سابەت وداعىنان 70 جىلدا 20 ادام عانا قاجىلىققا بارعان
جالپى، تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا، سول زامانداعى قاجىلىققا قاتىستى مۇراعات قۇجاتتارى ءالى كۇنگە دەيىن جابىق.
قازاق دالاسىنا يسلامنىڭ تارالۋى مەن قاجىلىققا بارۋشىلىق شامامەن VIII عاسىردىڭ باسىنان باستالعان. ەستە جوق ەسكى زاماندى قويا تۇرىپ، بەرىگە كوشسەك، رەسەيدىڭ قول استىنا قارايتىن مۇسىلمان جۇرتىنا مەككەگە قاجىلىققا بارۋعا رۇقسات بەرەتىن العاشقى جارلىققا يمپەراتور ءبىرىنشى الەكساندر 1803 - جىلى 23 - ناۋرىزدا قول قويعان ەكەن. 1818 - 1864 - جىلعى كاۆكاز سوعىسىنا، قازاق دالاسىنداعى كەنەسارى حاننىڭ جورىعىنا بايلانىستى رەسەي بيلىگىنىڭ قاجىلىققا باراتىن مۇسىلماندارعا ءتولقۇجات بەرۋى قيىنداي ءتۇسىپتى.
ول زاماندا مەككە مەن ءمادينا وسمان يمپەرياسىنا قاراعان. اتا جاۋى تۇركيانىڭ قاجىلىق ارقىلى ۇلكەن ماتەريالدىق بايلىققا كەنەلەتىنىن، سول ارقىلى اسكەري كۇش- قۋاتى ارتا تۇسەتىنىن رەسەيدىڭ قالاماعانى بەلگىلى. ارينە، ونىڭ ۇستىنە قاجىلىق تۇسىندا بولۋى مۇمكىن ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلاردان ساقتانۋ دا بارى انىق.
1876 - 1878 - جىلدارى رەسەي مەن تۇركيانىڭ اراسىنداعى ساياسي جاعدايدىڭ شيەلەنىسۋىنە بايلانىستى قاجىلىققا دەگەن تالاپ كۇشەيتىلىپ، قاجىلار بۇرىنعىدان دا قاتاڭ باقىلاۋعا الىنىپ، قۇپيا پوليتسيا ىزدەرىنە ىندەتە تۇسكەن. ورىس شەنەۋنىكتەرى تۇركيا ارقىلى قاجىلىققا بارۋشىلار ءدىني ادەبيەتتەر اكەلىپ، ەل اراسىندا ۇگىت- ناسيحات جۇرگىزەدى دەپ قورىققان. قاجىلاردان تاركىلەنگەن ءدىني ادەبيەتتەر سانكت- پەتەربۋرگتەگى سەنزورلىق كوميتەتتىڭ سۇزگىسىنە جىبەرىلگەن. قىسقاسى، وسىنداي ءتۇرلى شەكتەۋلەردىڭ كەسىرىنەن 19 - عاسىردا بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسىنان شامامەن 10 مىڭداي عانا مۇسىلمان قاجىلىققا بارعان ەكەن. ەگەر مۇنى بۇگىنگىمەن سالىستىرار بولساق، 2010 - جىلى تەك ءبىر جىلدا عانا رەسەي فەدەراسياسىنان 20 مىڭنان اسا ادام قاجىلىققا بارىپتى.
قازاق قاجىلارى ەرتەدە مەككە- مادينەگە قاجىلىق ساپارىنا سامارقاند ارقىلى يران، وعان قوسا، ىستامبۇل ارقىلى دا بارىپ جۇرگەن. ابايدىڭ شاكىرتى، ويشىل اقىن شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى 1905 - جىلى مەككە ساپارىندا ىستامبۇلعا سوعىپ، قالانىڭ باستى كىتاپحانالارىندا ايلاپ وتىرىپ ىزدەنگەن. جالعىز قازاقتار ەمەس، رەسەي مەن كاۆكاز جانە ورتا ازيا مۇسىلماندارى قاسيەتتى مەككە مەن مادينەگە كوبىنەسە ىستامبۇل قالاسى ارقىلى بارعان. قارا تەڭىزدىڭ جال- جال تولقىندارىنان شارشاعان قاجىلار وسى جەردە تىنىعىپ، ءال- اۋقات جيىپ، ارى اتتانۋعا مۇمكىندىك العان.
