سلامحات سەيتقامزا ۇلى: 70-جىلداردان كەيىن قىتايداعى قازاق قالامگەرلەرى 300 دەن استام رومان جازدى
- سلامحات اعا، بۇگىنگى سۇحباتىمىزدى شەتتەن كەلگەن قانداستاردىڭ قازاق ونەرىنە قوسقان ۇلەسى جايلى اڭگىمەگە ارناساق.
- شەتتەن كەلگەن قازاقتار دەگەنىمىزبەن ءبارى ءبۇتىن ءبىر قازاق قوي. وسى شەتەلدەن كەلگەن قازاقتاردى ءالى ءبىر اتاۋعا، ءبىر پىكىرگە كەلە الماي جاتىر. باسىندا «ورالمان» دەدى، ودان ول بولمايدى ەكەن «قانداس» دەپ اتايىق دەدى. قازىر قانداس مارتەبەسىن بەردىك دەپ ءجۇر داۋرىعىپ، مەنىڭشە ولاي دۇرىس ەمەس. كەزىندە تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىمەن شاشىراپ، شەت اسىپ كەتكەن قازاق ءوز ەلىنە، ءوز باۋىرىنا ورالىپ جاتىر. مۇنى قازاق باۋىرلاس دەيدى. ادام ولگەندە قازاق «وي-باۋىرىمداپ» جىلاپ كەلىپ، جوقتاۋ ايتقان. باۋىر دەنەدەگى قاندى قورىتىپ، رەتتەپ وتىراتىن ءبىر مۇشە. قاسىرەتكە تاپ بولعاندا، جالعىزى قايتىس بولعاندا «باۋىرى ەزىلىپ، كۇيىگى ىشىنە ءتۇسىپ كەتىپتى» دەگەن تۇسىنىك سودان قالعان. سوندىقتان دا «باۋىرىم» دەگەن ءسوزدىڭ ايتىلۋى تەگىن ەمەس. دەگەنمەن دە شەتتەن كەلگەندەرگە ءبىر ات قويىپ، سوعان توقتاعان ءجون دەپ ويلايمىن.
كوبىنىڭ اتا-باباسىنىڭ جەرى وسىندا، قازاقستاندا. مىسالى مەن 33-1931-جىلدار ارالىعىندا مارقاكولدەن قىتايدىڭ قابا اۋدانىنا ءوتىپ كەتكەن قازاقتىڭ ۇرپاعىمىن. ال سول مارقاكول مەنىڭ اتا قونىسىم. قىتايدا تۋىلسام دا، مەنىڭ اتا-بابالارىمنىڭ، بىلايشا ايتقاندا جەتى اتامنىڭ سۇيەگى وسى مارقاكولدىڭ ار جاعىنداعى تەرەكتى دەگەن جەردە جاتىر. التاي تاۋىندا شاباق جايلاۋى دەگەن جەر بار. اتالارىمىز باي بولعان، سول جايلاۋدى جايلاعان ەكەن، ءالى كۇنگە دەيىن شاباق جايلاۋى دەپ ايتىلادى. كوردىڭىز بە، «ەردى ەلى ۇمىتسا دا جەرى ۇمىتپايدى» دەگەن قازاقتىڭ ءسوزى بەكەر ايتىلماعان. سول اتا- بابالاردىڭ رۋحىنا ارناپ 15-2014 -جىلدارى بەس جۇزدەي ادامنىڭ باسىن قوسىپ، قۇران-قاتىم تۇسىردىك.
- سىزدەر ەلگە قاي جىلدارى كەلدىڭىزدەر؟
- ءبىز، العاش تاۋەلسىزدىك جاريالانعان كەزدە 1991 -جىلدارى كەلدىك. قازىرگى مالىمەتتەرگە قاراعاندا ەلگە جالپى شەتتەگى قازاقتاردان 1 ميلليون استام قازاق كەلدى. قىتايدىڭ وزىنەن ەكى ءجۇز مىڭنان استام قازاق كەلدى دەيدى، ەگەر بۇل سان شىن بولسا، بۇل كەرەمەت كورسەتكىش. سەبەبى 200000 سانمەن مەملەكەت بولىپ وتىرعان ەلدەر بار. بۇل كوشتىڭ بۇگىندە ءدىل، ءدىن، ءتىل جاعىنان ەلىمىزگە ۇلكەن وزگەرىس اكەلگەنىن كورىپ، سەزىنىپ وتىرمىز. بۇل ءۇردىس ەندى قاراپ تۇرساڭىز، ۇلتقا، ەلگە ۇلكەن پايدا اكەلدى.
