ۇلى جەڭىسكە 70 جىل: التى تىلدە سويلەي العان ارداگەر - فوتو

ورال. قازاقپارات - تاسقالا اۋدانى سەميگلاۆىي مار اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن بارادوس مىرزاعاليەۆ اسكەر قاتارىنا 1937 - جىلى 18 جاسىندا شاقىرىلعان. ەلگە 1946 - جىلى ءبىر كوزىنەن ايرىلىپ ورالىپ، ۆاۆيلين ەلدى مەكەنىندە ەڭبەككە ارالاسىپ، جاقىندا ومىردەن ءوتتى.

ول قازاق، ورىس، ۋكراين، بەلورۋس، نەمىس، فرانسۋز تىلدەرىندە سويلەيتىن. بۇل تۋرالى سەميگلاۆىي مار ورتا مەكتەبى تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى الماگۇل اۋباقوۆا ءمالىم ەتتى.

ونىڭ ايتۋىنشا، سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرى بارادوس مىرزاعاليەۆتىڭ جالعىز قىزى سۆەتلانا سول ۆاۆيلين اۋىلىندا تۇرادى. ول اكەسى تۋرالى اڭگىمەلەپ بەرگەن. بارادوس مىرزاعاليەۆ 1937 - جىلدان 1939 - جىلعا دەيىن مىندەتتى ازاماتتىق بورىشىن اتقارىپ، حالىق تىلىمەن ايتقاندا، اسكەري ويىندا بولادى. سودان كەيىن ەلگە قايتامىن دەپ تۇرعاندا، 1939 - جىلى كەڭەس- فين سوعىسى بۇرق ەتەدى. بۇل سوعىس 1940 - جىلى اياقتالعانى بەلگىلى. تاعى دا وكشەسى كوتەرىلە بەرگەندە، ۇلى وتان سوعىسى باستالىپ كەتەدى.

**

1941 - جىلدىڭ 26 - ماۋسىمىندا، ياعني سوعىستىڭ بەسىنشى كۇنى گۆارديالىق ارتيللەريالىق پولك قۇرامىندا مايدانعا كىرەدى. قىزىل قىرعىننىڭ العاشقى ايلارى مەن جىلدارىنداعى قيامەت- قايىمدى بارادوس مىرزاعاليەۆ ءوز كوزىمەن كورىپ، باسىنان وتكەرەدى. 1942 -جىلدىڭ شىلدە ايىنداعى ءبىر كەسكىلەسكەن ۇرىستا جاس جاۋىنگەر سول كوزىنەن ايرىلىپ، مۇگەدەكتەر قاتارىنا قوسىلادى. ادەتتە، مۇگەدەكتىككە ۇشىراعان اسكەريلەر ساپتا قالدىرىلمايدى. ءبىر كوزى جوق جاۋىنگەردىڭ سوعىستا ءىسى بولۋى مۇمكىن ەمەس. قۇپيا وسى جەردەن باستالادى.

سۆەتلانا بارادوس قىزىنىڭ سوزىنە قاراعاندا، اكەسى اسكەر قاتارىندا قالدىرىلادى. 1942 - جىلى « قىزىل جۇلدىز» وردەنىمەن ماراپاتتالادى. نەگىزىندە، اسكەري قىزمەتتە بولعانداردىڭ قايدا، قانداي ىسپەن اينالىسقانى اسكەري بيلەتىندە تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلىپ وتىرادى. ءبىر عاجابى - ەلگە ورالعاندا بارادوس مىرزاعاليەۆتىڭ اسكەري بيلەتى بولماپتى. قازىرگى كەزدە تاسقالا اۋداندىق مۇراعاتىندا دا ەشقانداي دەرەك جوق.