ورتا عاسىردا ورتا ازيادان ىستامبۇلعا جەتۋ ءۇشىن تۇتاس ءبىر ايدان استام ۋاقىت كەتسە، XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ، تەحنيكالىق پروگرەستىڭ (پويىز بەن پاراحود) ارقاسىندا ول جول ايتارلىقتاي قىسقارعان. تۇركىستاننان قاجىلىققا اتتانۋشىلار كوبىنەسە كراس- نوۆودسكىگە تەمىر جولمەن جەتىپ، ودان ارى - باكۋگە، ودان ودەسسا سۋ جولى ارقىلى ىستامبۇلعا پاراحودپەن بارعان. سونداي- اق تاشكەنت پەن بۇحارادان - تۋلاعا، ودان ارى ودەسساعا دەيىن پويىزبەن بارعان.
ىستامبۇلدان ول زاماندا مەككە مەن مادينەگە بەيرۋت ارقىلى حيجاز تەمىر جولىمەن تۋرا مادينەگە دەيىن، بولماسا جيدداعا دەيىن - پاراحودپەن، ودان ارى مىسىر ارقىلى تەمىر جولمەن باراتىن بولعان. اقىن شاكارىم قاجىنىڭ مەككەگە پويىزبەن باردىم دەيتىنى راس.
ول زاماندا مەككە مەن ءماديناعا اتپەن، تۇيەمەن باراتىنداردىڭ بارۋ- كەلۋ جولىنا ءبىر جىلدان استام ۋاقىت كەتكەن. قۇنانباي قاجىنىڭ دا سونشاما ۋاقىت جۇرگەنى بەلگىلى. 1897 - جىلى 15- اقپاندا سەمەيدەن شىققان قۇربانعالي حاليد ءماديناعا 1898 - جىلى قاڭتار ايىندا ءبىر- اق جەتىپتى. سوندا ول رەسەي، پولشا، اۆستريا، ۆەنگريا، بولگاريا، تۇركيا، پاكستان، يەرۋساليم، مىسىر جەرىن باسىپ ءوتۋ ارقىلى ساۋد ارابياسىنا ارەڭ تابانىن تيگىزىپتى.
سول زاماندا قازاق قاجىلارىنىڭ ورتادان اقشا جيناپ، مەككە مەن ءمادينادا ءتورت- بەس قوناقۇي سالدىرعانى تاريحتان بەلگىلى. سونىڭ ىشىندە حالىققا كەڭىنەن بەلگىلىسى - قۇنانباي قاجى سالدىرعان تاكيا. بۇل جايىندا احات شاكارىم ۇلى بىلاي دەپ جازادى: «1874 -جىلى قۇنانباي 70 جاسىندا مەككەگە بارماق بولادى. ەلىن جيىپ الىپ، باتاسىن الادى.
.. .قۇنانباي مەككەگە بارعان سوڭ، ونداعى جالپى جاعدايمەن تانىسادى. وندا ناشار، كەدەي ادامدار كەلسە، تۇسەتىن تەگىن ورىننىڭ جوقتىعىن بايقايدى. وسى ويمەن:
«ءبىز وسىندا قۇداي جولى دەپ كەلدىك، ءبارىمىز دە ناشار ەمەسپىز، قاراجاتىمىز بار. ال قولىندا قاراجاتى جوق، كەمتار كەلسە قايدا جاتپاق؟ پۇل تولەپ جاتۋعا شاماسى كەلمەسە، نە ىستەمەك؟ سوندىقتان ءبىز قالتامىزدان اقشا جيناپ، ءبىر جاتاقحانا سالدىرىپ، وعان ناشار، كەمتارلار جاتسا، ۇلكەن ساۋاپ بولماي ما؟ جانە قۇر قاجى بولىپ قايتقانعا ءماز بولماي، حالىققا، ونىڭ ىشىندە ناشارلارعا جاردەمى تيەتىن ءىس ىستەپ قايتقانىمىز ءجون ەمەس پە؟ ءبىزدى كورىپ تاعى يگىلىكتى ءىس ىستەپ، بىرتە- بىرتە ۇلكەن ساۋاپ ىستەر ىستەلىپ جاتپاي ما؟ « دەيدى.