مۇندا كەلىپ ساۋدا-ساتتىق، اسپازدىق جاعىندا ءبىراز نارسەلەردى ۇيرەتتى. بالالار ءوسىپ جاتىر، وقىپ جاتىر. ءبىز 90-جىلداردىڭ باسىندا كەلگەندە الماتىداعى اسحانالاردى بىلەتىنبىز قانداي ەكەنىن. قازىر قانداي؟ بۇل ەل مەن ەل قوسىلىپ جاتقاننان كەيىن بولىپ جاتقان جاقسى جاڭالىقتار.
ال قىتايدا بىرەۋلەر 3 ميلليون كەيبىرەۋلەر ءتىپتى 5 ميلليون قازاق بار دەيدى. بولسىن، ايتقانى جاقسى، ءبىراق سەزىمگە بەرىلۋدىڭ، وتىرىك ايتۋدىڭ قاجەتى جوق. ناقتى ايتاتىن بولساق، 1,5 ميلليون قازاق بار، ودان اسپايدى. بۇل سان جالپى قىتايدى العاندا. ونىڭ ىشىندە ميلليونەر قازاقتار دا بار. شيجياڭ- ۇيعىر اۆتونوميالى ولكەسىندە، التايدا، ءۇرىمجىنىڭ وزىندە. سودان كەيىن قۇلجادا اۋقاتتى قازاقتار كوپ.
- قۇلجادا 24 ساعات قازاق تىلىندە حابار تاراتاتىن تەلەۆيدەنيە بار دەپ ەستىدىم، سول راس پا؟
- ءيا، بۇرىن جالپى قىتايدا تازا قازاق تىلىندە حابار تاراتاتىن بىرنەشە تەلەۆيدەنيە بولعان. ىشىندە ەڭ ءىرىسى ىلە-قازاق اۆتونوميالى وبلىسى، ونىڭ ورتالىعى قۇلجا قالاسىندا 24 ساعات، ياعني كۇندىز-ءتۇنى تازا قازاقشا باعدارلامالار تاراتاتىن جەرگىلىكتى تەلەۆيدەنيەسى بار ەدى. بەيجىڭدەگى قازاق راديوسى دا 24 ساعات قازاق تىلىندە سويلەيدى. شينجياڭ تەلەراديوكەشەنى بار، ولار دا قازاق تىلىندە حابار تاراتادى. ىلەدە، تارباعاتايدا، التايدا دا بار.
- بۇل نەنى بىلدىرەدى. قىتايداعى قازاقتىڭ ءدىڭىنىڭ مىقتىلىعى ما؟ ميللياردتاعان قىتايدىڭ اراسىندا وتىرىپ قازاقشا حابار تاراتىپ وتىرعانى...
- بۇل ءسوزسىز قازاقتىڭ مىقتىلىعى. ەگەر قازاق مىقتى بولماسا «ساعان تەلەارنا اشىپ بەرەيىك» دەپ ايتپايدى عوي ولار. بيلىكتە وتىرعان قازاقتان شىققان كادرلاردىڭ مىقتىلىعى. قازىر ايتادى ول جاقتاعى بيلىكتەگىلەر ساتقىن دەپ. ولار ساتقىن ەمەس. سول ەلدە قىزمەت ەتكەنى ءۇشىن ساتقىن بولا ما؟
مىسالى مەن قۇلجا قالاسىندا ىلە-قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق ءبىلىم بەرۋ مەكەمەسىنىڭ باسقارما باستىعى بولىپ ءبىراز جىل قىزمەت ەتتىم. مەن سول ءۇشىن ساتقىن بولامىن با؟ وكىنىشكە وراي وسىنداي وداعاي سوزدەرگە كوپتەگەن قازاق ەرەدى. وپپوزيتسيا دەگەندى ءبىر اتاق رەتىندە كورىپ الدى. كىم ايقايلاپ، ناداندىق ءسوزدى نەعۇرلىم كوپ سويلەسە بۇل باتىر دەپ ەسەپتەيتىن بولدى. سوڭعى بەس-التى جىلدا وسىنداي ىستەردى باستان كەشتىك. ءبىر ەسەپتەن ويلايمىن مۇنداي دا بولۋى كەرەك شىعار. ءبىز بۇدان ساباق الۋىمىز كەرەك. قازاقتىڭ بىرىگەتىن ءداۋىرى كەلدى دەپ ويلايمىن.
