ايەلدىڭ باسىنا قايعى شاقىراتىن 6 نارسە
راسىمەن دە، ءبىر- بىرىنە كيىم، قورعان، تىنىشتىق، تىنىم بولۋى ءۇشىن جاراتىلىپ، اللا ارالارىنا مەيىرىم مەن ماحاببات سالعان ەر مەن ايەل - ءبىر- ءبىرىن تولىقتىرۋشى. ارتىقشىلىقتارىن ايەلدەرگە: «كۇيەۋلەرىڭ - ءجانناتتارىڭ»، «جارىڭنىڭ رازىلىعى - اللانىڭ رازىلىعى» دەپ، ەركەكتەرگە: «ارالارىڭداعى جاقسىلارىڭ - ايەلدەرىڭە جاقسى بولعاندارىڭ»، «دۇنيەدەگى ەڭ جاقسى نىعمەت - ساليقالى ايەل» دەپ تۇسىندىرگەن يسلام، دۇرىس وتباسىلىق ءومىردى قالىپتاستىرۋ جولىن دا كورسەتىپ قويعان.
الايدا كەيدە ەرلى- زايىپتىلاردىڭ ومىرىندە كەلىسپەۋشىلىكتەر مەن تۇسىنىسپەۋشىلىكتەر بولىپ تۇرادى ءارى مۇنىڭ ەڭ نەگىزگى سەبەبتەرىنىڭ ءبىرى - ايەلدىڭ كۇيەۋىنە قىرسىعۋى مەن باعىنباۋى. اللا تاعالا بۇل تۋرالى: «ال سونداي- اق ايەلدەردىڭ باعىنباۋىنان قاۋىپتەنسەڭدەر، سوندا ولاردى ناسيحاتتاڭدار جانە توسەكتەرىڭدە تاستاپ قويىڭدار. (ودان بولماسا) ولاردى ۇرىڭدار. ال ەگەر ولار سەندەرگە بوي ۇسىنسا، وندا ولارعا قارسى جول ىزدەمەڭدەر» دەگەن. («نيسا» سۇرەسى، 34-ايات).
يمام يبن قۋداما: «قىرسىقتىق» (ءان- نۋشۋز) ۇعىمىنىڭ ماعىناسى - بۇل ايەلدىڭ اللا وعان كۇيەۋىنە قاتىستى مىندەتتەگەن ماسەلەلەرىندە كۇيەۋىنىڭ ءتىلىن الماۋى» دەيدى.
ءاربىر مۇسىلمان ايەل ءوز موينىنداعى كۇيەۋىنىڭ حاقىلارىن ءبىلۋى جانە ۇلى اللا ونى وسىمەن مىندەتتەگەنىن تۇسىنە وتىرىپ، كۇيەۋىنە تيەسىلىنى بەرۋى مىندەتتى: «ەركەكتەر ايەلدەردى بيلەۋشى. ويتكەنى اللا ءبىرىن- بىرىنەن ارتىق قىلدى. سونداي- اق ولار مال- مۇلىكتەرىنەن دە پايدالاندىرادى» («نيسا» سۇرەسى، 34-ايات).
يبن ابباس (اللا وعان رازى بولسىن) وسى اياتقا قاتىستى بىلاي دەدى: «ياعني ەركەكتەر - ايەلدەردىڭ بيلەۋشىلەرى (امىرلەرى) ءارى ايەلدەر ولارعا اللا بۇيىرعان نارسەلەردە مويىنسۇنادى. ايەلدىڭ كۇيەۋىنە باعىنۋى ونىڭ وتباسىنا جاقسى قارىم- قاتىناس جاساۋىن جانە مال- مۇلكىنە قۇنتتى قاراۋىن دا قامتيدى».
وكىنىشكە وراي، مۇسىلمان قىز- كەلىنشەكتەردىڭ اراسىندا ايەلدىڭ كۇيەۋىنە قاتىستى قىرسىقتىعى - يسلامداعى اۋىر ءارى ۇلكەن كۇنالاردىڭ قاتارىنان ەكەنىن بىلەتىندەر نەمەسە ۇعىناتىندار كەمدە- كەم. وسى سەبەپتەن يمام ءاز- ءزاھابي يسلامداعى اۋىر كۇنالارعا ارناعان ءوزىنىڭ تانىمال كىتابىندا بۇل كۇنانى ەڭ العاشقى كۇنالاردىڭ قاتارىنا قوسقان.