بارادوس مىرزاعاليەۆتىڭ ەلگە ورالعاننان كەيىنگى ساراڭداۋ اڭگىمەلەرىندە بارلاۋشى بولعانى اڭعارىلادى. اسكەري قىزمەتتەن حابارى بار ادامداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، پولك، بريگادا، ديۆيزيا، كورپۋس، ارميا، مايدان سياقتى اسكەري بولىمدەر، قۇرامالار، بىرلەستىكتەردە بارلاۋ توپتارى، بولىمدەرى، باسقارمالارى بولىپتى. مۇنىڭ سىرتىندا قانشاما پارتيزان وتريادتارى جاۋ تىلىندا ءجۇردى. سولاردا دا بارلاۋ ءىسى ۇلگىلى جولعا قويىلعانى بەلگىلى. سونداي- اق باس شتابتىڭ ءوز بارلاۋ باسقارماسى بولعانىن قوسىڭىز. ياعني ۇلى جەڭىس ءۇشىن بارلاۋشىلاردىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى ۇشان- تەڭىز بولعانى بارشاعا ءمالىم. بارادوس مىرزاعالييەۆ وسىلاردىڭ بىرىنە باعىنعان بارلاۋشى بولعان سىڭايلى.

 كەزىندە ءۇي ءىشى مەن اۋىلداستارى بارادوس مىرزاعاليەۆتىڭ الدەبىر شەت ەل تىلدەرىندە توگىپ- توگىپ سويلەپ كەتەتىنىنە تاڭعالادى ەكەن. نەمىسشەنى شىرامىتادى ولار. ال تاعى ءبىر كومەي، مۇرىن ارقىلى دىبىستالاتىن سوزدەر قاي حالىقتىكى ەكەنىن بىلمەي، دال بولادى. ول فرانسۋزشاعا دا «سۋداي» ەكەن. كەيىن بەلگىلى بولىپتى.

سۆەتلانا بارادوس قىزى ايتادى: «ءبىر جىلداردا الماتى قالاسىنداعى شەت ەل تىلدەرى ينستيتۋتىندا وقيتىن دوس قىزدار ءبىزدىڭ ۇيگە قوناققا كەلدى. مەن اكەمدى سىناعىم كەلىپ، قىزدارعا سويلەسىپ كورۋدى ءوتىندىم. قاراسام، اكەمنىڭ جانى ەنىپ، سۋدا جۇزگەن بالىقتاي جوسىلتا جونەلدى- اي كەلىپ. نەمىسشەسىن دە، فرانسۋزشاسىن دا قارداي بوراتتى. قىزدار يمەنشەكتەپ، تومەنشىكتەپ قالدى. دوستارىمنىڭ ايتقانى: «اپىر- اي، بۇل كىسى ءومىر بويى گەرمانيادا نەمەسە فرانسيادا تۇرعان سياقتى عوي. ءبىزدى وقىتىپ جۇرگەن پروفەسسور، دوتسەنتتەر بارادوس اعايدىڭ شيرەگىنەن كەلمەيتىنىن بىلدىك». ال اكەم ارا- تۇرا اشىلا قالعان ساتتەرىندە  دە شەت ەلدەردە بولعانىن ايتقان ەمەس».

سوعىس جاعدايىندا بارلاۋشىلار ءۇشىن كۋرستار ۇيىمداستىرىلۋى مۇمكىن. ءبىراق ول كۋرستاردان ەكى تىلگە «سۋداي» بولىپ شىعا الماسىڭ بەلگىلى. سوندا؟ .. قۇپيا بارلاۋشىمەن بىرگە كەتتى. تەك توپشىلاۋ عانا قالىپ تۇر. ونىڭ بارلاۋشى بولعانى انىق. تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ ءىسى باستالعاندا ۋكراينا، بەلورۋسسيا جاقتان كوپتەگەن ادام كەلدى عوي. سوندا بارادوس مىرزاعاليەۆ ۋكرايندارمەن تاپ- تازا ۋكراين تىلىندە، بەلورۋستارمەن بەلورۋس تىلىندە سويلەسە بەرەدى ەكەن. ولار «زەملياك، مۇندا نەعىپ ءجۇرسىڭ؟ » دەپ شۇرقىراسىپ قالاتىن بولىپتى. ءبىر كەرەمەتى - بارادوس ۋكراينانىڭ اۋماعىن الاقانىنداعىداي بىلەدى ەكەن. مۇنىڭ انىق- قانىعىنا جەتۋدىڭ دە ءساتى ءتۇسىپتى.