ساياسات دەگەندى اقىرىن، باپپەن جۇرگىزۋ كەرەك. كەيبىرەۋلەر بىردەن بيلىكتەگىلەر نەگە جالتاق، ورىستاردى، باسقالاردى نەگە قۋىپ شىقپايدى دەگەن سياقتى سوزدەر ايتادى. ونىڭ كوپتەگەن تاريحي سەبەپتەرى بار عوي، قۋىپ شىعۋ قيسىنعا دا كەلمەيدى. قۇدايعا شۇكىر، ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز دۇنيەجۇزى تانيتىن، كەي جاعىنان ءتىپتى ساناساتىن مەملەكەتكە اينالىپ كەلە جاتىر. وسى ءبىزدىڭ قۋانىشىمىز بولۋى كەرەك تە، ءاربىر وتانشىل، مەملەكەتشىل، ۇلتىن، جەرىن سۇيەتىن ازاماتتار وسىعان ءوز ۇلەسىن قوسۋى كەرەك دەپ بىلەمىن.
- اعا، ەندى ءوزىڭىز جايلى، شىعارماشىلىعىڭىزدان سىر تارقاتساڭىز. «اقىندىق تاڭىردەن بەرىلگەن ءتاتتى سىي» دەپ جاتادى، ءسىز ادەبيەتكە، جالپى ونەرگە قالاي كەلدىڭىز؟
- مەن 1952 -جىلى تۋىپ، ەر جەتتىم. كەيىن 60-جىلداردىڭ ورتاسىندا التايداعى سارسۇمبە دەگەن قالادا وقىدىق. التاي ايماعىنىڭ ورتالىعى - سارسۇمبە تاريحي قالا. ول كەزدە التايدىڭ مادەنيەت جاعىنان دامۋى وتە كۇشتى، زيالىلارى وتە مىقتى بولدى. بۇل قالاعا 31-جىلدارى ابايدىڭ تۋىس-تۋعاندارى 11 ادام بارىپ، گازەت شىعارۋعا تىكەلەي ارالاسقان. ابدىكارىم بولىس دەگەن قاراتايدىڭ بولىسى بارعان. ونىڭ شابدال، ءماناپ دەگەن ۇلدارى، زيالىلار بار، بارلىعى سول جەردە اتسالىسقان. وسى جاقتان باسپا ماشينەلەرىن اپارعان. ال ەندى تاكەجاندى بىلەسىز، سونىڭ ۇلى ءازىمباي، ونىڭ ۇلى بەردەش سوندا بولعان. ول 31-جىلدارى بارىپ، 55-جىلدارى عانا كەرى قايتقان ەكەن.
مۇندا كەڭەس وكىمەتى ورناپ، كۇشەيگەن سوڭ، وقىمىستى-زيالىلاردى تۇنشىقتىرىپ، جانشىپ، قىسىم كۇشەيگەن سوڭ، قازاق زيالىلارىنىڭ التاي جاققا اۋىپ بارۋى، ونىڭ مادەنيەتىنىڭ وركەندەۋىنە ۇلكەن اسەرىن تيگىزدى. ال ولاردىڭ ءجۇزىن كورىپ، سولاردان وقىعاندار سول جەردە مول بىلىمگە يە بولدى. ۇلكەن ادەبي ورتا قالىپتاستى. مەن 1966 -جىلى التاي ورتا مەكەبىنە وقۋعا باردىم. كەيىن قۇلجادا، جوعارى وقۋ ورنىندا وقىدىم. ودان كەيىن ءۇش جىل اسپيرانتۋرادا وقىدىم. ءبىراق، سول كەزدەگى مۇعالىمدەردەي ساپالى مۇعالىمدەردى مەن جوعارى وقۋ ورنىنان دا كەزىكتىرگەن جوقپىن.
ول جاقتاعىلار مۇنداعى قازاق اقىن-جازۋشىلارىنا وتە قاتتى ەلىكتەدى.
قاراڭعى قازاق كوگىنە،
ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولام.