اللانىڭ قالاۋىمەن، بۇل ماقالادا «ايەلدىڭ قىرسىقتىعىنىڭ» استارىندا ايەلدىڭ كۇيەۋىن تىڭداماۋى، وعان باعىنباۋى، وعان زيان، جابىرلەر كورسەتۋى، ونىڭ قيسىق مىنەزى ت. س. س. جونىندە ءسوز بولماق.
ءبىرىنشى قىرسىقتىق: كۇيەۋىن ول تىيىم سالعان نارسەلەردە تىڭداماۋ، مىسالى، ونىڭ رۇقساتىنسىز ۇيدەن شىعۋ؛ ول تىيىم سالعان جەرلەرگە نەمەسە ول تىيىم سالعان ادامدارمەن قارىم- قاتىناس جاساۋ.
اللا تاعالا بىلاي دەدى: «ۇيلەرىڭدە وتىرىڭدار، ءارى ناداندىق داۋرىندە جاساناتىنداي جاسانباڭدار» («احزاب» سۇرەسى، 33-ايات).
حافيز يبن كاسير بىلاي دەدى: «ايەلدەر ءوز ۇيلەرىندە (ءۇي شارۋاسى، بالا تاربيەسى سەكىلدى ماڭىزدى ىستەردى اتقارىپ) وتىرۋلارى قاجەت جانە قاجەتتىلىكسىز سىرتقا شىقپاۋلارى كەرەك». مىنە، وسى - بۇل ماسەلەدەگى نەگىز بولىپ تابىلادى. الايدا ايەلدى ۇيدەن شىعۋعا ءماجبۇر ەتەتىن نەمەسە بۇعان كۇيەۋىنىڭ رۇقساتى تالاپ ەتىلمەيتىن، ويتكەنى بۇل ونىڭ اشۋىن تۋعىزبايتىن جاعدايلار بۇعان جاتپايدى.
يمام يبن ءباتتال: «...ايەلدەرگە اتا-انانى، تۋىسقانداردى زيارات ەتۋ سەكىلدى، تاعى سونداي قاجەتتى بولعان ءحالال نارسەلەر ءۇشىن ۇيدەن شىعۋلارىنا رۇقسات ەتىلگەنىنە دالەل بار» دەگەن.
الايدا مۇنىڭ رۇقسات ەتىلگەندىگى ايەل ادامنىڭ كۇيەۋىنەن رۇقسات سۇراماۋىنا جانە ونى حاباردار ەتپەۋىنە بولادى دەگەنگە نۇسقامايدى. ايەل كىسى ءوز ۇيىنەن كۇيەۋىنىڭ رۇقساتىنسىز شىقپاۋى كەرەك ەكەندىگىن ءبىلۋ كەرەك. ايشاعا (اللا وعان رازى بولسىن) جالا جابىلعان كەزدەگى وقيعا جايلى ايتىلاتىن حاديستە ونىڭ اللا ەلشىسىنەن (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن): «اكە-شەشەمە بارۋىما رۇقسات بەرەسىز بە؟»، - دەپ سۇراعانى ايتىلعان. (بۇحاري، مۋسليم).
شىنايى باعىنۋ - بۇل ادامنىڭ وزىنە ۇنايتىن نارسەدە دە، ۇنامايتىن نارسەدە دە باعىنۋى ەكەنىن ءبىلۋ كەرەك. سەبەبى ادام ونسىز دا ءسۇيسىنىپ ورىندايتىن نەمەسە ونسىز دا ىستەيتىن نارسەدە باعىنۋ شىنايى باعىنۋعا جاتپايدى. وسى سوزدەرگە كورنەكى مىسال رەتىندە بەلگىلى ءحاديستى كەلتىرۋگە بولادى: «تۋىسقاندىق قاتىناستى (ۇزبەي) ۇستاۋشى - بۇل (وزىنە قانداي قاتىناس جاسالسا،) تۋرا سولاي قايىراتىن ادام ەمەس؛ ونى شىنىمەن (ۇزبەي) ۇستاۋشى - بۇل (وزگەلەر) ونىمەن تۋىستىق بايلانىستى ۇزسە دە، ونى جالعايتىن ادام» . (بۇحاري).
