قازاقستان اۋماعىندا باسقا ەشبىر جەردە وسپەيتىن 760 وسىمدىك ءتۇرى بار
اسىرەسە، ءدارىحانالارداعى ءدارى- دارمەكتىڭ باعاسى ءاردايىم قالتا كوتەرە بەرمەيتىن شاقتا ەمدىك شوپتەردى پايدالانۋ تۋرالى كەڭىرەك ماعلۇمات الىپ، ولاردى دۇرىس قولدانۋ تۋرالى كوبىرەك ءبىلۋ تيىمدىرەك.
وسىمدىكتى ەمگە پايدالانۋ تۋرالى العاشقى مالىمەتتەر ەجەلگى اسسيريادا تابىلعان قىش تاقتايشالارعا جازىلعان. ءوز داۋىرىندە قولدانىلعان ەكى جۇزدەن استام وسىمدىككە سيپاتتاما بەرگەن ەجەلگى گرەك دارىگەرى گيپپوكرات وسىمدىكتىڭ قاي بولىگى بولسا دا پايدالى، ولاردى اۋرۋدى ەمدەۋدە كەڭىنەن قولدانۋعا بولادى دەسە، ريم دارىگەرى گالەن تۇڭعىش رەت ناۋقاستاردى وسىمدىكتىڭ قايناتىندىسىمەن، شىرىنىمەن، تۇنباسىمەن، ۇنتاعىمەن جانە ودان جاسالعان دارىمەن ەمدەدى. ورىستىڭ كورنەكتى عالىمى پ. ماسساگەتوۆ 1921 -جىلى قازاقستاننىڭ شىعىس جانە وڭتۇستىك- شىعىس ولكەلەرىن ارالاپ، دارىلىك وسىمدىكتەر تۋرالى قۇندى دەرەكتەر جيناپ، «وسىمدىك الەمىنە ساياحات» اتتى كىتابىن جازعان.
ال ەگيپەتتىكتەر الوە، قاراعان، انيس، زىعىر، كوكنار، جالبىز، تال، ارشا ءتارىزدى وسىمدىكتەردىڭ شيپالىق قاسيەتىن ەجەلدەن ءبىلىپ، پايدالانعان. 4 مىڭ جىل بۇرىن ءۇندىستاندىقتار 760 دارىلىك وسىمدىكتى حالىق ەمىندە قولدانسا، قىتايدا دارىلىك وسىمدىكتەر جونىندەگى العاشقى كىتاپ 5 مىڭ جىل بۇرىن جازىلىپتى. سوڭعى جىلدارى دامىعان ەلدەردە سىرقاتتانعان ادامداردىڭ كوبىسى تابيعي جولمەن الىنعان دارىلەردى كوبىرەك قولدانا باستاعان. ماسەلەن، جاپونيادا فارماتسيەۆتيكالىق پرەپاراتتاردى ساتىپ الۋ 2,6 ەسە وسسە، تابيعي جولمەن الىنعان دارىلەردى تۇتىنۋ 15 ەسەگە ارتقان.
دەمەك، قاي زاماندا دا ادام بالاسى وسىمدىك ونىمدەرىنىڭ تاعامدىق قانا ەمەس، شيپالىق قاسيەتىنە دە كوپ كوڭىل بولگەن. قازىرگى كەزدە ءدارى- دارمەكتەرگە اللەرگيانىڭ كوبەيۋى، يممۋنيتەتتىڭ تومەندەۋى سياقتى قۇبىلىستاردىڭ بايقالا باستاۋىنا بايلانىستى مۇنىڭ ماڭىزى ارتا تۇسپەسە، كەمىگەن جوق.
كوشپەلى ءومىر سالتىن ۇستانعان قازاق حالقى دا ءار وسىمدىكتىڭ پايداسى مەن زيانى تۋرالى تاماشا بىلگەن. دارحان دالامىزدا جايىلا وسەتىن قاراپايىم جۋساندى الايىق. بۇل وسىمدىكتىڭ دەرمەنە جۋسان اتتى ءتۇرىن قازاقتىڭ حالىق ەمشىلەرى ىشەك قۇرتى اۋرۋىن ەمدەۋگە قولدانعان. بابالارىمىز بۇل وسىمدىكتى باعزى زاماندا شەت ەلدەرگە ساۋدا كەرۋەندەرى ارقىلى جىبەرەتىن بولعان. ال قارا جۋساننىڭ تامىرىن تابەت اشۋعا، ىشەك، اسقازان، باۋىر، ءوت اۋرۋىنا پايدالانعان. ياعني، وسىمدىكتىڭ ءار بولىگىن - تامىرىن، ساباعىن، جاپىراعىن، گۇلىن جيناۋ قاعيدالارى ساقتالۋى ءتيىس، ايتپەسە، ونىڭ قۇرامى وزگەرىپ، شيپالى قاسيەتتەرى بۇزىلادى.