قاراڭعىلىقتىڭ تورىنە،
كۇن بولماي ەندى كىم بولام؟ - دەگەن سۇلتانماحمۇت تورايعىردىڭ ولەڭدەرى ول جاقتا
كەرەمەت وقىلدى. سۇلتانماحۇتتىڭ ىقپالى ەرەكشە بولدى. كوبى سوعان ەلىكتەپ ولەڭ جازدى. ويتكەنى ول كەزدە الاشتىڭ اقىندارى تاۋەلسىزدىك تاقىرىبىنا كوپ جازدى عوي. الاشتىڭ «قىزىلدىڭ قاقپانىنان» ساۋ قالعاندارى سول جاققا قاشىپ باردى. سولاردى كورگەندەر ولارعا قاتتى ەلىكتەپ، ازاتتىقتى اڭساپ ولەڭ جازدى.
- سىزدەر دە سولارعا قوسىلدىڭىزدار ما؟
- ءبىز دە كەيىننەن سولاردىڭ بۋىنى بولىپ، سولاردىڭ سوڭىنا قوسىلىپ كەتتىك. مىسالى، باياندى ساپي ۇلى دەگەن اقىن بولدى:
كەۋدەمدى كەرە كۇرسىنىپ،
شىعاردىم قايعى جالىنىن.
ءۇمىتسىز، ويسىز تىرشىلىك،
جابىرقاۋ نەتكەن جارىعىڭ.
قايدا-قايدا ادۋىن جاس ادامدار،
تاقىمىندا بۇلقىنعان قاشاعاندار.
تاڭ الدىنان شۇيىلگەن ءتۇن بۇركىتىن،
قارسى الدىنان سۇپ-سۇلۋ توسادى اڭعار.
قىزىربەك ورال ۇلى دەگەن اقىن بولدى:
جاراتقان تاعدىر ەرەك ايلاسىمەن
و، اسپان سەن الەمنىڭ ايناسى ما ەڭ؟
دۇنيە كىپ-كىشكەنە تارىداي-اق
مەن ەندى قايدا بارام، قايدا سىڭەم؟!
عارىپحان دەيتىن اقىن بولدى:
باسىندا زاڭعار تاۋدىڭ الا شاتىر
قاتادى بۇلاقتارى بالاشا تىم.
تاۋ قانشا زاڭعار-بيىك بولعانى مەن
ول مەنىڭ تالابىمنان الاسا تۇر.
ءسادان ءانۋار دەگەن اقىن بولدى:
قارا جارتاس، اق جولاق قىران ۇشقان
حابارلاپ ۇيالارىن تۇر الىستان.
تۇپكىرىندە بولاشاق بۇركىت جاتىر
جارالعانداي قوماعاي قىزعانىشتان.
وسى سەكىلدى ولەڭدەردىڭ بارلىعى، ارينە مەن مىسال ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن عوي، سول ءبىزدىڭ جاس سانامىزعا، بالا يدەيامىزعا ەرەكشە اسەر ەتتى.
- ياعني، قىتاي قازاقتارىنىڭ ءتول اقىندىق سارىنى قالىپتاسقان بولىپ تۇر عوي؟
- ارينە، قالىپتاسقان وزىندىك اقىندىق سارىنى بار. قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلكەن ءبىر بۇتاعى. ءبىراق جەكە جاراتىلىس ەمەس. قازىر كەيبىرەۋلەر ايتادى موڭعوليا قازاقتارىنىڭ ادەبيەتى، ماقال-ماتەلدەرى، قىتاي قازاقتارىنىڭ ادەبيەتى، ماقال-ماتەلدەرى دەيدى. ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس. مەن ۇلتتى بولۋگە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىمىن. ءبىز ءبىر قازاقپىز، ءبىر حالىقپىز. ءبىزدىڭ تىلىمىزدە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ديالەكت جوق. بۇلار الاش يدەياسىن جالعاستىرۋدا جازىلعان ولەڭدەردىڭ مۇراگەرى. مەن دە سول اعالاردىڭ ولەڭىنەن كەيىن، سولارعا ەلىكتەپ «تۇعىرداعى بۇركىت» دەيتىن ولەڭ جازدىم.
تاس تۇلەك جىلجي الماي تۇعىرىنان
شەڭبەرلەپ ۇستاپ وتىر، قۋ توماردان.
قور بولىپ، قومدانادى قوس قاناتىن
قۇسا بوپ قاراي الماي توماعادان.
قوماعاي قانتالاعان ماس كوزدەرى
تۇمانتىپ كورەر ەمەس باسقا- وزگەنى
كۇلمەڭدەپ كەۋدەسىندە قۇزعىن وتىر
جەم قىلىپ جازىعى جوق جاس پەندەنى.