ۆاۆيلين اۋىلىندا گۋليا قياسوۆا دەگەن ايەل تۇرعان ەكەن. سول كىسى ءبىراز جىل ۋكراينادا گەولوگ بولىپ ىستەپ، كوپ جەرلەردى شارلاسا كەرەك. بارادوس اتايمەن اڭگىمەلەرى جاراسا كەتەدى ەكەن. بارادوس مىرزاعاليەۆ ۋكراينانىڭ قالا، قالاشىعى تۇگىلى، سەلو، دەريەۆنيا، حۋتورلارىنا دەيىن ءبىلىپ، ورنالاسقان جەرلەرىن دالمە- ءدال ايتىپ وتىراتىن بولسا كەرەك. جاڭاعى گەولوگ ايەل تاڭ- تاماشا بولادى ەكەن.

بارادوس مىرزاعاليەۆ بەرليندى الۋ وپەراتسياسىنا قاتىسىپ، 1945 - جىلى مەدالمەن ماراپاتتالىپتى. اسكەري بيلەتى بولماسا دا، اسكەري قىزمەتتەن بوساتىلعانى تۋرالى كۋالىگى بولعان. مىناداي جازۋلار تاعى ءبىر تىڭ ويعا قالدىرادى: «1944 - جىلدىڭ 18 - ناۋرىزىنان 1946 - جىلعا دەيىن №3320 ارنايى تەكسەرۋ پۋنكتىندە بولعان». بارلاۋشى تەكسەرۋ پۋنكتىنە قايدان تاپ كەلدى؟ نەمىس، فرانسۋز تىلدەرىن قالاي، قانداي جاعدايدا ۇيرەندى؟ ءوزىن اۋىلدا نەگە ەلەۋسىز ۇستادى؟ سۇراق كوپ. جاۋاپ جوق. 1965 - جىلدان بەرمەن قاراي بارادوس مىرزاعاليەۆ ك س ر و قورعانىس مينيسترلىگى تاراپىنان ءجيى ماراپاتتالىپ وتىرىپتى. دەمەك، ەسەپتەگى قۇرمەتتى ادام بولعان ول.

 سۆەتلانا بارادوس قىزىنىڭ كۋالىك ەتۋىنشە، اكەسىن سوعىستان سوڭعى العاشقى جىلداردا تۇندەلەتىپ كەلگەن اسكەري ادامدار الىپ كەتەتىن بولىپتى. ءبىرشاما ۋاقىتتان سوڭ ۇيىنە ءدىن- امان ورالادى ەكەن. «مەنىمەن فاميليالاس مىرزاعاليەۆ دەگەن اۋدارماشى بولعان ەكەن، سونىمەن شاتاستىرىپتى» - دەيدى ەكەن ۇيدەگىلەرگە. قالاي بولعاندا دا، بارادوس مىرزاعاليەۆتىڭ مايدانداعى ءومىرى قۇپياعا تولى. مۇمكىن ول ارناۋلى تاپسىرمامەن گەرمانيا، فرانسيا جەرلەرىندە فاشيزممەن قارسىلاسۋشىلار قۇرامىندا بولعان شىعار. ەكى ءتىلدى سونداي جاعدايدا عانا تەز ۇيرەنە الادى. مۇمكىن گيتلەرلىك كونسلاگەرلەردە قۇپيا قىزمەت اتقارعان بولار.

سوعىستان سوڭ ميلليونداعان اسكەري ادامدى تەرگەپ- تەكسەرۋگە تۋرا كەلدى عوي. بارادوس مىرزاعاليەۆ ارناۋلى قىزمەت ورگاندارىندا ىستەگەندىكتەن، قۇپيانى ساقتاۋعا مىندەتتى بولۋى ابدەن مۇمكىن عوي. ونىڭ اسكەري بيلەتى، باسقا دا قۇجاتتارى بارلاۋ ورگاندارىنىڭ مۇراعاتتارىندا ساقتاۋلى بولار. قالاي دەگەندە دە، سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرى بارادوس مىرزاعاليەۆ ەسكەرۋگە تۇرارلىق ەڭسەلى تۇلعا ەكەنى انىق.

اۆتور: ەلجان ەرالى