وسىنى ايتقان سوڭ قازاق قاجىلارى ورتالارىنان اقشا جيناپ، بۇل ءىستى باسقارىپ، ورىنداۋدى قۇنانبايعا تاپسىرادى.
قۇنانباي اعاشتان استىلى- ءۇستىلى ۇلكەن جاتاقحانا سالدىرىپ، وعان قاناتباي دەگەن ادامدى كۇزەتشى، باسقارۋشى ەتىپ تاعايىنداپ قايتادى».
ارينە، مەككەدەگى قوناقۇيدى قۇنانباي جالعىز سالماعان، ول قۇنەكەڭمەن بىرگە بارعان بىرنەشە قاجىنىڭ قارجىسىنا سالىنعان. قۇنابايدىڭ مەككەدە سالدىرعان قوناقۇيىنىڭ جاي- جاپسارىن تولىق بىلگىسى كەلەتىندەرگە قالامگەرلەر بەيبىت ساپارءالى، راحىمجان وتاربايەۆ، ءسابيت سالقىن ۇلىنىڭ جازبالارىن وقۋعا كەڭەس بەرەمىز.
ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ 2000 - جىلى 1 - قاراشادا قازاقستانعا ارنايى كەلگەن ساۋد ارابياسى كورولدىگى پرەمەر- ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى، قورعانىس ءمينيسترى سۇلتان بين ابدەل ءازيز ءال- ساۋدقا قۇنانباي قاجىنىڭ 1875-1876 - جىلدارى مەككەدە سالدىرعان قوناقۇيىن ىزدەۋ مەن قالپىنا كەلتىرۋگە كومەكتەسۋىن وتىنگەن بولاتىن. ودان بەرى ون ءتورت جىل وتكەنمەن، قوناقۇي تابىلعان جوق. ارينە، قۇنانباي زامانىنان بەرى قاسيەتتى قاعبانىڭ الدەنەشە رەت كەڭەيتىلگەنى، سوعان وراي قۇنانباي «تاكياسىنىڭ» بۇزىلىپ كەتكەنى كۇمانسىز. دەگەنمەن مەككەنىڭ مۇراعاتىنان قۇنانباي قاجى سالدىرعان قوناقۇيدىڭ قۇجاتتارى تابىلعانداي جاعداي تۋسا، سول ارقىلى قالپىنا كەلتىرۋگە دە مۇمكىندىك تۋاتىن سياقتى. ول بولسىن- بولماسىن، بولاشاقتا مەككە قالاسىندا قۇنانباي قاجى اتىنداعى ءزاۋلىم قوناقۇي بوي كوتەرىپ جاتسا، ول دا ءبىر عاجاپ ەمەس پە؟!
تاريحقا ۇڭىلسەك، قازاق دالاسىنداعى يسلام فاكتورىنا پاتشالىق رەسەي ساياساتى ەكىجاقتى كوزقاراس ۇستانعانىن بايقاۋعا بولادى. ءبىر جاعىنان، ورىس شەنەۋنىكتەرى كوشپەندى قازاقتى باعىندىرۋ ءۇشىن تاتار مولدالارى ارقىلى ءدىني ينستيتۋتتاردى دامىتۋعا تىرىسسا، ەكىنشى جاعىنان ورتا ازيادان شىققان قوجالاردىڭ ىقپالىن بارىنشا السىرەتۋگە تىرىسىپ، يشاندار مەن ۇلەمدەردىڭ جولىن ۇنەمى كەسىپ وتىرعان. بۇل كەزەڭدە قازان، ورىنبور، ۆەرنىي شاھارلارىندا اراب، پارسى، شاعاتاي، تاتار، قازاق تىلدەرىندە ىشىندە قاجىلىققا بايلانىستى كىتاپتار دا بار ءدىني ادەبيەتتەر ەداۋىر باسىلىپ شىققانىن كورۋگە بولادى. مەككەگە قاجىلىق باعىتى دا ءبىر جولعا قويىلا باستاعان.