وسىلاردىڭ بارلىعىندا، جاڭا وقىعان ءبىر-ءبىر شۋماق ولەڭدەردە ساياسي ءتۇس، ساياسي استار بار. اقىندار تىكە ايتپادى. وقۋشىعا ويلاناتىن مۇمكىندىك قالدىرىپ كەتتى. ءبىزدىڭ كەزىمىزدە ولەڭدى ۇزاق جازۋ بولمادى. ۇزىن ولەڭ 5-10 شۋماق بولمادى. كەيىن عوي، نەعۇرلىم ۇزىن بولسا سوعىرلىم جاقسى شىعار دەپ، مەتر- مەتر، قۇلاش- قۇلاش ەتىپ جازادى. مەنىڭ ويىمشا الاش اقىندارى ءمىرجاقىپتاردىڭ، سۇلتانماحمۇتتاردىڭ، سولار قالىپتاستىرعان ادەبيەتتىڭ سارقىنى سول جاققا اعىپ باردى. سول يدەيانى جالعاستىردى. مەن سونى جالعاستىرعان اعالارىما راحمەت ايتقىم كەلەدى وسى كۇنى.
- قازىر قازاقستاندا مىناداي تۇسىنىك بار، ورىسشا قوسپاي تازا قازاقشا سويلەسەڭ، «سەن قىتايدان كەلگەنسىڭ با؟» دەيدى. جوق، نەگە ولاي دەدىڭ دەسەڭ، «ءسىز تازا قازاقشا سويلەپ تۇرسىز عوي» دەيدى. ياعني ايتقىم كەلگەنى، قىتايداعى قازاقتاردا تىلدىك قورىمىز سول كۇيىندە ساف التىنداي ساقتالىپ قالعان سياقتى...
- ءيا، ول جاقتا ءتىل جاقسى ساقتالدى. وتە جاقسى بولاتىن. ءبىراق قازىر ول جاقتا دا وزگەرە باستادى، قازىر اۋدارما ءتىل كىرىپ كەتتى. بۇرىنعى كەزدەگى كىتاپتاردى وقىساڭ، مىسالى احمەت بايتۇرسىن ۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى، ولاردان ءبىر اۋدارما، بوتەن ءسوز تابا المايسىڭ عوي.
- قىتايداعى قازىرگى قازاقتىڭ ىشىندە ەلىمىزگە تانىلماي جاتقان ادەبيەت پەن ونەردىڭ سوم تۇلعالارى بار ما، بار بولسا ءبىر-ەكەۋىنە توقتالىپ وتەسىز بە؟
- جالپى قازاققا تانىلماي جاتقان اقىندار كوپ قوي. قىتايدا 70-جىلداردان كەيىن ءبىر كەڭ زامان، كەرەمەت جايلى ءداۋىر بولدى. سول كەزدە 300 دەن استام رومان شىققان ەكەن، باسپادان! قىتاي قازاقتارىنىڭ وزىنەن. ول از دۇنيە ەمەس قوي. ونىڭ مۇمكىن ساپاسىزى دا بار شىعار، ءبىراق دەگەنمەن دە ساننان ساپا شىعادى عوي. سان بولۋى كەرەك، ساننان كەيىن ساپاعا وتەدى. ساندىق باسىمدىق الماي ەشكىم ەشقانداي جەتىستىككە جەتە المايدى.
- ناقتى كىمدەر بار؟ وسى ءسىزدىڭ سۇحباتىڭىزدى وقىپ، كەيىن جاس ىزدەنۋشى-عالىمدار ىزدەنەر دەپ سۇراپ وتىرعانىم عوي.
- ونداي اقىن-جازۋشىلار كوپ. ماسەلەن ءشامىس قۇمار دەگەن جازۋشى بار، شاكەن وڭالباي دەگەن اتاڭ بار، سەكسەننىڭ ىشىنە كەلدى. جاقىپ مىرزاحان دەگەن بار. ودان بولەك وسى جاققا كەلگەن مىقتى ادامدار بار. ولار كوپ. ماعاز سۇلەيمەن دەگەن بار. اسىلبەك ساقىش دەگەن بولدى، قايتىس بولىپ كەتتى. 40 تان استام پوۆەست جازعان.