ەكىنشى قىرسىقتىق: ەرىنە ونىڭ كورسەتىپ جۇرگەن جاقسىلىقتارى ءۇشىن شۇكىرسىزدىك تانىتۋ
يبن ابباستان (اللا وعان رازى بولسىن): «بىردە پايعامبار (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن) : «ماعان توزاق كورسەتىلدى دە، ونىڭ كوپشىلىك تۇرعىندارى كۇپىرلىك (بۇل ءسوز يمان ماسەلەلەرىمەن بايلانىستى ەمەس) تانىتقان ايەلدەر بولىپ شىقتى»، - دەدى. ودان: «ولار اللاعا كۇپىرلىك ەتكەن بە؟»، - دەپ سۇرادى. ول: «ولار وزدەرىنىڭ كۇيەۋلەرىنە قاتىستى كۇپىرلىك كورسەتەتىن. ەگەر سەن (سونداي ايەلدەردىڭ) قايسىبىرەۋىنە ۇزاق ۋاقىت بويى جاقسىلىق جاسايتىن بولساڭ، ال سودان كەيىن ول سەنەن وزىنە ۇنامايتىن بىردەمە كورسە، مىندەتتى تۇردە: «مەن سەنەن ەشقاشان ەش جاقسىلىق كورمەدىم!»، - دەيدى»، - دەپ جاۋاپ بەردى». (بۇحاري، مۋسليم).
يمام يبن ءحاجار ءال- حايتامي «توزاق تۇرعىندارىنىڭ كوبىسى - ايەلدەر...» دەگەن حاديس جايلى بىلاي دەدى: «مۇنىڭ سەبەبى - ولار اللاعا، ونىڭ ەلشىسىنە (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بوسلىن) جانە وزدەرىنىڭ كۇيەۋلەرىنە از مويىنسۇنادى، سونداي- اق ۇيدەن شىعاردا ءجيى ارلەنىپ- سارلەنىپ، ادامداردى ازعىرۋعا سالادى». («ءاز- ءزاۋاجير»)
ال كەلەسى ءبىر حاديستە: «ءوزىنىڭ كۇيەۋىنە تاۋەلدى بولا تۇرا، وعان راحمەتىن بىلدىرمەيتىن ايەلگە اللا قارامايدى» دەلىنگەن. (ءناساي). «بىردە اللا ەلشىسى (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن) بىلاي دەدى: «اقيقاتىندا، پاسىقتار - ولار توزاق تۇرعىندارى!» ودان: «ءيا، اللا ەلشىسى، ال ولار كىمدەر؟»، - دەپ سۇرادى. ول: «ايەلدەر»، - دەپ جاۋاپ بەردى. ودان: «ءيا، اللا ەلشىسى، ءبىزدىڭ انالارىمىز، اپا- قارىنداستارىمىز بەن ايەلدەرىمىز - ايەل كىسىلەر ەمەس پە؟»، - دەپ سۇرادى. ول: «ارينە، الايدا، ءسوز ەگەر ولارعا بەرسەڭ - راحمەت ايتپايتىن، باستارىنا سىناق تۇسسە - سابىر تانىتپايتىن ايەلدەر تۋرالى بولۋدا!»، - دەپ جاۋاپ بەردى. (احماد، حاكىم).