حالىق مەديتسيناسىندا دارىلىك وسىمدىكتەردى قولدانۋ جونىندەگى مالىمەتتەر ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىزەكى ايتىلۋى بويىنشا جەتكىزىلىپ وتىرعان. بۇل تۇرعىدان، اتادان بالاعا ميراس بولعان ءداستۇردى جالعاستىرىپ، جاس ورەندەرىمىزگە ەمدىك شوپتەردىڭ اتاۋلارى، شيپالىق قاسيەتتەرى تۋرالى تۇسىنىك بەرىپ، ولاردى پايدالانۋعا ۇيرەتۋىمىز قاجەت- اق. بۇل ولاردىڭ ءوز دەنساۋلىقتارىن كۇتۋدى ۇيرەنۋىنە دە سەپتەسىپ، تۋعان توپىراعىنىڭ قادىر- قاسيەتىن تەرەڭىرەك تۇيسىنۋلەرىنە دە جەتەلەرى انىق.
«ەمدىك رەتسەپتتەر ەنتسيكلوپەدياسى: قازاق ەمىنىڭ رەتسەپتتەرى مەن تيبەت مەديتسيناسىنىڭ نەگىزدەرى» كىتابىنىڭ اۆتورى سەيىتقامزا قاليەۆتىڭ ايتۋىنشا، وسىمدىكتىڭ قاسيەتىن بىلسەڭ عانا قولدانۋعا بولادى. سەبەبى، ول بىلگەنگە - ەم، بىلمەگەنگە - ۋ بولۋى مۇمكىن.
«عاسىرلار بويى حالىق پايدالانىپ كەلە جاتقان شوپتەر بار. جالپى، قانداي دا ءبىر شوپتەن ءدارى جاساۋ ءۇشىن ماماندار وعان ونداعان جىلدار بويى تاجىريبە جاسايدى. كەز كەلگەن ۋاقىتتا كەز كەلگەن ءشوپتى جۇلىپ الىپ قولدانۋعا بولمايدى. ول اۋرۋىڭا اۋرۋ جاماۋى مۇمكىن»، - دەيدى حالىق ەمشىسى.
دارىلىك وسىمدىكتەر كەپتىرىلگەن ءشوپ، تۇنبا، قايناتىندى، شاي، ۇنتاق، ت. ب. تۇرىندە قولدانىلادى. دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ ەمدىك قاسيەتى ولاردىڭ قۇرامىندا ستەرويد، تريتەرپەن، الكالويد پەن گليكوزيدتەردىڭ، دارۋمەندەردىڭ، ەفير مايلارى مەن تۇتقىر زاتتار سياقتى ءتۇرلى قوسىلىستاردىڭ بولۋىنا بايلانىستى. دارىلەردى دايىنداۋ ءۇشىن شيكىزات رەتىندە پايدالانىلاتىن وسىمدىكتەر بولەك ىرىكتەلەدى. وسى زامانعى كەيبىر ەڭ تاڭداۋلى دارىلەر جابايى شوپتەردەن جاسالعان.
ادامدار پايدالانىپ جۇرگەن دارىلىك شوپتەردىڭ ىشىندە مەديتسينالىق تۇرعىدان ءوز باعاسىن الماعاندارى دا بار، ال كەيبىرەۋلەر ونى دۇرىس پايدالانۋدىڭ جاي- جاپسارىنان حابارسىز. ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ولكەدەگى وسىنداي شوپتەر، ولاردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى تۋرالى كوبىرەك بىلۋگە تىرىسقانىمىز ءجون- اق. ماسەلەن، كەز كەلگەن باۋ- باقشادا وسە بەرەتىن تۇيمەداق گۇلدەرى تىنىس جولدارىنىڭ اۋرۋىنا بىردەن- ءبىر داۋا. سونداي- اق، ونى اسقازان، ىشەك اۋرۋلارىنا قارسى قولدانادى. ال كۇيزەلىس كەزىندە جالبىز جاپىراقتارىن پايدالانساڭىز، ساباڭىزعا تۇسەرىڭىز انىق.
ارامءشوپ رەتىندە وسەتىن باق- باق تامىرىنان جاسالعان تۇنبا ادامنىڭ تابەتىن اشادى. يتمۇرىن جەمىسىنىڭ قۇرامىنداعى ەمدىك زاتتاردىڭ دا ادام اعزاسى ءۇشىن پايداسى زور.