ەلگە كەلگەن ساپان نايمان دەگەن، ءوزىن س. نايمانعازى دەپ اتايدى. سول ادام قىتايشا- قازاقشا بەس سوزدىك جاسادى. قازاقتىڭ كونە سوزدەرىنەن ءبىر سوزدىك جاسادى. ول عاجاپ جان ەندى، ونىڭ «كوك سوزدىگى» دەگەن بۇكىل قازاقتى سۋاردى. قازىر وسىندا، جاسى 83 كە تايادى، ۇزىناعاشتا تۇرادى. جاقىندا ءومىرباياندىق رومان جازىپ شىعىپتى.
ءسالي سادۋاقاس دەگەن كىسى بار، جاسى 81 گە كەتتى. ول كىسى ۇزاق جىل شينجياڭ جازۋشىلار وداعىنداعى «شۇعىلا» دەگەن جۋرنالدى 40 جىل باسقاردى. قازىر وسىندا، جاي عانا قاراپايىم ادام، ەشكىم ىزدەپ جاتقان جوق.
جۇماباي ءبىلال دەگەن جازۋشى بار، قىتايدا قىتاي تىلىندە 8 توم، قازاقشا 10 تومدىعى جارىق كورگەن. مىنا قاسكەلەڭدە تۇرادى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا مۇشەلىكتە دە جوق. احمەتوللا قالي دەگەن بولدى، قايتىس بولىپ كەتتى. «اردا التاي» دەگەن رومان جانە 5-6 پوۆەست جازعان.
جاقسىلىق ءساميت ۇلىن بىلەتىن شىعارسىڭ، «الاساپىران»، «قاھارلى التاي»، «اق ساۋلە»، «اق بىلەك» دەگەن پوۆەستەرى بار. «الاساپىران» كىتابى تۇرىك تىلىنە اۋدارىلعان. قاجىعۇمار شابدان ۇلىن بىلەسىڭ «قىلمىس» رومانىن جازىپ قالدىرعان.
- قازىر ەلىمىزگە موڭعوليادان، وزبەكستاننان، اۋعانستاننان دا قانداستارىمىز كەلىپ جاتىر عوي. جالپى سولارمەن بايلانىسىڭىز بار ما؟ ونەرىمەن، ونىڭ ىشىندە اقىندىق ونەرمەن تانىلعاندارعا توقتالا كەتسەڭىز، كىمدەردى اتاپ وتەر ەدىڭىز؟
- مەنىڭ ولارمەن كوپ بايلانىسىم جوق، موڭعوليادان كەلگەن باقىتبەك ءبامىش دەگەن اقىن بار، جۋراليست ەسەنگۇل كاپ قىزىنىڭ كۇيەۋى. وسى كىسىنىڭ ولەڭدەرىن وقيمىن. جاقسى جازادى. ودان بولەك وزبەكستاننان، قاراقالپاقستاننان كەلگەن ءبىر قازاق ادەبيەتتانۋشى عالىم بار ەكەن، مەن ونى ءوزىم كورمەگەنمىن. ەسىمىن ۇمىتىپ وتىرمىن. ول ولەڭ وقىعاندى، جۇرتتىڭ كىتابىن وقىعاندى ۇناتادى ەكەن. ءبىر كىتابىم قولىنا تۇسكەن ەكەن. مەنىڭ ولەڭدەرىم پاتريوتتىق باعىتتا عوي. ول دا شەتتىڭ قازاعى عوي، قايتكەنمەنەن. سودان ول مەنىڭ ولەڭدەرىمدى كوپ وقىپ ناسيحاتتاپ ءجۇر ەكەن. قازىر تارازدا تۇرادى. راحمەت ايتامىن.
- قىتايدا العان ءبىلىمىڭىز بەن تاجىريبەڭىز قازاقستاندا كادەگە جارادى ما؟ سۇراعىم كەلىپ وتىرعانى ءسىز كەزىندە «ارعى بەتتە» ۇستازدىقپەن دە، جۋرناليستيكامەن دە اينالىسىپسىز، وسىلار جايىندا ايتا وتىرساڭىز.
- ءيا، مەن ول جاقتا ۇستازدىقپەن دە، جۋرناليستيكامەن دە اينالىستىم. ءتىپتى «ىلە اعارتۋ» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ قىزمەت ەتتىم. مەن العاش قازاقستانعا كەلگەندە 1998 -جىلى اباي اتىنداعى پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اسپيراتۋراسىندا وقىدىم. ءجادي شاكەن ۇلى، بولات بوپاي بار بارلىعىمىز بىرگە وقىپ بىتىردىك. وسى كۇنگە جەتكەنىم سول جاقتا العان ءبىلىمىمنىڭ جەمىسى عوي. سول جاقتا باستاپ جازعان ولەڭدەرىم «دالا دابىلى»، «التاي اياسىندا»، «بايشەشەك» اتتى ۇجىمدىق پوەتيكالىق جيناقتارعا ەندى. سونداي-اق «اق جايقىن» دەگەن جانە جاقىندا عانا «اق نايزا» دەگەن اتاۋمەن جىر جيناقتارىم جارىق كوردى.
