ۇلى جەڭىس: گەرمانيادا قازا تاپقان ب. جۇسىپبايەۆتىڭ بەيىتىن ۇرپاقتارى 70 جىلدان كەيىن تاپتى

استانا. قازاقپارات - قىزىلوردا وبلىسى جالاعاش اۋدانىنىڭ تۇرعىنى تۇرعاناي جۇسىپبايەۆا اكەسى باكىر جۇسىپبايەۆ مايدانعا اتتانعاندا اناسىنىڭ ىشىندە نەبارى جەتى ايلىق نارەستە بولاتىن. ومىرگە شىر ەتىپ كەلگەندە، اكەسى قولىنا الىپ، قۇشىرلانا سۇيە دە المادى.

سەبەبى ول كەزدە سۇم سوعىس ءوزىنىڭ شىرقاۋ شەگىنە جەتىپ، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ەڭ اۋىر كەسكىلەسكەن ۇرىستارى ەندى باستالىپ جاتقان شاق ەدى...

قىزىلوردا وبلىسىنىڭ تۋماسى باكىر جۇسىپبايەۆ قان مايدانعا 1943 -جىلى اتتانىپ، ۋكراينا، بەلارۋس، پولشا ءۇشىن بولعان شايقاستارعا، گەرمانيا جەرىندەگى العاشقى مايداندارعا قاتىستى. تۋمىسىنان سوزگە دە، ىسكە دە بەرىك باكىر مايداندا دا اسقان شەبەر ۇيىمداستىرۋشى قابىلەتىمەن كوزگە ءتۇسىپ، قاتارداعى جاۋىنگەردەن ۆزۆود كومانديرىنە دەيىن كوتەرىلەدى. ءوزىنىڭ قول استىنداعى جاۋىنگەرلەردى تالاي مارتە ءوزى باستاپ، كەۋدەسىن وققا توسقان باكىر اتا ءۇش مارتە جارالانعان ەكەن. دەگەنمەن جازىلار- جازىلماستان، سوعىسقا قايتا اتتانىپ وتىردى. ەل نامىسىن، ۇلت مۇددەسىن بيىك ۇستاعان اردا ەردىڭ، قازاقتىڭ باتىر ۇلىنىڭ ءىسى وسىنداي بولسا كەرەك...

وتان ءۇشىن وت كەشكەن باكىر جۇسىپبايەۆتىڭ عۇمىرى 1945 -جىلدىڭ 27 -ناۋرىزىندا، ۇلى جەڭىسكە 40 كۇن قالعاندا قيىلىپ، تۋعان قىزىن قۇشپاستان، گەرمانيانىڭ رەيتۆەين ەلدىمەكەنىندە ەرەن ەر قاپىدا قارا جەرمەن قاۋىشتى.

«1945 -جىلدىڭ 24 -ناۋرىزىنا دەيىن حاتتار ۇزدىكسىز كەلىپ تۇرعان»، - دەپ ەسكە الادى تۇرعاناي اپا. - كەيىن حاتتار كۇرت تىيىلعاندا، ءۇيىمىزدىڭ ءىشى ءبىر قايعىنىڭ بولعانىن سەزدىك. سەبەبى اكەم، قولى قالت ەتكەن كەزدە مايداننان حات جىبەرۋدى ەش ۇمىتپايتىن. ەلگە، تۋىستارىنا دەگەن ساعىنىشىن سولاي باساتىنداي كورىنەتىن. ءبىز دە ونىڭ حاتىن ەرەكشە كۇتەتىنبىز...».

1943 -جىلى ارمياعا الىنعان باكىر بىردەن قان مايدانعا اتتاندىرىلادى. ەلدىڭ باتىس بولىگىن، ۋكراين جەرىن نەمىس باسقىنشىلارىنان ازات ەتۋ كەرەك بولدى. سول جورىقتا كسرو اسكەرى جاۋدىڭ شەبىن شەگەرىپ، ءبىراز ەلدىمەكەندەردى بوساتقان. ال 1944 -جىلى كىشى لەيتەنانت اتاعىن الىپ، ۆزۆود كومانديرى اتانعان باكىر اتا ءوز حاتتارىندا بەلارۋس ەلىنە كىرگەنىن جازادى. «1944 -جىلدىڭ تامىز ايى، ءبىز مينسكىگە كىردىك»، - دەلىنگەن حاتتاردىڭ بىرىندە. ءتورت ايدان سوڭ ونىڭ ديۆيزياسى پولشانىڭ ليۋبلين قالاسىنا ەنەدى. ءوز حاتتارىندا جاۋىنگەر باكىر جۇسىپبايەۆ پولشاداعى سوعىستا قيان- كەسكى ۇرىس بولعانىن باياندايدى. ء«اربىر كوشە، ءاربىر ءۇي ءۇشىن كەسكىلەسكەن ۇرىس ءجۇرىپ جاتىر. سولداتتاردان شىعىن كوپ، ءبىراق كەڭەس اسكەرى مويىمايدى، جاۋدىڭ بەتىن اسقان ەرلىكپەن ءتۇرىپ تاستاۋدا»، - دەپ جازدى ول.