مۇراعات قۇجاتتارى بويىنشا قازىرگى قازاقستان جەرىنەن ول زاماندا ناقتى قانشا ادامنىڭ قاجىلىققا بارعانىن تولىق انىقتاۋ مۇمكىن بولماپتى. سوعان قاراماستان، قاجىلىققا بارۋشىلار سانى جىل سايىن ارتا باستاعانىن بايقاۋعا بولادى. «تۇركىستان ۆەدومستۆوسى» گازەتىنىڭ جازۋىنشا، 1913 - جىلى تۇركىستاننىڭ قازاعى مەن تاتار، سارتتاردى قوسقاندا قاجىلىققا بارۋشىلار سانى ءبىر جىلدا 50000 ادامعا جەتىپتى. وسىدان- اق كەڭەس وكىمەتى ورناعانعا دەيىن تۇركىستان ولكەسىندە يسلام ءدىنىنىڭ قانشالىقتى كەڭ قانات جايىپ، ءوسىپ- وركەندەگەنىن انىق بايقاۋعا بولادى. بۇعان يسلام ءدىنىنىڭ قاشاننان ءىرى ورتالىقتارى بولعان سامارقاند پەن بۇحارانىڭ تيگىزگەن ىقپالى ۇلكەن.
كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن يشاندار مەن مولدالاردى قامشىمەن قويداي قۋىپ، يتجەككەنگە جەر اۋدارعانى، مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەردىڭ استىق قويماسى مەن مال قوراعا اينالدىرىلعانى بەلگىلى. مەككەگە قاجىلىقتىڭ جولى ءبىرجولا كەسىلەدى. دەگەنمەن 70 جىلدىق كەڭەس بيلىگى تۇسىندا 20 داي ادامنىڭ اياعى قاسيەتتى جەرگە تيگەن ەكەن. سونىڭ ءبىرى - 1949 - جىلى قاجىلىققا بارعان ءسادۋاقاس عىلماني. بۇل كىسى - 1890 - جىلى اقمولا وبلىسىنىڭ مالتابار اۋىلىندا تۋىپ، تەرەڭ ءدىني ءبىلىمىنىڭ ارقاسىندا يمام بولىپ، مەدرەسە اشقان عۇلاما ادام. قازىر استانا قالاسىندا ءسادۋاقاس عىلماني اتىنداعى مەشىت بار.
1958 - جىلى جاڭا سەمەي مەشىتىنىڭ يمام- حاتىبى بولعان 66 جاستاعى احمەتسافا قالدىباي ۇلى دا قاجىلىققا بارعان ەكەن. ونىڭ اكەسى قالدىباي قاجى لەپسى ۋەزىنىڭ ءدىني كوسەمى بولىپتى، XIX عاسىردىڭ اياعى مەن XX عاسىردىڭ باسىندا ەكى رەت قاجىلىققا بارعان كىسى ەكەن.
1970 - جىلى مىسىردا وتكەن حالىقارالىق كونفەرەنسياعا قازاقستان دەلەگاتسياسىن باستاپ بارعان ك س ر و جوعارعى كەڭەسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، بەلگىلى جازۋشى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ءادي ءشارىپوۆ كرەملدەن ارنايى رۇقسات الىپ، مەككەدە قايتىس بولعان اكەسى ءشارىپتىڭ باسىنا بارىپ قايتقان. 1916- جىلى اكەسى قايرانبايمەن بىرگە قاجىلىققا بارعان ءشارىپ سول كەزدە جيىرمادان اسقان جاس جىگىت، مەككەدە اۋرۋدان كوز جۇمعان ەكەن.
تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا قازاقتاردىڭ مەككەگە قاجىلىققا بارۋىنا داڭعىل جول اشىلدى. 1991 - جىلى تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىندا تۇڭعىش رەت 20 ادام قاجىلىققا بارىپ قايتتى. 1993 - جىلى ەلباسى ن. نازاربايەۆ الماتىنىڭ ورتالىق مەشىتىندە قاجىلىققا اتتانۋشى 300 ادامعا ءسات ساپار تىلەدى. ال بۇگىندە قازاقستاننان قاجىلىققا بارۋشىلارعا ساۋد ارابياسى جىل سايىن بەس مىڭ ادامعا كۆوتا بولەتىنى بەلگىلى.
تاشەنوۆ تورەعالي
«ايقىن»