- شابىتتى قايدان نەمەسە نەدەن الاسىز؟
- شابىت دەگەن اركىمدە ءارتۇرلى عوي. كەيدە قۇيىلىپ، توگىلىپ، اۋىزعا ءبىر ءسوز كەلسە، سونىڭ اينالاسىنا سوزدەر جينالىپ، بىرنەشە شۋماق بولىپ كەپ قالادى. سول ساتتە جازىپ الا قويۋعا تىرىسامىن. كوبىنە جازىپ الا الماي قالاسىڭ. ۇمىتىلىپ قالادى. ءبىراق مەن انانى كورىپ، مىنانى كورىپ شابىتتانىپ كەتەمىن دەپ ايتا المايمىن.
اتا-بابانىڭ قانىنان شىعار، اقىندىق قاسيەت، ءبىزدىڭ تەگىمىزدە دە بولعان. شەشەم مارقۇم ايتىس اقىنى بولعان، شوكەك بورىكباي قىزى دەگەن. بەيسەن دەگەن ناعاشىم بولدى، 100 گە تاياپ قايتىس بولدى. ول كىسى دە اقىن ەدى.
اقىننىڭ ولەڭى ءوزىنىڭ يدەياسىمەن قۇندى. مەنىڭ ولەڭدەرىمنىڭ كوبى پاتريوتتىق تاقىرىپتا. وتانشىلدىق، وتاندى ءسۇيۋ، تاۋەلسىزدىكتى اڭساۋ تاقىرىبىندا. قىتايدان كەلگەن بەتتە وتباسى، بالا- شاعا قامىمەن ءجۇردىم. بىرەۋگە سۇعىنىپ، جالپاقتاپ جۇرەتىن ادام ەمەسپىن. وسى جاققا كەلگەن سوڭ، ەشبىر گازەتتى ىزەمەدىم. ەشكىمگە الاقان جايمادىم. سوندان ءبىر كۇنى «ءۇش قوڭىر» دەگەن گازەت بار ەكەن، سونىڭ رەداكتورى بولات دەگەن جىگىت ۇيدەگى جەڭگەڭە «ماعان حابارلاسسىن» دەپ تەلەفونىن قالدىرىپتى. وعان ارعى بەتتەن كەلگەن ءالىمجان ءاشىم دەگەن جۋرناليست: «سلامحات دەگەن اعا جاقسى اقىن ەدى. سول كىسى شەتتەپ قالدى» دەپ.
«ءوي، وندا ول كىسىنىڭ ولەڭدەرىن باسىپ شىعارايىق» دەگەن ەكەن. سودان حابارلاسىپ، باردىم. مەنىڭ بىرنەشە ولەڭدەرىمدى باستى. سودان كەيىن كىتابىڭىزدى نەگە بەرمەيسىز دەيدى. مەن ايتتىم، مەنىكى تۇگەل توتە جازۋمەن جازىلعان دەپ. رەداكسيادا گۇلجانات شوناباي دەگەن قىز بار ەكەن، سول قىز ايتتى «اعا، مەن سىزگە كومەكتەسىپ، كوشىرىپ، باسىپ بەرەيىن» دەدى. شىنىمەن كوشىرىپ بەردى، «اق جايقىن» دەگەن كىتابىمدى. سول ارادا مەن قىتايعا بارعانمىن، ال ۇيدەگى جەڭگەڭ كىتاپتى قالاي دا شىعارامىز دەپ بۇكىل التىن اشەكەي بۇيىمدارىن ساتىپ جىبەرىپتى. وسىلاي ۇيدەگى كىسىنىڭ دەمەۋشىلىگىمەن «اق جايقىن» كىتابىم جارىق كوردى (كۇلەدى).
بايقاعانىم، قازىر رومان جازاتىن ءداۋىر ەمەس ەكەن. قىسقا جازۋدىڭ ءداۋىرى. رومانشىلدىقتان كورى ءومىرباياندىق جازبا ءوتىمدى. ەستەلىكتەر جازۋ كەرەك ەكەن.