باكىر اتا ءوز حاتتارىندا كەڭەس اسكەرىنىڭ ءاربىر قادامىن جازۋعا تىرىسادى. مۇمكىن ەلدىڭ ازات ەتىلۋى الىس ەمەس، جەڭىس ءبىزدىڭ ەنشىمىزدە بولاتىنىن جەتكىزۋ ارقىلى كوڭىلى ۋايىمعا تولى حالىققا مەدەۋ بەرمەك تە بولعان شىعار.

«1945 -جىلدىڭ 21 -قاڭتارى، گوسپيتالدان شىقتىم. سۋرەتىمدى سالىپ وتىرمىن، ۇلكەيتىپ قويارسىزدار»، - دەيدى ەندى ءبىر حابارىندا الدەنەبىر جاماندىقتىڭ جاقىنداعانىن سەزگەندەي.

1945 -جىلدىڭ 10 -ناۋرىزىندا كەلگەن حاتىندا سۋىت كۇدىك تاعى بىلىنەدى: «فاشيستەردى ءوز بوساعاسىندا جانشىپ تاستاۋ ءۇشىن اتتانىپ بارامىن، بۇل سوڭعى شايقاس بولسا كەرەك. جۋكوۆتىڭ كوماندوۆانيەسى. ودەر جاعاسى بويىندامىن». قاراپ وتىرساق، جاۋىنگەرلەر بۇل شايقاستىڭ سوڭى ۇلكەن شىعىنمەن اياقتالاتىنىن سەزگەن دە، بىلگەن دە بولۋى مۇمكىن.

«مەن امانمىن، فاشيستەردى جەڭەمىز، وعان سەنىمدىمىن»، - دەيدى 1945 -جىلدىڭ 22 -ناۋرىزىندا كەسكىلەسكەن سوعىستان امان قالعان ب. جۇسىپبايەۆ.

ال 24 -ناۋرىزدا جازعان ءوزىنىڭ ەڭ سوڭعى حاتىن ۆزۆود كومانديرى باكىر جۇسىپبايەۆ مىناداي سوزدەرمەن اياقتايدى: «مايداننىڭ جەڭىستەرى جالعاسۋدا، اق جول بولسىن ەلگە، امان- ساۋ ورالۋعا جازسىن دەپ تىلەيمىن» . دەگەنمەن.. . وعان امان- ەسەن ورالۋ ماڭدايعا جازباپتى... سوعىستىڭ اياقتالۋىنا 40 كۇن قالعاندا، 1945 -جىلدىڭ 27 -ناۋرىزىندا ول وققا ۇشىپ، رەيتۆەين پوسەلكەسىنىڭ قاسىنان وتەتىن ودەر وزەنى ماڭىندا ءجانتاسىلىم ەتەدى. ال 1945 -جىلدىڭ 1 -مامىرىندا رەيحستاگ باسىنا كەڭەس وداعىنىڭ قىزىل تۋى تىگىلەدى...

سودان بەرى اكەسىنىڭ ءجۇزىن ومىرىندە كورمەگەن تۇرعاناي اپا جان تىنىشتىعىن تاپپاي اكەسىنىڭ ءقابىرىن ىزدەۋمەن ءوتىپ كەلەدى.

«سول حاتتار ارقىلى اكەمدى ىزدەستىرۋمەن بولىپ كەلەمىن. 1977 -جىلى قىزىل كرەست قوعامىنان تومەندەگىدەي حابار كەلدى: «1908 -جىلى تۋعان جۇسىپبايەۆ باكىر. قىزمەتى - گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ №79 گۆارديالىق اتقىشتار پولكىنىڭ №220 اتقىشتار ۆزۆودىنىڭ كومانديرى. 1945 -جىلى 27 ناۋرىزدا قازا تاپتى، گەرمانيا. براندەنبۋرگ پروۆينتسياسى رەيتۆەين پوسەلكەسى. ءبىراق ونىڭ قاي جەردە جەرلەنگەنى بەلگىسىز بولاتىن»، - دەيدى تۇرعاناي اپا.

تەك ءبىر جىل بۇرىن «فرونتوۆيك» پورتالىنان مىناداي ءبىر قىزىق دەرەكتەر تابىلادى. وندا: «رەيتۆەين پوسەلكەسىندە كەڭەس وداعىنىڭ باۋىرلاستار قابىرىندە جەرلەنگەن كەڭەستىك جاۋىنگەرلەردىڭ ءتىزىمى. بارلىعى - 3000 جاۋىنگەر، ولاردىڭ تەك 719 ىنىڭ اتتارى بەلگىلى. مۇندا يۋسۋپبايەۆ باكير جەرلەنگەن»، - دەگەن سوزدەر بار. گەرمانيادا رەيتۆەين اۋىلىنداعى ەسكەرتكىشتە باكىر باتىردىڭ ەسىمى تۇر ەكەن.