قالايشا مۇسىلمان ايەلگە توزاق تۇرعىندارىنىڭ قاتارىنان ورىن الماس ءۇشىن وسى حاديستەرگە وي جۇگىرتىپ، وسى جيىركەنىشتى سيپاتتاردان الشاقتاماسقا!؟
ءۇشىنشى قىرسىقتىق: كۇيەۋى شاقىرعاندا باس تارتۋ
ابۋ حۋرايرانىڭ (اللا وعان رازى بولسىن) سوزىنەن اللا ەلشىسىنىڭ (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن) بىلاي دەپ ايتقانى جەتكىزىلەدى: «ەگەر ەركەك ايەلىن توسەككە شاقىرسا، ال ايەلى كەلمەسە، جانە ەر كىسى ءتۇندى سول بويى ايەلىنە اشۋلانىپ وتكىزسە، پەرىشتەلەر ونى تاڭعا دەيىن قارعاپ شىعادى!» ال ءمۋسليمنىڭ كەلتىرگەن نۇسقاسىندا بىلاي دەلىنگەن: «جانە كوكتەگى (اللا) ونىڭ كۇيەۋى وعان رازى بولمايىنشا، وعان اشۋلاناتىن بولادى». (بۇحاري).
ءتالق يبن الي (اللا وعان رازى بولسىن) بىلاي دەپ باياندايتىن: «مەن اللا ەلشىسىنىڭ (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن) بىلاي دەپ ايتقانىن ەستىدىم: «ەگەر ەر ادام ءوزىنىڭ قاجەتىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن ايەلىن شاقىراتىن بولسا، ول پەشتىڭ الدىندا تۇرعان بولسا دا جاۋاپ بەرسىن» (تيرميزي، بايھاقي).
ياعني ايەلى نە نارسەمەن اينالىسىپ جاتقانى: ول اس ازىرلەپ جاتىر ما، ءۇي ءىشىن تازالاپ جاتىر ما، باسقا دا سول سياقتى ىستەرمەن اينالىسىپ جاتىر ما - ماڭىزدى ەمەس، ول ءوز شارۋالارىن تاستاپ، بىردەن كۇيەۋىنىڭ شاقىرۋىنا جاۋاپ بەرۋى كەرەك.
ءتورتىنشى قىرسىقتىق: كۇيەۋىنە ناشار قارىم-قاتىناس جاساۋ، ونى قورلاۋ جانە وعان ءزابىر كورسەتۋ
ماسەلە ايەل كىسى كۇيەۋىنىڭ اشۋىن كەلتىرەتىندەي جانە وعان اۋىر تيەتىندەي قىلىقتار كورسەتەتىن نەمەسە سونداي مانەردە سويلەيتىن كەزدەر تۋرالى. سونداي- اق كۇيەۋىنىڭ تۋىسقاندارىنا قاقىسىز ءجابىر كورسەتۋ دە جاتادى.
اللا تاعالا بىلاي دەپ ايتتى: «ءاي، مۇمىندەر! سەندەر ءۇشىن ايەلدەرگە زورلىقپەن مۇراگەر بولۋلارىڭ ءحالال ەمەس. جانە بەرگەندەرىڭنىڭ ءبىر بولىگىن الىپ قالۋ ءۇشىن ولارعا بوگەت جاساماڭدار. ءبىراق ولار اشىق ارسىزدىق ىستەسە - باسقا» («نيسا» سۇرەسى، 19-ايات).
يمام يبن جارير ءات- تاباري وسى اياتقا بايلانىستى: «ءاي، مۇميندەر، سەندەرگە ماحردىڭ (ءبىر) بولىگىن وزدەرىڭدە قالدىرۋ ءۇشىن ايەلدەرگە قاتىستى ولارعا اۋىرتپاشىلىقتار ارتىپ، ادەت- عۇرىپقا ساي ازىق پەن كيىم- كەشەك الۋلارىنا تىيىم سالۋ ارقىلى قيىندىقتار (كەدەرگىلەر) تۋدىرۋلارىڭا بولمايدى. بۇعان كىرمەيتىن جاعداي - ولار زينا تۇرىندەگى اشىق ارسىزدىق جاساسا، نەمەسە سەندەرگە ازاپتار شەكتىرىپ، سەندەرگە قاتىستى مىندەتتەرىنە قارسى كەلەتىن بولسا. مۇنداي جاعدايدا، بەرگەن ماحرلارىڭنىڭ ءبىر بولىگىن الىپ قويۋ ءۇشىن، ولارعا كەدەرگىلەر كەلتىرىپ، قيىندىقتار جاساۋلارىڭا رۇقسات ەتىلەدى» دەگەن. («تافسير ءات- تاباري» 6/533).