- بالا-شاعا، نەمەرە-شوبەرە بار شىعار؟ بوس ۋاقىتتا نەمەن شۇعىلداناسىز؟
- مەنىڭ ءتورت قىزىم بار. بىرەۋى مۇعالىم، بىرەۋى جۋرناليست، باۋىرجان جاقىپتىڭ شاكىرتى. بوس ۋاقىتىمدا تاريحقا قاتىستى كىتاپتار وقيمىن. ءبىراق تاريحي رومانداردى تاريح دەپ قابىلدامايمىن. وندا قوسپا نارسەلەر كوپ قوي.
بىزگە وتكەنگە جابىسا بەرۋدىڭ قاجەتى جوق، ءبىز ەندى وسى زاماننىڭ نارسەسىن جازۋىمىز كەرەك. ءبىز قازاقتى ۇيىستىرۋعا جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك.
- ماراپات، سىيلىقتارعا كوزقاراسىڭىز قالاي؟ ونى دا قازىر بىرەۋلەر بيزنەسكە اينالدىرىپ الدى...
- مەن سىيلىق العان اقىننان سىيلىق الماعان ونەر ادامدارىن، اقىن-جازۋشىلاردى شىنايى دەپ ويلايمىن. قوعامنىڭ ءار سالاسىنداعى ماماندارعا دا سونداي كوزقاراستامىن. سەبەبى كەڭەس كەزىندەگى لەنيندىك سىيلىق، قىزىل تۋ سەكىلدى وردەندەر قازىر دالادا جاتىر، بالالار دا وينامايدى. انا جىلى «ارىستان» بازارىندا ورىس كەمپىر «قىزىل تۋ»، «لەنين» وردەندەرىن ساتىپ وتىر ەكەن، قۇنى 5000 تەڭگە. قۇنى وسىنشالىقتى دارەجەگە ءتۇسىپ كەتتى. مىسالى مۇقاعالي ماقاتايەۆ ءبىر رەت تە ماراپاتتالماعان اقىن عوي. سول مۇقاعاليدان ارتىق كىسىمسىپ، سودان ارتىقپىن دەپ جۇرگەندەر قازىر نە بولدى. بىرەۋى ەلدىڭ ەسىندە جوق. ال مۇقاعالي شىن مانىندە حالىقتىڭ جۇرەگىندە قالدى.
قازىرگى اباي اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر سالاسىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىقتى بەرۋ مەحانيزمدەرىن ءالى دە جەتىلدىرۋ قاجەت دەپ بىلەمىن. ونى جوعارى جاق بەلگىلەمەۋى كەرەك. ونى ادەبيەت جونىندەگى كوللەگيا بەلگىلەۋى ءتيىس. ونىڭ قۇرامى جىلدا وزگەرىپ وتىرۋى قاجەت. مىسالى قىتايدا مەملەكەتتىك سىيلىق دەگەن جوق، ءبىراق سونىڭ دەڭگەيىندەگى ماو دۋن سىيلىعى بەرىلەدى. ماو دۋن دەگەن جازۋشى بولعان. سول ءوزى قالدىرىپ كەتكەن قورى ۇيىمداستىرادى. نوبەل سىيلىعى سياقتى. سول قوردىڭ سىيلىق تابىستاۋ القاسىنىڭ قۇرامىنا ءار ولكەنىڭ جازۋشىلارىنان وكىلدەر قاتىسىپ وتىرادى. قۇرامى جىل سايىن وزگەرىپ تۇرادى. وندا تامىر- تانىستىق، جەمقورلىق دەگەن بولمايدى.
- الداعى ۋاقىتقا قانداي جوسپارلارىڭىز بار؟ ەلگە ايتار تىلەگىڭىز بار بولسا، جەتكىزەيىك!
- مەنىڭ كوپ قولجازبالارىم بار، الدا سولاردى رەتتەپ جيناقتاسام دەيمىن. ەلىمىز امان بولسىن. اللا تاعالا حالقىمىزعا ەڭبەكشىل رۋح بەرسىن. قازىر قازاقتىڭ سانى %70 استى عوي، ءتىلىمىز دامي بەرسىن. الدا بار جاقسىلىقتار بولادى دەپ ويلايمىن.
داۋرەن ماقسۇتحان ۇلى
سۋرەتتى تۇسىرگەن اۆتور