قازىر ءدارىحانالارعا كىرسەك، سورەدە سامساپ تۇرعان رەسەيدە وندىرىلگەن شيپالى شوپتەر، ولاردان جاسالعان شىرىندار (سيروپتار) كوزگە تۇسەدى. كەڭەس داۋىرىندە وداق بويىنشا دارىلىك شوپپەن اينالىساتىن 30 شاقتى كەڭشار بولىپتى. بۇل ءىستى سوڭعى جىلدارى وسىمدىكتەردىڭ ءتۇر- تۇرىنە اسا باي وڭتۇستىك قازاقستانداعى «زەردە- فيتو» ج ش س عانا قولعا العان. قازاقستاننىڭ ءار وڭىرىندە، مىسالى، سولتۇستىگىندە - وسى ايماقتا وسەتىن، باتىسىندا - سول وڭىرگە تامىر جايعان وسىمدىكتەردى زەرتتەپ- زەردەلەپ، وندىرۋمەن اينالىساتىن كاسىپورىندار بولسا، ۇتىلماسىمىز انىق. سەبەبى، بىرىنشىدەن، مۇنداي ءوندىرىستىڭ بىرنەشە جەردەن اشىلۋى باسەكەلەستىكتى، دەمەك، ساپانى ارتتىرادى - بۇل حالىق دەنساۋلىعى ءۇشىن اسا ءتيىمدى. ەكىنشىدەن، شەتەلدەن اكەلىنەتىن وسى تەكتەس ونىمدەردى سورەدەن ىعىستىرادى، دەمەك، ەل ەكونوميكاسىن دامىتادى. ءارى، ماماندار ولاردى ءوسىرۋ، قازاقستانعا جەرسىندىرۋ سياقتى ماسەلەلەرگە كوڭىل بولسە.
بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ فارماتسيەۆتىك ونەركاسىبىنە ارنالعان جابايى وسىمدىك شيكىزاتىنىڭ 80 پايىزدان استامى قازاقستان مەن ورتالىق ازيادا دايىندالىپتى. دەمەك، قازاقستاندا دارىلىك وسىمدىكتەردى ءوسىرىپ، باپتايتىن، جينايتىن جانە دارىلىك- وسىمدىك شيكىزاتتى وڭدەيتىن ارنايى شارۋاشىلىقتاردى قۇرۋ ءىسىن قولعا الىپ، ولاردى ۇلكەن وندىرىسكە اينالدىراتىن كەز جەتتى. ءتىپتى، بۇل ونىمدەردى ءبىزدىڭ ەلىمىزگە عانا ءتان قۇنارلى توپىراعىمىزدان ءنار العان بىرەگەي ءونىم رەتىندە ەكسپورتقا شىعارىپ تۇرساق عاجاپ ەمەس پە؟ ! سەبەبى، عالىمدارىمىزدىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، قازاقستان اۋماعىندا التى مىڭنان استام وسىمدىك ءتۇرى بار دەسەك، ونىڭ 760 ىنىڭ باسقا ەشبىر جەردە وسپەيتىنى دالەلدەنگەن. ۇلان- عايىر دالاسى دارىلىك شوپتەردىڭ سان تۇرىنە تۇنىپ تۇرعان قازاققا مۇنى مىقتاپ ويلانۋ قاجەت- اق. ايتپەسە، قادىرىن بىلمەي جۇرگەن وسىمدىكتەرىمىزدى وزگەلەر ءوز ەلىنە تاسىپ الەك.
قاراپايىم حالىق قىتايدىڭ، كارىستىڭ ءشوپ تۇنبالارىنان جاسالعان دارمەكتەردى ءىشىپ ءجۇر. بەلارۋس، رەسەي ەلى ءتارىزدى شيپالى شوپتەردى تەرىپ، جيناۋدى قولعا الىپ جاتقان قازاق جوق، سودان بولار، جەرىمىزدىڭ داۋاسى مول وسىمدىكتەرىن وزگە ەلدىڭ ادامدارى، اسىرەسە، شىعىس وڭىرلەرمەن شەكارالاس جاتقان قىتاي تۇرعىندارى جيناپ اكەتىپ جاتىر.
ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، قازاقى ەمدە ەمدىك شوپتەر كوپ قولدانىلعان، ونىمەن مالدى دا، ادامدى دا ەمدەپ، سىرقاتىنان ايىقتىراتىن اتاقتى تاۋىپتەرىمىز دە بولعانى تاريحتان بەلگىلى. ەندەشە، اتا- بابا ءتالىمىن ۇمىتپاي، ءبىر جەرىڭدى ەمدەسە، باسقا اعزاعا تەرىس اسەرىن تيگىزىپ جاتاتىن ءدارى- دارمەكتەن گورى، شيپالى شوپتەردى كوبىرەك پايدالانعانىمىز ءجون. ال ول ءۇشىن ءوز جەرىمىزدە، ءوز ولكەمىزدە دارىلىك وسىمدىكتەر ءوندىرىسىن قولعا الىپ، ءورىسىن كەڭەيتۋگە كوڭىل ءبولۋىمىز قاجەت.
گۇلنار جومارتوۆا