يبن ابباس «ايەلدىڭ مويىنسۇنۋىنا سونداي- اق كۇيەۋىنىڭ جانۇياسىنا جاقسى قارىم- قاتىناس جاساۋى جانە ونىڭ مال- مۇلكىنە قۇنتتى قاراۋ دا جاتادى» دەسە، سا'يد يبن ابدۋل- 'ازيز بىلاي باياندايتىن: «بىردە ابۋ ءاد- داردا (اللا وعان رازى بولسىن) اشى ءتىلدى ايەلگە: "ەگەر سەن مىلقاۋ بولعانىڭدا، بۇل سەن ءۇشىن جاقسىراق بولاتىن ەدى!»، - دەدى» دەگەن.
بەسىنشى قىرسىقتىق: كۇيەۋىنىڭ جوقتىعىندا وعان وپاسىزدىق جاساۋ
«ال ەندى ىزگى ايەلدەر - بوي ۇسىنۋشىلار، كۇيەۋلەرى جوق كەزدەردە اللانىڭ قامقورلىعىنىڭ ارقاسىندا قورۋعا بۇيىرىلعان نارسەلەردى (ابىرويىن) قورعاۋشىلار» («نيسا» سۇرەسى، 34-ايات).
يمام ءاس- سۋددي بۇل ايات تۋرالى بىلاي دەدى: «ولار كۇيەۋلەرى جوق كەزدەرىندە ولاردىڭ دۇنيە- مۇلكىنە باس- كوز بولادى جانە اللا بۇيىرعانداي، ار- ابىرويىن قورعايدى». مۋقاتيل بىلاي دەدى: «مۇنداي ايەلدەر كۇيەۋلەرى جوقتا جىنىستىق مۇشەلەرىن ساقتايدى جانە ولاردىڭ جوعىندا وپاسىزدىق ەتپەيدى».
ابدۋللاھ يبن ءسالام (اللا وعان رازى بولسىن) بىلاي باياندايتىن: «بىردە پايعامبارعا (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن) ەڭ جاقسى ايەلدەر تۋرالى سۇراق قويىلعان بولاتىن، ءارى ول: «ايەلدەردىڭ ەڭ جاقسىسى - قاراعان كەزىڭدە سەنى قۋانىشقا بولەيتىن، بۇيىرعانىڭدا ساعان باعىناتىن، سەنىڭ جوقتىعىڭدا ءوزىن جانە مال- مۇلكىڭدى كۇتىپ- قورعايتىن ايەل»، - دەدى». (تاباراني) .
ابدۋللاھ يبن امر مەن فادالا يبن ۋبايد دەگەن ساحابالار (اللا ولارعا رازى بولسىن) بىلاي دەيتىن: ء«ۇش نارسە باقىتسىزدىق (سور) بولىپ تابىلادى.. . سونىڭ ءبىرى - ونىمەن بىرگە بولعان كەزىڭدە اشۋىڭدى كەلتىرەتىن، ءارى جوق كەزىڭدە ساعان وپاسىزدىق جاسايتىن ناشار ايەل» . ء(«از- زۋھد" 457) .
التىنشى قىرسىقتىق: ورىندى سەبەپسىز اجىراسۋدى تالاپ ەتۋ
اللا ەلشىسىنىڭ (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن) «قانداي ايەل ورىندى سەبەپسىز كۇيەۋىنەن تالاق سۇراماسىن، ول ءۇشىن ءجانناتتىڭ ءيىسى حارام بولادى!» دەگەن. (احماد).
يمام يبن قۋداما بىلاي دەدى: «بۇل حاديس قاجەتسىز تالاق سۇراۋدىڭ (اجىراسۋدى سۇراۋدىڭ) تىيىم سالىنعاندىعىنا نۇسقايدى، ويتكەنى بۇدا ايەلدىڭ ءوزى ءۇشىن دە، كۇيەۋى ءۇشىن دە زيان بار، سونداي- اق بۇل نەكەنى قاجەتتىلىكسىز پايداسىنان قۇر قالدىرادى». يمام ءاش- شاۋكاني بىلاي دەدى: «بۇل حاديستە ايەلدىڭ كۇيەۋىنەن تالاق سۇراۋىنا قاتاڭ تۇردە تىيىم سالىنعانىنا نۇسقاۋ بار! ويتكەنى كىم ءجانناتتىڭ ءيىسىن سەزبەسە، سول ، دەمەك، وعان كىرمەيدى ەمەس پە!؟»
كەلەسى حاديستە: «ورىنسىز اجىراسۋ مەن ايىرىلىسۋدى تالاپ ەتەتىن ايەلدەر ەكىجۇزدىلەر بولىپ تابىلادى» (ءناساي) دەلىنگەن.