«اكەم حاتتاردى ۇزدىكسىز جازىپ وتىردى. بىزگە قاتتى الاڭداپ ءجۇردى. سوندىقتان دا بولار ءوزىنىڭ جاۋىنگەرلىك ەرلىكتەرى تۋرالى، سوعىستاعى بولعان اۋىرتپالىقتاردى جازا بەرمەيتىن. ءۇش رەت جارالانعانىن دا ايتپاپتى. ەكى رەت ۋكراينادا، ءبىر رەت پولشادا جارالانعان. ءيا، سوعىستا دەنەسى ءۇش رەت جارالانسا دا، جازىلىسىمەن كوپ كەشىكپەي قان مايدانعا قايتادان شىعىپ وتىرعان. ول ءومىرى قيىلعانعا دەيىن حاتتاردى جازۋىن توقتاتپاعان ەدى. اۋىر ايقاستان كەيىن، ءسال تىنىشتىق ورناعاندا قولى قالت ەتسە، وكوپتا جاتىپ، حات جازاتىن. مايداننان ول كەزدە حات ۋاقىتىندا جەتەتىن. سوعىس كەزىندە پوشتا قىزمەتىنىڭ جانقيارلىعى تاڭقالدىرادى. ول ۆزۆود كومانديرى بولدى جانە ءوزىنىڭ جاۋىنگەرلەرىمەن بىرگە براندەنبۋرگ تۇبىندە ودەر وزەنىندە بولعان الاپات شايقاستا كوز جۇمدى»، - دەپ ەسكە الادى باتىردىڭ قىزى.

«كۇيەۋىنەن جيىرما جاسىندا قول ءۇزىپ قالعان زينەكۇل انام اكەمنىڭ جوقتىعىن بىلدىرتپەي، جوقشىلىقتى كورسەتپەي ءوسىردى. قولىنان ءىس كەلەتىن، وتە شەبەر كىسى ەدى. قىزىلوردا وبلىسى جالاعاش اۋداندىق تۇرمىس كومبيناتىندا ۇزاق جىلدار بويى تىگىنشى بولىپ قىزمەت ىستەدى. سول كەزدەرى سوتسياليستىك جارىستاردىڭ ۇزدىگى بولىپ، بىرنەشە مارتە قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسىنىڭ قۇرمەت گراموتالارىمەن ماراپاتتالعان. گازەت بەتىنە دە ءجيى شىعارىپ تۇراتىن. انام سوعىس كەزىندە مايدان ءۇشىن جىلى كيىمدەر تىگىپ، تاڭدى تاڭعا جالعاپ، ەڭبەك ەتكەندەرىن ءجيى ەسكە الۋشى ەدى. بەيبىت كۇندەرى ءوزىنىڭ نەمەرەلەرىنە «جالقاۋ بولماڭدار، ەڭبەك ەتىڭدەر، تازا، ادال ەڭبەك قانا ادامعا نەسىبە بولادى» دەپ وتىراتىن»، - دەيدى تۇرعاناي اپا.

تۇرعاناي اپايدىڭ بۇل ومىردە تەك جالعىز ارمانىنىڭ ورىندالماي قالا ما دەگەن كۇدىك- سەزىگى كۇنى- ءتۇنى مازا بەرمەيتىن كورىنەدى. ول - اكەسىنىڭ قابىرىنە تۋعان جەردىڭ ءبىر ۋىس توپىراعىن سالىپ قايتۋ. اكە جىلۋىن سەزىنبەسە دە، ەرلىكپەن قازا بولار الدىندا جازعان حاتتارىن وقىپ، ونىڭ جىلۋىن الۋعا تىرىساتىن. بالا جاستان ادامداردان تەپەرىش كورمەسە دە، تاعدىردىڭ تالكەگىمەن اكەدەن جەتىم قالعان تۇرعاناي اپا بۇگىندە باتىردىڭ قابىرىنە تۋعان جەردىڭ ءبىر ۋىس توپىراعىن جەتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىر. ابىروي بولىپ جاتسا، گەرمانيانىڭ رەيتۆەين اۋىلىنا بارىپ، اكەسىنە تاعزىم ەتۋدى ارمان ەتەدى.

«مەن اكەمنىڭ جالعىز ۇرپاعىمىن، مەنەن باسقا بالاسى، تۋىسقاندارى دا جوق. قازىر جاسىم 70 تەن استى. اكەمنىڭ جاتقان جەرىنە نەمەرەممەن بىرگە بارىپ، توپىراق سالىپ قايتۋىما اللا جاردەمىن جاساسا دەگەن جالعىز تىلەگىم عانا بار»، - دەيدى باكىر جۇسىپبايەۆتىڭ سوڭعى تۇياعى تۇرعاناي اجە.

 

 اۆتور: جاسۇلان جولدىبايەۆ