ون مىڭ اسكەردى 600 قازاق قىرىپ سالعان
ەكىنشىدەن، بۇل وقيعا سوعىس تاكتيكاسىندا قولدانىلعان وزگەشە ايلا- تاسىلدەرىمەن ەرەكشەلەنەدى. ۇشىنشىدەن، وربۇلاق جەدەل ءارى ۇتىمدى ارەكەت ەتۋى مەن سۇڭعىلا كورەگەندىگىنىڭ ارقاسىندا 600 اسكەرمەن 10 مىڭنان استام جاۋىنگەردى قىرىپ سالعان جاڭگىرگە «سالقام» (ايباتتى) دەگەن اتتى الىپ بەردى. قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق تاريحىندا وسىناۋ شايقاستىڭ دا وزىندىك ورنى بار.
ءار جەردە بىتىراپ جۇرگەن ويراتتار 17 -عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا باس قۇراپ، جوڭعار حاندىعىن قۇردى. ءسويتىپ، اينالاسىنداعى جەر- جەردى جاۋلاپ الۋعا تىڭعىلىقتى دايىندالدى. ولاردىڭ قارۋ- جاراقتارىن تاريحشى يۋ. كريجانوۆيچ: «قالماقتار سوعىسقا وتە مىقتى قارۋلانىپ شىعادى. دۋلىعامەن، نايزامەن جانە ساۋىتپەن. ولاردىڭ ساداقتارى مەن قىلىشتارى بىزدەردىكىنەن قىسقا جانە ۇشى قايىرىلماعان. وزدەرى ونى لاقتىراتىن نايزا دەپ اتايدى» دەپ سيپاتتاعان. وسىنداي ازىرلىكپەن ولار التاي قىرعىزدارىنىڭ جانە توقماقتىڭ جەرىن باسىپ الدى. ءسويتىپ، 1643-1647 -جىلدارى قازاق- جوڭعار سوعىسىنىڭ ءورتى تۇتاندى.
«ەجەلگى دۇشپان ەل بولماس» . 1643 -جىلى باتىر قوڭتايشى مىڭداعان اسكەرىن باستاپ، سايران- نۇر كولىنىڭ تۇسىمەن تاۋلى توبەلەر ارقىلى جەتىسۋعا ءوتىپ، ىلە وزەنى تۇسىندا قازاق كوشتەرىن ءبولىپ تاستاماق بولدى. سونداي- اق، ىلە وزەنىنىڭ جانىنداعى وزدەرى ويلاستىرعان اۋماققا تىشقانتاۋ، قوياندىتاۋ، التىنەمەل، شولاق اتتى بيىك تاۋلاردىڭ جوتالارىمەن جاسىرىن تۇردە وتپەكشى بولدى.
ولاردىڭ بۇل ارەكەتىنەن قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى - تۇركىستانداعى قاۋىم دەر كەزىندە قۇلاقتاندى. ولار از ۋاقىتتا شەشىم قابىلداپ، ەسىم حاننىڭ ۇلى جاڭگىردى شاعىن عانا اسكەرمەن جەتىسۋعا اتتاندىردى. سول ارادا ءجالاڭتوس باھادۇردەن كومەك سۇراپ ۇلگەردى. ال، جاڭگىر 600 اسكەرىمەن جاۋدى تاۋ اراسىندا قارسى الىپ، كومەك كەلگەنشە بوگەي تۇرۋى ءتيىس- ءتىن. دەگەنمەن، ول تەك مۇنى عانا ماقسات ەتپەدى. كەرىسىنشە، تاۋلى جەردى پايدالانىپ، جاۋعا مىقتى سوققى بەرۋدى ويلادى. ول تاڭداپ العان اسكەردىڭ قۇرامىندا ارعىن اعىنتاي، الشىن جيەمبەت، قاڭلى ساربۇق، نايمان كوكسەرەك، دۋلات جاقسىعۇل، سۋان ەلتىندى سەكىلدى ەرجۇرەك باتىرلار بولعان.
كەي دەرەكتەرگە ۇڭىلسەك، جاڭگىر سول التى ءجۇز ساربازدىڭ ءارقايسىسىن قايدا، قالاي پايدالانۋدى جاقسى بىلگەن كورىنەدى. «ول اشىق شايقاستان قاشىپ، ازداعان ادامدارىنىڭ ءبىر بولىگىن ەكى تاۋدىڭ اراسىمەن سايعا ورنالاستىردى. ولار جەردى تەرەڭ ەتىپ قازىپ، بيىك قورعان دۋالىن جاسادى، ال جاۋىنگەرلەردىڭ ەكىنشى بولىگى تاۋدىڭ ارعى جاعىندا تىعىلىپ وتىردى. جوڭعارلار قورعانعا تاياپ كەلىپ، وعان شابۋىل جاسادى. كوپ ادامىنان ايىرىلعان سوڭ، ولاردى قورشاپ الۋعا الاڭنىڭ تارلىعى مۇمكىندىك بەرمەدى. سول كەزدە جاڭگىر ولاردىڭ تۋ سىرتىنان شابۋىلدادى. ويلاماعان جەردەن بولعان سوققىنىڭ، ءارى جاۋىنگەرلەردىڭ باتىلدىعىنىڭ ارقاسىندا، مىلتىقتارىنىڭ وتە ساپالى بولۋىنان بوگاتىرعا (باتىرعا ۆ. گ. ) قاتتى سوققى بەردى»، - دەپ سيپاتتايدى جاڭگىر باستاعان ساربازداردىڭ سوعىس ءادىسىن ا. لەۆشين.
