بۇكىل جەرىن كەڭەيتتى. ءوزىن وزگە ەلدەرگە مويىنداتا ءبىلدى.
جوعارىدا اتى اتالعان نوعاي ورداسىنىڭ ءبيى شەيح- ماماي - وسى قاسىم حاننىڭ كۇيەۋ بالاسى. سارايشىقتا قاسىم حان قۇداسىمەن، كۇيەۋ بالاسىمەن بىرگە جاتىر.
ايتپاقشى، قاسىم حاننىڭ سارايشىقتا جەرلەنۋىنە بايلانىستى ەل اراسىندا تالاس اڭگىمە كوپ. الايدا قادىرعالي جالايىريدىڭ «جىلنامالار جيناعىندا» قاسىم جايلى: «ۇزاق ۋاقىت اتاسىنىڭ ۇلىسىندا پاتشالىق ەتتى. اقىرى سارايشىقتا ءولىم تاپتى. بۇگىن دە ونىڭ قابىرى سارايشىقتا» دەپ جازعانى شىندىققا جاناساتىن سەكىلدى. ءابىلعازى قاسىمدى جوشىنىڭ ۇرپاعى ەكەنىن تاراتىپ جازعان. قادىرعالي جالايىريدىڭ «اتاسىنىڭ ۇلىسىندا پاتشالىق ەتتى» دەپ انىقتاپ جازۋى - سونىڭ ايعاعى.
سارايشىقتا جەرلەنگەن حانداردى وسى جەتەۋىمەن عانا شەكتەۋگە كەلمەدى. ول جەردە التىن وردا، نوعاي ورداسى، قازاق حاندىعىنىڭ ءبىراز حان- سۇلتاندارى مەن بيلەرى جەرلەنگەنى انىق.
سەرىكبول حاسان