يمام ءال- مۋناۋي بىلاي دەدى: «مۇنداي ايەلدەردىڭ ەكىجۇزدىلىكپەن سيپاتتالعاندىعىنىڭ سەبەبى - (ايەلدەردى) وسىندايدى ىستەۋدەن قورقىتۋ جانە ساقتاندىرۋ ءۇشىن. ايەل كىسىگە كۇيەۋمەن قاستاسۋ، كۇيەۋىنىڭ ءدىني نەمەسە دۇنيەلىك ناشار سيپاتى مەن مىنەز- قۇلقى سەبەبىنەن ونى جەك كورۋ، ونىڭ كەيبىر قاقىلارىن ورىنداماۋ قاۋىپى سياقتى سەبەپتەر بولماسا، ودان حۋلع* سۇراۋى ايىپتالادى».
حۋلع* ءسوزى - شەشۋ، سىپىرۋ (كيىمدى ت. ب) دەگەن ماعىنا بەرەدى. شاريعاتتا - كۇيەۋدىڭ ايەلگە وتەماقى الا وتىرىپ بوستاندىق (اجىراسۋ) بەرۋى.
وسىلايشا، ايەل كىسى ورىندى سەبەپسىز كۇيەۋىنەن اجىراسۋدىڭ كەز كەلگەن ءتۇرىن: مەيلى ول تالاق، مەيلى حۋل' بولسىن - تالاپ ەتۋگە قۇقىقى جوق. الايدا ەگەر بۇعان ورىندى سەبەپ بولاتىن بولسا، وندا بۇدا تىيىم سالىنعان ەش نارسە جوق، بۇل تۋرالى اللا تاعالا بىلاي دەپ ايتقانىنداي: ء«بىراق ەكەۋى دە اللانىڭ شەگىن ورىنداي الماۋدان قورىقسا جانە سەندەر دە ەكەۋىنىڭ اللانىڭ شەگىن ورىنداي الماۋىنان قاۋىپتەنسەڭدەر، وندا ايەلدىڭ ەرىنەن اجىراسۋدى ساتىپ الۋىندا ەكەۋىنە دە كۇنا جوق». («باقارا» سۇرەسى 229-ايات).
ءسوز سوڭىندا يسلام عۇلامالارىنىڭ مىنا ءبىر ءسوزىن كەلتىرە كەتكىمىز كەلەدى: «ەگەر ساليقالى ەر ايەلىنە سوگىس بىلدىرە باستاسا، اقىلدى ايەل ونىڭ رازىلىعىنا جەتۋ ءۇشىن جانە وعان زيان بولىپ جاتقان نارسەدەن الشاقتاۋ ءۇشىن ىنتا- جىگەر تانىتۋى كەرەك. سەبەبى ەگەر ايەل ءوزىنىڭ كۇيەۋىنە زيان ەتە باستاسا نەمەسە وعان ۇنامايتىن ارەكەت ىستەي باستاسا، بۇل ونىڭ جۇرەگىنە ابىرجۋ سالادى، ءارى ىڭعايلى ءساتى تۇسكەندە ول ونى تاستاپ كەتۋى نەمەسە ونى باسقامەن الماستىرۋى مۇمكىن» . الىپ قوسىرىمىز جوق. اللاعا، اقىرەتكە يمان كەلتىرگەن، بۇل دۇنيەنىڭ وتكىنشى ءارى سىناق ەكەنىن جۇرەگىنە بەكىتكەن ايەل بۇگىنگى جازبادان وزىنە كەرەگىن الار. الار دا، امال جاسار، ساليقالى ايەل اتانۋعا اسىعار...
دەرەككوز: «اسىل ارنا»