سوعىس الاڭى شىنىمەن قولايلى بولدى. ۇزىندىعى 200 مەتردەي ەكى بيىك تاۋدىڭ سىلەمىندەگى تار ساي ەدى. تەڭىز دەڭگەيىنەن 2000-2500 مەتر جوعارى ورنالاسقان. «ولاردىڭ جەلكە جاعىندا تومەن تۇسۋگە بولاتىن جەر جانە بىرنەشە ءجۇز اتتى اسكەر ورنالاسۋعا بولاتىن ساي بار. ودان تاۋدىڭ ەتەگىمەن كەلە جاتقان جوڭعارلارعا شۇڭقىردا وتىرعان قازاق جاۋىنگەرلەرى دە، ولاردىڭ اتتارى دا كورىنبەيدى. شايقاس وسى جاردىڭ استىندا باستالعان» دەيدى شايقاس تۋرالى تاريحشى- مۇراعاتتانۋشى بولاتبەك ناسەنوۆ. توتەننەن باستالعان ۇرىس كەزىندە جوڭعارلار وزدەرىنىڭ قاقپانعا تۇسكەنىن باعامداپ ۇلگەردى. الايدا، ارت جاعىنان توپىرلاپ اسكەرلەر لەك لەگىمەن كەلىپ جاتتى. ولاردى توقتاتۋ قيىن بولدى. ەشكىم قولباسشى بۇيرىعىن ەستىمەدى. ءبارى ساي ىشىندە نىعىزدالىپ، ساربازداردىڭ وعىنان شەتىنەن مۇردەم كەتتى.
اقىرىندا جوڭعارلار تومەنگە بەت الدى. قازاق اتقىشتارى ولاردى اينابۇلاق وزەنىندەگى وتكەلگە قۋىپ تىقتى. وسى ارادا جوعارىدان اسىلىپ تۇرعان تاستار تومەن قۇلاي باستادى. ول اتقا نەمەسە اسكەرىنە ءتيىپ، قىرىلا باستايدى. ءبىرشاما جوڭعار امان قۇتىلىپ شىقسا دا، سىرتتا قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ وعىنان قازا تاپتى. جاڭگىر سۇلتان ەسىن جيىپ ۇلگەرمەگەن جاۋعا سىرت جاعىنان شابۋىلداپ، ۆينتوۆكاسىمەن سوققى بەردى. وسىلايشا جوڭعار جاعىنان ون مىڭعا جۋىق ادام قىرىلعان.
ادام شىعىنىنىڭ از ەمەستىگىن بايقاعان قوڭتايشى كەرى شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. ىلە- شالا قازاقتارمەن شايقاسۋعا قولايلى اشىق جەر ىزدەدى. ونداي جەر وربۇلاقتىڭ شەت جاعىنان تابىلدى. سول ارالىقتا جاڭگىر سۇلتانعا ءجالاڭتوس ءباھادۇر باستاعان 20 مىڭ قول اسكەر كومەككە كەلدى. ساعى سىنعان باتىر قوڭتايشى جورىعىنىڭ ساتسىزدىگىن ءتۇسىنىپ، ەلىنە ورالعان. الايدا، اشۋ- ىزامەن جولاي ۇشىراسقان اۋىلدار مەن ەلدىمەكەندەردى شاۋىپ، مال- مۇلكىن توناپ، 10 مىڭداي قازاقتى تۇتقىنعا الىپ كەتكەن ەكەن.
وربۇلاقتاعى وقيعا قازاقتى بىرىكتىرىپ، جۇمىلا كوتەرگەن جۇكتىڭ جەڭىل بولاتىنىن دالەلدەپ بەردى. قازاق باتىرلارى ەل تاۋەلسىزدىگىنە قول سۇققان كەز- كەلگەن جاۋدان قايمىقپايتىنىن، ءبىر- بىرىنە كومەك قولىن سوزا الاتىنىن جانە كىممەن شايقاسسا دا، ءابجىل ايلاكەرلىكپەن، اقىلمەن ارەكەت ەتەتىندىگىن كورسەتتى.
سوعان قاراپ بۇگىنگى كەي جاستار 10 مىڭ جاۋدى قىرىپ سالعان 600 باتىردىڭ ەرلىگىن 80 مىڭ جاۋعا قارسى كۇرەسكەن 300 سپارتالىق جاۋىنگەرمەن قاتار قويىپ ءجۇر. وسى جاستار تاراپىنان قازاق تاريحىنداعى وربۇلاق شايقاسى تۋرالى «300 سپارتاندىق» سەكىلدى كوركەم فيلم ءتۇسىرۋ جايلى ۇسىنىستار دا ايتىلۋدا.
